Гісторыя развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі

Узнікненне і фарміраванне беларускай тэрміналогіі - працяг- лы і перарывісты працэс. Розныя фактары, як адмоўныя, так і ста- ноўчыя, на працягу стагоддзяў уплывалі на яе развіццё. Так, у ХГУ - ХЧІ стст. фарміраванню беларускай тэрміналогіі садзейнічалі наступ- ныя абставіны: старабеларуская мова - дзяржаўная мова ў Вялікім Княстве Літоўскім; узнікненне і распаўсюджанне кнігадрукавання.

У XIV - ХЧІ стст. найбольш развітымі галінамі тэрміналогіі былі: грамадска-палітычная, гандлёвая, сельскагаспадарчая, пра- мысловая, ваенная тэрміналогія, а таксама тэрміналогія мовазнаў- ства, астраноміі, матэматыкі і інш. Аднак праца па фарміраванні і уніфікацыі тэрміналогіі як самастойны від тэрміналагічнай дзей- насці ў старабеларускай мове не вялася (такое заключэнне можна зрабіць па тых помніках старабеларускай мовы, якія захаваліся), хоць сіна- німічныя замены тэрмінаў, глосы, «прыточнікі»^[4] і слоўнікі таго часу, безумоўна, выконвалі таксама і функцыі ўнармавання і ўніфікацыі тэрміналогіі.

Як адзначалася вышэй, у канцы XVI ст. беларуская мова была забаронена і выцеснена з афіцыйнай сферы польскай і лацінскай мовамі. А затым негатыўныя адносіны да яе царскага ўрада Расіі ў ХЧІІ-ХЧІІІ ст. адмоўна ўздзейнічалі на пераемнасць натуральнага фарміравання тэрміналагічнай лексікі, бо замацаванне навуковых тэрмінаў адбываецца перш за ўсё ў працэсе іх ужывання ў друкава- ных выданнях. Лексікаграфічная і ўласна тэрміналагічная праца ў такіх сацыяльных умовах наогул не магла быць арганізавана.

Асновы беларускай нацыянальнай тэрміналогіі былі закладзе- ны ў 20-я гады XXX ст. Так, у 1919 годзе быў створаны Беларускі школь- ны савет, які разглядаў і распрацоўваў асноўныя тэрміны для бе- ларускай пачатковай школы. У 1921 годзе была створана Навуко- ва-тэрміналагічная камісія, на базе якой у пачатку 1922 года быў заснаваны Інстытут беларускай культуры, у ім тры галіновыя тэрміналагічныя камісіі працавалі над стварэннем беларускай на- цыянальнай тэрміналогіі па розных галінах ведаў.

Усяго на працягу 20-х гадоў было выдадзена больш двух дзе- сяткаў тэрміналагічных руска-беларускіх (беларуска-рускіх) слоўнікаў, у тым ліку і па псіхалогіі. Так, у 1923 годзе выходзіць чацвёрты выпуск Беларускай навуковай тэрміналогіі, дзе быў над- рукаваны слоўнік тэрмінаў логікі і псіхалогіі.

Трэба адзначыць, што не ўсе выдадзеныя слоўнікі аказаліся аднолькава каштоўнымі, і нават лепшыя з іх мелі тыя або іншыя заганы як у падборы матэрыялу, так і ў яго падачы. Гэта і зразуме- ла, бо нармалізацыя навуковай і тэхнічнай тэрміналогіі - вельмі адказная і складаная задача, якая прадугледжвае папярэдняе існаванне пэўных літаратурна-культурных традыцый, наяўнасць адпаведнай тэарэтычнай базы, высокі ўзровень навукі і г.д. Калі мець на ўвазе гэты аспект, то зразумела, што беларускім тэрміналагічным камісіям прыйшлося пачынаць справу літаральна на голым месцы. Акрамя таго, у час працы тэрміналагічных камісій адчуваўся востры недахоп як кадраў адпаведных галін навукі і тэхнікі, так і кваліфікаваных лінгвістаў-тэрмінолагаў.

Стваральнікі беларускай тэрміналогіі ў аснову фарміравання тэрміналагічнай лексікі паклалі прынцып арыентацыі на ўнутры- моўныя структурна-семантычныя магчымасці беларускай мовы. Яна фарміравалася наступнымі шляхамі: увядзеннем у склад той ці іншай тэрміналогіі агульнаўжывальных слоў: лад, стан (тэрміны мовазнаўства), астача, велічыня (тэрміны матэматыкі) і г.д.; утва- рэннем шатлікіх неалагізмаў: нізкавокасць (блізарукасць), роўніца (плоскасць), выклічча (выклічнік) і інш.; выкарыстаннем дыялект- ных слоў: лужны (шчолачны), аблуда (памылковая думка) і да т.п.

Але на практыцы аказалася, што прынцып арыентацыі на ўлас- ныя моўныя рэсурсы нярэдка перарастаў у прынцып выключнага выкарыстання гэтых рэсурсаў, у выніку чаго ў склад тэрміналогіі ўводзіліся вузкадыялектныя словы (глыза (глыба), сусолькі (сасочкі); прапаноўваліся няўдалыя пераклады тэрмінаў інтэрнацыянальна- га характару і ім аддавалася перавага (бязбольле (амнезія), зварот- наспадчыннасьць (атавізм), здань (галюцынацыя), нячуласьць (ана- стэзія); ствараліся штучныя неалагізмы (развязаньне (рашэнне), злішвольле (гіпербулія); змяняліся асобныя тэрміны, калі іх выка- рыстанне тлумачылася ўплывам рускай мовы (кісьліна (кіслата)^[5].

Ужо ў другой палове 20-х гадоў XX ст. у працэсе моўнай прак- тыкі паступова пачала выяўляцца нежыццёвасць шмат якіх тэрмі- наў, створаных на вузкадыялектнай аснове, штучных неалагізмаў, няўдалых перакладаў.

У канцы 30-х гадоў ядро беларускай нацыянальнай тэрміналогіі ў асноўным было ўжо акрэслена, тым не менш праб- лема развіцця і ўдасканалення тэрміналогіі па-ранейшаму заста- валася актуальнай. Але моўная сітуацыя ва ўмовах усталявання таталітарнага рэжыму склалася так, што мэтанакіраваная тэрмінатворчасць пачала згортвацца.

У першае пасляваеннае дзесяцігоддзе ў рэспубліцы не было агуль- нага цэнтра распрацоўкі і ўпарадкавання тэрміналагічнай лексікі.

У 50-я гады пад кіраўніцтвам Якуба Коласа была праведзена вялікая навукова-арганізацыйная праца па стварэнні тэрміналагіч- най камісіі пры Акадэміі навук БССР, у задачы якой планавалася ўключыць каардынацыйную і нармалізацыйную дзейнасць па бе- ларускай тэрміналогіі, а таксама выданне бюлетэня рэкамендуемых тэрмінаў. Аднак смерць Якуба Коласа перашкодзіла ажыццяўлен- ню гэтай задумы.

Толькі ў 1955 годзе ў Інстытуце мовазнаўства Акадэміі навук БССР ствараецца сектар тэрміналогіі, які функцыянаваў да 1965 года. За гэты час былі падрыхтаваны і выдадзены наступныя слоўнікі: «Русско-белорусско-латннскнй словарь ботаннческой термннологнн» А.І.Кісялеўскага (Мінск,1967); «Русско-белорусскнй словарь сель- скохозяйственной термннологнн» (рукапіс); «Русско-белорусскнй сло- варь обшественно-полнтнческой термннологнн» (Мінск, 1970); «Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў» А.К.Ірэвіча (Мінск,1962); «Ка- роткі слоўнік літаратуразнаўчай тэрміналогіі» А.А.Макарэвіча (Мінск, 1963). Дадзеныя слоўнікі ствараліся на аснове прынцыпу збліжэння беларускай тэрміналогіі з рускай. З 1965 па 1979 гады ў рэспубліцы не было спецыяльнага тэрміналагічнага цэнтра.

Зрух у развіцці беларускай тэрміналогіі адбыўся ў 70-80-я гады, калі распачалася праца над «Беларускай Савецкай Энцыклапеды- яй», а таксама «Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы», новымі рэдакцыямі беларуска-рускага і руска-беларускага слоўнікаў. Пры Галоўнай рэдакцыі энцыклапедыі была створана і паспяхова пра- цавала прадстаўнічая Камісія па навуковай і тэхнічнай тэрміналогіі пад кіраўніцтвам народнага пісьменніка Беларусі Кандрата Крапі- вы. Камісія правяла вялікую работу па ўпарадкаванні ўжо існую- чай тэрміналогіі і па стварэнні шматлікіх новых тэрмінаў. Многія з гэтых тэрмінаў былі ўтвораны шляхам выкарыстання існуючай у беларускай мове лексікі і на аснове законаў беларускага словаўтва- рэння. Аднак гаварыць пра якую-небудзь паўнату ў адлюстраванні гэтымі слоўнікамі спецыяльнай тэрміналогіі не даводзіцца. Ды гэта і зразумела. Усе названыя выданні ставілі сабе іншую задачу, і пе- рыферыйная тэрміналагічная лексіка не магла прэтэндаваць на паў- нату лексікаграфічнай апрацоўкі.

У 1979 годзе ў рэспубліцы была створана Тэрміналагічная ка- місія Акадэміі навук БССР, якая складалася з дзевяці секцый і ўклю- чала вядучых вучоных, спецыялістаў розных галін ведаў. Асноў- нымі задачамі камісіі з'яўляліся: распрацоўка тэрміналагічных асноў і методыкі ўпарадкавання беларускай тэрміналогіі; практыч- нае ўпарадкаванне тэрміналогіі і падрыхтоўка слоўнікаў, сістэма- тызацыя рускай тэрміналогіі вядучых у рэспубліцы галін навукі і тэхнікі; кансультацыя ўстаноў і арганізацый рэспублікі па пытан- нях тэрміналогіі і рэкамендацыі навукова-даследчым і навучаль- ным установам па пытаннях распрацоўкі тэрміналагічнай тэматыкі; падрыхтоўка і выданне тэрміналагічных зборнікаў, абмеркаванне і рэкамендацыя да друку тэрміналагічных выданняў, падрыхтаваных навуковымі ўстановамі рэспублікі; вывучэнне вопыту работы Камі- тэта навукова-тэхнічнай тэрміналогіі АН СССР і тэрміналагічных органаў рэспублік.

У 1987 годзе з'явілася манаграфія Л.А.Антанюк «Беларуская навуковая тэрміналогія», у якой разглядаюцца асноўныя этапы фарміравання тэрміналагічнай лексікі беларускай мовы, аналізуецца структура тэрмінаў, асвятляюцца асноўныя прынцыпы і заканамернасці ўпарадкавання тэрміналогіі.

У 1991 годзе Тэрміналагічная камісія была ператворана ў Рэс- публіканскую тэрміналагічную камісію пры АН Беларусі. За перыяд з 1991 па 1995 гады Камісія выдала пяць выпускаў «Тэрміналагічна- га зборніка». Паколькі адна Рэспубліканская тэрміналагічная камі- сія не магла вырашыць усе праблемы фарміравання беларускай тэр- міналогіі, а ў 90-я гады ў сувязі з пераходам выкладання шэрагу дысцыплін у ВНУ на беларускую мову з'явілася неабходнасць у стварэнні перакладных тэрміналагічных слоўнікаў, то былі створа- ны Тэрміналагічная камісія Таварыства беларускай мовы, Тэрміна- лагічны цэнтр БДУ, Тэрміналагічная камісія Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь і шэраг іншых камісій, груп, творчых калекты- ваў у многіх ведамствах, вышэйшых навучальных установах і г.д.

Што ж тычыцца распрацоўкі тэрміналогіі псіхалогіі, педагогікі, дэфекталогіі, лагапедыі, алігафрэнапедагогікі, то можна адзначыць толькі, што ў 1993 годзе, дзякуючы працы навукоўцаў Мазырскага пе- дагагічнага інстытута імя Н.Крупскай, выйшаў «Кароткі слоўнік псіха- лагічных паняццяў», у 1996 годзе Н.Г.Алоўнікава і В.В.Кандрацьева выдалі «Руска-беларуска-англійскі слоўнік па педагогіцы і псіхалогіі».

Нашы навукоўцы, зацікаўленыя ў нацыянальным абліччы бела- рускай мовы і культуры, не раз указвалі на неабходнасць распрацоўкі навуковай тэрміналогіі, якая да апошняга часу з'яўлялася «адной з найбольш занядбаных галін беларускага мовазнаўства»^[6].

Але нягледзячы на плённую працу, «распрацоўка нацыяналь- най навуковай тэрміналогіі знаходзіцца яшчэ на пачатковым эта- пе»^[7]. Актуальнымі застаюцца пытанні даследавання традыцый і здабыткаў тэрміналагічнай працы 20-30-х гадоў, збору і аналізу народных тэрмінаў і наменклатуры з пункту погляду шляхоў па- паўнення сучаснай тэрміналогіі, адчуваецца патрэба ў распрацоў- цы вузкіх тэрміналагічных сістэм.

Поиск по сайту: