Гістарычныя этапы фарміравання і развшуя беларускай мовы

Мова - жывая грамадская з'ява. Шлях развіцця яе абумоўліва- ецца асаблівасцямі гісторыі, жыцця народа.

Узнікненне і фарміраванне беларускай мовы адбывалася ў не- парыўнай сувязі з гісторыяй усяго славянства. Так, у ІІІ тысяча- годдзі да н.э. склалася славянская этнічная супольнасць, адзіны славянскі народ са сваёй мовай і культурай. Супольнае жыццё сла- вян працягвалася да сярэдзіны І тысячагоддзя н.э. Увесь гэты час славяне жылі на абмежаванай тэрыторыі. Карысталіся славяне ад- ной мовай, якую ў навуцы прынята называць праславянскай, або агульнаславянскай, якая ў пісьмовых помніках не адлюстравалася.

Агульнаславянскі перыяд быў самым працяглым. Ад яго ў мовах сучасных славян захавалася шмат аднолькавых лексічных адзінак, назіраюцца аднолькавыя фанетычныя працэсы, а таксама рысы граматычнага ладу.

Паступова славяне пашыралі тэрыторыю свайго рассялення і к сярэдзіне І тысячагоддзя н.э. славянская гаворка гучала ўжо ў паў- ночных рэгіёнах Усходняй Еўропы, на Балканах, на тэрыторыі су- часнай Чэхіі, Славакіі, Венгрыі, Румыніі, у Малой Азіі. За час ван- дровак славян па Еўропе сувязі паміж імі паслабляліся, што і пры- вяло да распаду агульнаславянскага моўнага адзінства.

У VI - VII стст. утвараюцца тры групы славянскіх плямён: ус- ходнія, заходнія і паўднёвыя славяне. На іх аснове ў наступныя ста- годдзі склаліся асобныя славянскія народнасці. Беларуская народ- насць сфарміравалася на аснове ўсходнеславянскіх плямёнаў - кры- вічоў, дрыгавічоў, радзімічаў. На працягу X - XIII стст. усходнесла- вянскія народнасці, у тым ліку і беларуская, карысталіся адной пісьмовай старажытнаўсходнеславянскай (старажытнарускай) літаратурнай мовай. На гэтай мове створана даволі шмат рукапіс- ных помнікаў (рэлігійных, справавых, мастацкіх і інш.), частка якіх захавалася да нашага часу, праўда, у выглядзе пазнейшых перапі- саных копій. Некаторыя з захаваных старажытнаўсходнеславянскіх твораў напісаны на беларускай зямлі нашымі славутымі продкамі К.Тураўскім, К.Смаляцічам, Л.Богшам і інш.

Найбольш знакамітымі помнікамі таго часу з'яўляюцца «Сло- ва пра паход !гаравы», «Аповесць мінулых часоў», «Руская праў- да» і інш. Яны служаць агульнай пісьмовай скарбонкай усіх ус- ходніх славян і перакладзены на сучасныя беларускую, рускую, украінскую мовы.

З улікам наяўнасці пісьмовых помнікаў (мастацкіх тэкстаў, рэлігійнай, справавой, мемуарнай, публіцыстычнай, навуковай і інш. літаратуры), што створаны на нашай зямлі, усю гісторыю беларус- кай літаратурнай мовы можна падзяліць як мінімум на тры выраз- ныя перыяды яе развіцця. Выдзяленне гэтых перыядаў грунтуецца як на ўнутрымоўных крытэрыях, так і на знешніх асаблівасцях, сацыяльных умовах існавання, функцыянавання і развіцця пісьмо- вай мовы, беларускага этнасу.

У межах выдзеленых перыядаў, якія можна лічыць агульнап- рынятымі, часам робіцца яшчэ больш падрабязны падзел гісторыі фарміравання і развіцця беларускай літаратурнай мовы.

Першы перыяд (X - ХГЧстст.), як ужо засведчана вышэй, - агульны для ўсіх усходніх славян - агульнаўсходнеславянскі пе- рыяд. Гэта час існавання і развіцця старыжытнарускай, ці стара- жытнаўсходнеславянскай, літаратурнай мовы. На гэты час не было кнігадрукавання, таму усе пісьмовыя помнікі з'яўляюцца рукапіс- нымі; да нашага часу захавалася каля тысячы разнастайных ру- капісаў гэтага перыяду, палова з якіх прыпадае на XIV ст.

Другі перыяд існавання беларускай літаратурнай мовы ахі- нае XIV - XVIII стст. - старажытнабеларускі перыяд. Храналагіч- на дадзены перыяд супадае з утварэннем і далейшым развіццём бе- ларускай народнасці ў складзе Вялікага княства Літоўскага, у якім землі сучаснай Беларусі складалі асноўную частку яго тэрыторыі. Мову гэтага перыяду прынята называць старажытнай беларус- кай, або старабеларускай. Яна сфарміравалася ў XIV - XV стст. на аснове ўсходнеславянскай літаратурнай мовы, якая пад уплывам вуснай народна-дыялектнай мовы ўсё больш набывала выразныя беларускія асаблівасці. У XVI ст. старажытная беларуская мова дасягае найвышэйшай ступені свайго развіцця і выступае ўжо як асобная славянская мова, якая выразна адрозніваецца і ад агуль- наўсходнеславянскай, і ад іншых тагачасных славянскіх моў.

Старабеларуская мова з XIV ст. з'яўлялася дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім і выкарыстоўвалася ва ўсіх сферах гас- падарчага і грамадскага жыцця, ва ўрадавых установах, судзе, шко- ле, дыпламатычнай перапісцы. На працягу XV - XVII стст. на ёй створана і да нашага часу захавалася багатая пісьмовая спадчына. Збераглася вялікая колькасць справавых дакументаў. Сярод іх най- больш каштоўная - Літоўская метрыка, г.зн. архіў урадавай канцы- лярыі Вялікага княства Літоўскага (каля 600 тамоў). Крыніцай вы- вучэння мовы і гісторыі беларускага народа з'яўляюцца кнігі судо- вых і іншых запісаў буйных гарадоў Беларусі: Гродна, Мінска, Брэ- ста, Магілёва, Полацка і інш. Развівалася мастацкая літаратура, пе- ракладная і арыгінальная; пашырана было вершаскладанне. На- прыклад, перакладныя тэксты «Александрыя», «Траянская вайна», «Аповесць аб Трыстане» і інш., арыгінальныя паэтычныя тэксты Андрэя Рымшы, Сімяона Полацкага, а таксама творы невядомых аўтараў, публіцыстычныя тэксты («Прамова Мялешкі», «Ліст да Абуховіча» і інш.). Працягвала і развівала традыцыі Кіеўскай Русі беларускае летапісанне (хроніка Быхаўца, Баркулабаўскі летапіс і інш.). Сведчаннем развіцця юрыдычнай думкі эпохі феадалізму з'яў- ляецца створаны на старажытнай беларускай мове Статут Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (1529, 1566, 1588). Прыкладамі вучэбнай літаратуры могуць служыць «Грамматн ка Словенска» Лаўрэнція Зізанія (1596), «Грамматнкн Словенскня правн ль- ное Сннтагма» Мялеція Сматрыцкага (1619), слоўнікі Л.Зізанія, Памвы Бярынды.

Асабліва важную ролю ў развіцці тагачаснай культуры адыгра- ла кнігадрукаванне, заснавальнікам якога быў таленавіты вучоны і асветнік Цранцыск Скарына. Яго выдавецкая дзейнасць паслужыла пачаткам кнігадрукавання ва ўсходніх славян. Вялікі ўклад у развіццё беларускай мовы ўнеслі Сымон Будны і Васіль Цяпінскі.

У канцы ХЧІ ст. у сувязі з тым, што Беларусь у выніку Любл- інскай уніі (1569) аказалася ў складзе Рэчы Паспалітай, пачынаец- ца актыўны працэс паланізацыі беларускага і ўкраінскага насельн- іцтва Вялікага Княства Літоўскага. Беларуская мова паступова страч- вае сваю поліфункцыянальнасць, выцясняецца з афіцыйнай сферы польскай і лацінскай мовамі.

Забарона беларускай мовы Варшаўскім сеймам у 1696 годзе і негатыўныя адносіны да яе царскага ўрада Расіі выклікалі вялікі разрыў паміж пісьмовымі традыцыямі старабеларускай і сучаснай беларускай мовы. Гэта быў заключны этап у працяглай гісторыі старажытнай беларускай літаратурнай мовы. Ён бедны на пісьмо- выя помнікі. Толькі беларуская народна-дыялектная мова па-раней- шаму жыла ў народзе, які нязменна карыстаўся родным словам і стварыў надзвычай багаты фальклор.

Трэці перыяд развіцця беларускай літаратурнай мовы пачына- ецца з ХІХ стагоддзя і доўжыцца па наш час, гэта перыяд новай сучаснай літаратурнай мовы, якая ўзнікла, у адрозненне ад амаль усіх астатніх славянскіх моў, без прамой сувязі з папярэднімі кніжнымі традыцыямі на грунце сярэднебеларускіх народных гаворак. Славу- ты зямляк, знакаміты польскі паэт Адам Міцкевіч называў беларус- кую мову самай чыстай і багатай з усіх славянскіх моў.

На тэрыторыі Беларусі на працягу ўсяго ХІХ ст. не існавала навучальных устаноў, у якіх выкладанне вялося б на беларускай мове. Супраць нацыянальнага прыгнёту ўспыхвалі паўстанні (1830 і 1863 гг.). У 1840 г. на Беларусі было спынена дзеянне Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 г., ліквідавана грэка-каталіцкая (уніяцкая) царква, якая вяла набажэнства на беларускай мове, было забаронена ўжываць у афіцыйных дакументах нават назву «Бела- русь». За ўсё ХІХ ст. на беларускай мове выйшла толькі 75 кніг, якія друкаваліся пераважна лацінкай і нелегальна або за межамі Расійскай дзяржавы. А пасля паўстання 1863 г. на працягу трыц- цаці гадоў на Беларусі не было надрукавана ніводнай кнігі на бела- рускай мове. Працяглы час заняпаду старажытнай беларускай мовы прывёў да таго, што яе традыцыі былі па сутнасці страчаны, і новая літаратурная мова беларусаў пачала фарміравацца на базе вуснай народна-дыялектнай мовы. У працэсе яе станаўлення галоўную ролю адыграла мастацкая літаратура.

Узнікаюць ананімныя вершаваныя беларускія творы «Тарас на Парнасе», «Энеіда навыварат», што, перад тым як быць надрукава- нымі, існавалі ў вуснай і рукапіснай формах. Выходзяць першыя аўтарскія творы на беларускай мове А.Баршчэўскага, А.Рыпінска- га, У.Сыракомлі, Я.Чачота і інш., якія былі напісаны лацінскім ал- фавітам і добра адлюстроўвалі такія рысы беларускіх народных гаворак, як аканне, яканне, дзеканне, цеканне і інш.

У сярэдзіне ХІХ ст. былі зроблены спробы напісаць кнігі па граматыцы беларускай мовы, але падрыхтаваныя працы П.Шпілеў- скага, К.Нядзвецкага не былі апублікаваны.

Да першых публіцыстычных тэкстаў на новай беларускай літа- ратурнай мове належаць і вершаваныя, і празаічныя пісьмовыя помнікі, што доўжылі традыцыі старабеларускай мовы, напрыклад, вершаваныя - «Гутарка Данілы са Сцяпанам», празаічныя - неле- гальная друкаваная газета «Мужыцкая праўда» К.Каліноўскага, празаічныя гутаркі «Пра багацце і беднасць», «Размова пана з хло- пам», «Гутарка старога дзеда» і інш., адозвы царскага ўрада на бе- ларускай мове да народу («Прамова Старавойта», «Бяседа старога вольніка» і інш.).

На пачатку ХХ ст. падзеяй, што рашуча змяніла ўмовы культур- нага развіцця народаў царскай Расіі, была рэвалюцыя 1905-1907 гг. Была знята забарона карыстацца беларускай мовай, друкаваць на ёй. У Пецярбургу дзейнічала беларускае таварыства («суполка») «Загляне сонца і ў наша ваконца», якое выдала 3 8 кніг агульным тыражом больш за 100 тысяч экземпляраў. Сярод іх «Першае чытанне для дзетак бела- русаў» Цёткі, «Жалейка» Янкі Купалы, «Абразкі» Змітрака Бядулі, «Песні» Цішкі Гартнага і інш. Працавалі выдавецтвы і на Беларусі (у Вільні, Мінску і іншых гарадах) «Наша хата», «Мінчук», «Беларус- кае выдавецкае таварыства», «Палачанін» і інш. Пачынаюць выходзіць легальныя беларускія газеты і часопісы (газеты: «Наша ніва», «Наша доля», «Беларус», «Гоман» і інш., часопісы: «Лучынка», «Крапіва» (са- тырычны часопіс), «Саха» (сельска-гаспадарчы часопіс), «Раніца» (сту- дэнцкі часопіс) і інш.) з публіцыстычнымі матэрыяламі побач з вер- шамі, апавяданнямі, афіцыйнымі паведамленнямі, сацыяльнымі пуб- лікацыямі і інш., а таксама ў публіцыстычных выданнях з'яўляюцца нататкі, нарысы, хронікі, інфармацыйныя паведамленні, навукова-па- пулярныя артыкулы, рэцэнзіі, агляды і да т.п., што спрыяла выпрацоў- цы новых сродкаў моўнага выражэння.

Новы этап у гісторыі беларускай літаратурнай мовы звязаны з будаўніцтвам на пачатку 20-х гг. беларускай дзяржавы, якая ства- рыла неабмежаваныя ўмовы для яе выкарыстання і развіцця. Бела- руская мова стала мовай дзяржаўных і грамадскіх устаноў, мовай школы і навукі, мовай мастацкай літаратуры і перыядычнага друку, радыё і тэатра. Пачалося сістэматычнае і глыбокае даследаванне фанетыкі, лексікі, граматычнага ладу беларускай літаратурнай мовы, выяўляліся тэндэнцыі яе далейшага развіцця.

У 20-я гады XX ст. у краіне друкуецца шмат газет як цэнтраль- ных («Савецкая Беларусь», «Звязда» і г.д.), так і мясцовых («Магі- лёўская праўда», «Чырвоная Полаччына» і г.д.), дзе ў розных формах і прапорцыях былі прадстаўлены тэксты на рускай і беларускай мо- вах. Неабходна адзначыць, што на пачатку 30-х гадоў XX ст. на бела- рускай мове выходзяць 194 газеты (з 234), 27 часопісаў (з 30).

На гэтым этапе развіцця беларускай літаратурнай мовы ў су- вязі з шырокім яе ўжываннем у розных сферах грамадскага жыцця паўстала вострая неабходнасць упарадкаваць яе правапісныя і лек- сіка-граматычныя нормы.

Гэту задачу фактычна выканаў Браніслаў Тарашкевіч, які ў 1918 годзе выдаў «Беларускую граматыку для школ». Пабудаваная на фактычным матэрыяле жывой народнай гаворкі, беларускіх дарэ- валюцыйных выданняў і навуковых прац па роднай мове, граматы- ка Б.Тарашкевіча даволі паслядоўна вызначала граматычныя рысы беларускай мовы і дакладна сфармулявала яе правапісныя нормы. Яна стала першым удалым вопытам стварэння нарматыўнай гра- матыкі беларускай мовы, якая з 1918 па 1929 гады вытрымала 5 выданняў. На граматыку Б.Тарашкевіча арыентаваліся і іншыя мо- вазнаўцы. Так, Язэп Лёсік апублікаваў «Практычную граматыку» (1921) і падручнік «Беларуская мова. Правапіс» (1924).

Аднак і граматыка Б.Тарашкевіча, і іншыя падручнікі не змаглі дакладна вызначыць усе характэрныя рысы беларускай мовы і пасля- доўна сфармуляваць іх у адпаведных граматычных правілах, адра- зу і канчаткова замацаваць граматычныя і арфаграфічныя нормы. Таму ў 20-я гады XX ст. разгарнулася шырокая дыскусія па пытан- нях нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы. Для ўпарадкавання норм роднай мовы ў лістападзе 1926 г. была склікана Акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі. Прапано- ўвалася, напрыклад, увесці поўнае аканне і яканне, адмовіцца ад ужывання мяккага знака для абазначэння асіміляцыйнай мяккасці (параўн. сьнег - снег, насеньне - насенне, сьцяг - сцяг), перайсці на лацініцу і інш. Аднак Акадэмічная канферэнцыя таксама не змагла выпрацаваць адзіных рэкамендацый.

Для апрацоўкі матэрыялаў канферэнцыі і канчатковай выпра- цоўкі праекта правапісу была створана спецыяльная Правапісная камісія. У 1933 быў выдадзены «Праект спрашчэння беларускага правапісу», на аснове якога Савет Народных Камісараў БССР пры- няў пастанову «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу», якая афіцыйна ўзаконьвала адзіныя і абавязковыя для ўсіх нормы бела- рускага правапісу і граматыкі.

У 1938 г. выходзіць пастанова СНК і ЦК ВКП (б) «Аб абавяз- ковым вывучэнні рускай мовы ў школах нацыянальных рэспублік і абласцей». З гэтага часу пачынаецца мэтанакіраванае выцясненне беларускай мовы са сферы навучальна-выхаваўчага працэсу ў шко- ле. Паступова беларуская мова выцясняецца і з многіх іншых сфер грамадскага жыцця.

Аднак праца па ўдасканаленні беларускай літаратурнай мовы працягвалася. У 1957 г. Савет Міністраў БССР прыняў пастанову «Аб удакладненні і частковых зменах існуючага беларускага права- пісу», праект якой быў абмеркаваны грамадскасцю. Пастанова ану- лявала шматлікія выключэнні з правілаў напісання тых ці іншых слоў і словаформ, якія дапускаліся папярэдняй пастановай і ўдак- ладніла іншыя правілы. Звод правілаў беларускай арфаграфіі і пун- ктуацыі, арфаграфічны слоўнік, граматыкі, розныя граматычныя даведнікі і лексікаграфічныя дапаможнікі, выдадзеныя з улікам гэ- тай пастановы, унеслі неабходную дакладнасць у правапіс слоў, урэгулявалі некаторыя ўзаемаадносіны паміж фанетычным і мар- фалагічным прынцыпамі беларускага правапісу.

Канец 30-х гг. - 80-я гг. ХХ ст. - гэта этап, калі руская мова фактычна выконвала ролю дзяржаўнай, выцесніўшы беларускую, таму што займала дамінуючае становішча ў сферах грамадска-палі- тычнага, адміністрацыйнага і вытворчага жыцця, дамінавала ў на- роднай адукацыі, рэспубліканскім друку.

Але нельга сказаць, што праца па ўдасканаленні беларускай літа- ратурнай мовы ў гэты час не праводзілася. Вялікую работу ў гэтым напрамку праводзілі мовазнаўцы, пісьменнікі і паэты. Новая беларус- кая мова імкліва праявіла і рэалізавала свае багатыя творчыя патэнцыі ва ўсіх кірунках літаратурных мастацкіх жанраў: паэзія (П.Броўка, П.Глебка, М.Танк, П.Панчанка, А.Куляшоў, Л.Геніюш, Р.Барадулін і інш.), проза (К.Чорны, М.Лынькоў, Я.Брыль, І.Мележ, У.Караткевіч, В.Быкаў, І.Шамякін, І.Навуменка, У.Арлоў і інш.), драматургія (У.Га- лубок, К.Крапіва, А.Маўзон, А.Макаёнак, А.Дудараў і інш.).

У 1990 г. быў прыняты Закон «Аб мовах у Рэспубліцы Бела- русь», у адпаведнасці з якім беларускай мове быў нададзены статус дзяржаўнай. Закон прадугледжваў аднаўленне беларускай мовы най- перш у сферы афіцыйна-дзелавога ўжытку, у адукацыі. 14 мая 1995 г. адбыўся першы агульнарэспубліканскі рэферэндум, дзе большая частка насельніцтва выказалася за дзяржаўнае двухмоўе, г.зн. бела- руская і руская мовы могуць раўнапраўна выкарыстоўвацца як дзяр- жаўныя ў розных сферах жыцця рэспублікі. Улічваючы большую пашыранасць рускай мовы ў беларускім грамадстве, такое раўнапраўе дзвюх моў фактычна стварае пэўныя перавагі для рускай мовы.

Тым не менш аптымістычныя падставы для паўсюднага выка- рыстання беларускай мовы ў грамадскім жыцці краіны ёсць, таму што, па-першае, па дадзеных апошняга перапісу (1999), звыш 70 % насельніцтва Беларусі прызнала беларускую мову роднай, а каля 40 % жыхароў рэспублікі карыстаюцца ёю рэгулярна ў сваіх быта- вых надзённых справах, дома. Звыш сямі мільёнаў носьбітаў бела- рускай мовы здольны ў належных сацыяльных варунках зрабіць менавіта сваю мову, родную, выпрацаваную і выпакутаваную не- калькімі пакаленнямі нашых землякоў, універсальным сродкам пра- яўлення свайго багатага духоўнага патэнцыялу. Па-другое, нашым народам створаны адзін з найбагацейшых у Еўропе фальклор і адметнае беларускае прыгожае пісьменства, дзе прадстаўлены арыгі- нальны светапогляд беларусаў, адлюстраваныя на пісьме светаад- чуванне і бачанне навакольнага жыцця, якія ўяўляюць сабой ду- хоўную каштоўнасць сусветнага маштабу, бо не паўтараюць іншыя літаратуры і фальклор, не прыпадабняюцца да іх.

§3. Месца беларускай мовы сярод іншых славянскіх моў

Усе мовы свету, колькасць якіх па розных прычынах вызначаецца спецыялістамі ў межах ад 3000 да 6000, аб'ядноўваюцца ў генетычна роднасныя сем'і. Сярод 20 такіх засведчаных сем'яў найбольш вялікай з'яўляецца індаеўрапейская, яе мовы распаўсюджаны на ўсіх кантынентах. Амаль кожны другі жыхар нашай планеты карыстаецца адной з індаеўрапейскіх моў, да якіх адносіцца і беларуская. У сваю чаргу, усе моўныя сем'і распадаюцца на групы. На еўрапейскім кантыненце самую вялікую і па колькасці сваіх носьбітаў, і па тэрыторыі распаўсюджвання групу складаюць славянскія мовы. Так, да канца 80-х гадоў XX ст. колькасць еўрапейцаў, што размаўляюць на германскіх (англійская, нямецкая, дацкая, фламандская і інш.) і раманскіх (французская, іспанская, партугаль- ская, італьянская і інш.) мовах, складала прыблізна 180 мільёнаў

чалавек, а на славянскіх мовах - звыш 240 мільёнаў чалавек, ва ўсім жа свеце славян налічваецца каля 300 мільёнаў чалавек. Па колькасці асоб, якія карыстаюцца славянскімі мовамі, славяне раз- мяркоўваюцца ў наступнай паслядоўнасці: рускія (159 млн.), ук- раінцы (42,5 млн.), палякі (39 млн.), сербы і харваты (17 млн.), чэхі (10 млн.), беларусы (9,3 млн.), балгары (8,9 млн.), славакі (5 млн.).

Упершыню пісьмовыя звесткі пра славян сустракаюцца ў працах старажытнарымскіх і старажытнагрэчаскіх вучоных і пісьменнікаў - Герадота, Плінія, Тацыта, Пталамея і інш. Да IX ст. нашай эры гэтае адзінства распалася на тры падгрупы як па геаграфічных, так і ўласна моўных прыметах: усходняя, заходняя і паўднёвая, але моўныя адроз- ненні паміж імі не выходзілі за межы міждыялектных адрозненняў.

На сучасным этапе, сярод даных падгруп вылучыліся асобныя славянскія мовы: усходнеславянская падгрупа (беларуская, руская, украінская мовы); заходнеславянская падгрупа (польская, чэшская, славацкая, верхнялужыцкая, ніжнялужыцкая, кашубская мовы); паўднёваславянская падгрупа (сербская, харвацкая, балгар- ская, славенская, македонская мовы).

Такім чынам, ва ўсходнеславянскую падгрупу ўваходзяць уся- го тры мовы, але па колькасці насельніцтва, якое размаўляе на гэ- тых мовах, яна самая вялікая (210,8 млн. чалавек з 240 млн.).

Роднасць славянскіх моў і іх блізкасць у адзінстве лексічнага скла- ду, у фанетычнай сістэме, у марфалогіі і сінтаксісе тлумачацца перш за ўсё агульнасцю паходжання з адной праславянскай крыніцы, што падтрымліваецца таксама тымі пастаяннымі інтэнсіўнымі кантактамі, якія абумоўлены знешнімі геаграфічнымі, эканамічнымі, сацыяльнымі фактарамі, спрыяльнымі для захавання і пераапрацоўкі тоесных і па- добных адзінак, рыс, структур у моўных сістэмах славян.

Так, ва ўсіх славянскіх мовах ужываецца большасць аднолька- вых галосных і зычных гукаў, для ўсіх характэрна змяненне зычных [ г], [к], [х] на [ж], [ч], [ш], змяненне старажытных груп зычных, аглу- шэнне звонкіх зычных на канцы слоў і інш. Напрыклад, параўнаем некаторыя змяненні на прыкладзе беларускай і рускай моў:

Ва ўсіх славянскіх мовах актыўна выкарыстоўваецца значная колькасць аднолькавых слоў, што абазначаюць прадметы, з'явы, паняцці, з якімі чалавек найчасцей сутыкаецца ў паўсядзённым жыцці. Да такіх можна аднесці наступныя словы: галава, рука, маці, брат, зямля, неба, хлеб, піва, дзень, ноч, зіма, вецер, гром, дом, сця- на, каза, гара, лес, многа, мала, слова, белы, сіні і да т.п.

Адначасова кожная славянская мова мае і свае, толькі ёй уласці- выя рысы, якімі адрозніваецца ад іншых моў. У беларускай мове, на- прыклад, развіўся і пастаянна папаўняецца пласт уласнай беларускай лексікі, што ўключае такія словы, як бацька, араты, певень, сківіца, чарот, навальніца, золак, ложак, шкарпэтка, сарочка, абшар, хвіліна, пакута, кратаць, сціплы, жабрацкі, выдатна, дрэнна і г.д.

У беларускай графіцы адсутнічае літара ] у якасці раздзяляль- нага знака выкарыстоўваецца '(апостраф): сям'я, раз'езд, п'ю. На месцы рускай літары вд ужываецца спалучэнне шч, а на месцы н заўсёды пішацца літара і, якая, дарэчы, выкарыстоўвалася і ў рускім пісьме да 1918 года.

Выразна выяўляецца адметнасць беларускай мовы і ў галіне фанетыкі: наяўнасць гука [ў] (на ўзвышшы, воўк, праўда); чарга- ванне [л] з [ў] (гуляла - гуляў, пісала - пісаў); прыстаўныя гукі (аржаны, ільняны, вугал, гэты, вокны, гісторыя, гармата, нава- колле); аканне і яканне (войска - вайсковец, дрэва - драўляны; вёс- ны - вясна, зелень - зялёны); дзеканне і цеканне (дзеці, дзверы, Дзмітрый, цётка, ціха, Цюмень); спецыфічныя чаргаванні [ро] - [ры], [ло] - [лы] (бровы - брыво, глотка - глытаць); падоўжаныя зычныя (калоссе, палоззе, пад печчу); афрыкаты дж, дз (дождж, сяджу, дзед).

У граматыцы беларуская мова мае наступныя асаблівасці: адсутнасць на пісьме літары й у канчатках прыметнікаў, дзеепры- метнікаў і парадкавых лічэбнікаў: першы, мазгавы, віртуаль- ны, паскораны; гук [н] не ўжываецца ў асабовых займенніках пры іх скланенні і не пішацца літара н: з ім, без яго; рэдка ўжываюцца дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу, дзеепрымет- ныя звароты часта замяняюцца апісальнымі канструкцыямі: Маль- чш, гуляюцт во дворе, был ученшом нашего класса. - Хлопчык, які гуляў у двары, быў вучнем нашага класа; прыназоўнік па ўжы- ваецца з месным склонам назоўнікаў: па вуліцах і плошчах; частко- ва захаваліся назоўнікі ў форме былога клічнага склону: браце, на- родзе, Іване і г.д.; рэдка ўжываюцца кароткія формы прыметнікаў: Як многа іх (грыбоў), і ўсе таўсматы, прыземісты, карэнкаваты, чорнагаловы, паўнацелы, як тонкі кужаль, знізу белы; на канцы дзеясловаў першага спражэння ў трэцяй асобе адзіночнага ліку ця- перашняга часу адсутнічае зычны т: ён піша, яна прыедзе; даволі шырока ўжываецца катэгорыя зборнасці (галлё, збожжа, бярвен- не); у формах назоўнікаў роднага склону адзіночнага ліку мужчын- скага роду часцей ужываецца канчатак -у (-ю): экзамену, заліку, ганарару, юбілею, ягадніку; для вышэйшай ступені параўнання пры- метнікаў выкарыстоўваецца канструкцыя з прыназоўнікам за: са- ладзейшы за мёд, маладзейшы за мяне; ужываюцца сінтаксічныя канструкцыі з прыназоўнікам да: падысці да лесу.

Поиск по сайту: