БЕДДРУСКДЯ НАВУКОВАЯ ТЭРМІНАДОГІЯ

§1. Прадмет і задачы беларускай навуковай тэрміналогіі, яе месца ў сістэме беларускай мовы

Лінгвістычнае вывучэнне тэрмінаў доўгі час адбывалася ў ме- жах лексікалогіі, але на сучасным этапе тэрміналогія - гэта асоб- ная лінгвістычная галіна. Слова «тэрміналогія» мае два значэнні:

1. Сістэма тэрмінаў якой-небудзь галіны навукі, тэхнікі, куль- туры, якія называюць спецыяльныя аб'екты і выражаюць спецы- яльныя прафесійныя паняцці.

2. Раздзел мовазнаўства, які вывучае дадзеную сістэму тэрмі- наў, іх граматычную арганізацыю і законы функцыянавання.

Прадметам беларускай навуковай тэрміналогіі з'яўляюцца бе- ларускія тэрміны розных галін навукі і тэхнікі.

Асноўныя задачы беларускай навуковай тэрміналогіі:

1. Вызначэнне месца тэрміналогіі ў сістэме мовы.

2. Аналіз ролі той ці іншай тэрміналогіі ў камунікацыйных працэсах.

3. Даследаванне семантычнай разнастайнасці тэрмінаў у су- пастаўленні са словамі агульнаўжывальнай лексікі і свабоднымі ўстойлівымі словазлучэннямі.

4. Аналіз граматычнай арганізацыі простых і састаўных тэрмінаў.

5. Даследаванне спецыфікі тэрміналагічных словазлучэнняў у супастаўленні са свабоднымі і фразеалагічнымі словазлучэннямі.

6. Канкрэтызацыя паняцця «тэрміналагічная сістэма» і распра- цоўка методык аналізу і апісання тэрмінасістэм пэўных галін на- вукі і тэхнікі.

Для таго, каб вызначыць месца тэрміналогіі ў сістэме мовы, неабходна зразумець, якім чынам тэрміналогія суаднесена з такімі моўнымі рэаліямі, як нацыянальная мова, літаратурная мова.

Нацыянальная мова - складаная, дынамічная і мэтанакірава- ная культурна-гістарычная сістэма, якая аб'ядноўвае ўсе разнавід- насці маўленчага функцыянавання. Як адзначалася вышэй, у бела- рускую нацыянальную мову ўваходзяць як у адзіную сістэму сістэм усе разнавіднасці беларускай мовы: літаратурная мова і мова дыя- лектная. Тэрміналогія, якая забяспечвае намінацыю прафесійных аб'ектаў і паняццяў у мове навукі і тэхнікі, неад'емным чынам на- лежыць да нацыянальнай мовы.

Для таго каб адказаць на пытанне, у якіх адносінах знаходзяц- ца канкрэтныя тэрміналогіі і літаратурная мова, неабходна высветліць, ці адпавядае тэрміналогія прыметам, якія выдзя- ляюцца ў дэфініцыі «літаратурная мова».

Выдзяляюцца наступныя прыметы лексічнага складу мовы:

1. Апрацаванасць, упарадкаванасць лексікі літаратурнай мовы ў параўнанні з іншымі разнавіднасцямі нацыянальнай мовы.

2. Нарматыўнасць, якая пераходзіць у кадыфікаванасць.

3. Стабільнасць, якая забяспечвае існаванне і развіццё літара- турнай мовы.

4. Абавязковасць для ўсіх носьбітаў мовы.

5. Універсальнасць, якая забяспечвае абслугоўванне ўсіх сфер грамадскага жыцця.

Супастаўленне тэрміналогіі і лексікі літаратурнай мовы на аснове разгледжаных прымет лексічнага складу мовы дазваляе прыйсці да высновы, што ўсе гэтыя прыметы характэрныя і тэрмі- налогіі (але не ўласцівыя, напрыклад, лексічнаму складу дыялек- таў або жаргонаў). Прымета «універсальнасць, якая забяспечвае абслугоўванне ўсіх сфер грамадскага жыцця» павінна разглядацца як універсальнасць, якая забяспечвае спецыяльную камунікацыю. Асаблівае становішча ў прыметы «абавязковасць для ўсіх носьбі- таў мовы». Сапраўды, гэтая прымета, на першы погляд, тэрміна- логіі не ўласціва, бо ні адзін чалавек не засвоіў усіх тэрмінаў усіх галін навукі, тэхнікі і культуры. Але авалоданне якой-небудзь сфе- рай прафесійнай дзейнасці прадвызначае абавязковае веданне ад- паведнай тэрміналогіі.

Некаторыя тэрміны асобных галін ведаў зразумелыя толькі спе- цыялістам, напрыклад: берг-штрых (картаграфія), латэрыт (геа- логія), лептанема (батаніка), мультыплікацыя лазернага праменя (фізіка) пертынентнасць (інфарматыка), сэнсаматорны інтэлект (псіхалогія), этымалогія (лінгвістыка) і г.д. Аднак такія моўныя адзінкі:

> утвораны ці адаптаваны (асвоены) па законах беларускай мовы;

^ маюць спецыфічнае для беларускай мовы словазмяненне;

> рэалізуюць беларускія спосабы сувязі ў складзе словазлу- чэння і сказа.

Пытанне пра суадносіны тэрміналогіі і сістэмы агульналітаратурнай мовы з'яўляецца адным з асноўных пытанняў тэрміназнаўства на той падставе, што для фарміравання новых тэрмінаў выкарыстоўваюцца ўжо існуючыя ў мове словаўтвараль- ныя мадэлі. У выніку гэтага выразнае размежаванне агульнай і спе- цыяльнай лексікі не заўсёды магчыма з-за адноснай рухомасці межаў значэння слоў, а таксама праз наяўнасць у тэрміналогіі тых самых лексіка-семантычных працэсаў, якія адбываюцца і ў лексіцы агульналітаратурнай мовы.

Адпаведна іншаму пункту гледжання, тэрміналогія вылучаец- ца са складу агульналітаратурнай мовы ў самастойную падсістэму, бо развіццё тэрміналогіі абумоўліваецца і знаходзіцца ў залежнасці ад развіцця навукі і тэхнікі, гэта значыць, ад пазамоўных фактараў, а тэрміны ствараюцца штучна і прызначаны для прафесійнай сфе- ры зносін.

Але паміж гэтымі пунктамі гледжання няма прынцыповага разыходжання. Так, меркаванне пра тое, што тэрмін утвараецца ў залежнасці ад пазамоўных фактараў, не супярэчыць меркаванню пра тое, што тэрміны могуць утварацца са слоў агульнаўжываль- най лексікі і па існуючых у мове словаўтваральных мадэлях.

Няма сумнення і ў тым, што тэрмін з'яўляецца словам, якое ўваходзіць у склад мовы, што паміж слоўнікам агульнай мовы і тэр- міналогіяй існуе рознабаковае і пастаяннае ўзаемадзеянне.

Такім чынам, тэрміналогія з'яўляецца падсістэмай лексікі літа- ратурнай мовы.

Поиск по сайту: