Прачытайце «Прадмову» да чацвёртага выпуска «Бела- рускай навуковай тэрміналогіі» (Мн, 1923). На аснове якой лексікі і якім шляхам адбывалася фарміраванне тэрміналогіі псіхалогіі?

Пры апрацаваньні лёгічна-псыхолёгічных тэрмінаў мелася на ўвазе зацвердзіць у сцісла азначаным сэнсе для навуковага ўжы- ваньня словы, якія ўжываюцца ў жыцьцёвай беларускай мове і за- рэгістраваны ў існуючых слоўніках беларускай мовы І.Насовіча, Я.Ціхінскага, М.Гарэцкага і Ў.Дабравольскага, а таксама ў творах найвыдатнейшых беларускіх пісьменнікаў новага часу. У частко- васьці, дзеля згоды з народным ужываньнем прыняты для навуко- вага ўжываньня тэрмін «мазгі» ў множным ліку.

Таксама ў згоднасьці з народным ужываньнем і з законамі бе- ларускай мовы ўтвораны і нэолёгізмы, якія зьяўляюцца патрэбнымі для перадачы навуковых паняцьцяў.

У першы раз зьяўляюцца ў друку новатворы: адцягненьне, ад- цягнены, самарух, зваротнаспадчынанасьць, зваротнаспадчынны, нізкавокасьць, наданьне, узбуджлівасьць, зьлішвольле, зьлішпамяць, разгалосьсе, жыцьцёчыннасьць, самазахаваньне, унутранагледань- не, унутранагледальны.

З тэрмінаў, увайшоўшых у склад расійскай лёгічна-псыхолёг- ічнай тэрміналогіі з іншых моваў, перакладзены на беларускую мову тыя тэрміны, якія захавалі ў навуковым ужываньні свой першаст- ковы сэнс, напрыклад, «ассоциация», «активность» і інш.

Тэрміны, якія атрымалі штучны навуковы сэнс, як напрыклад, «ганглий», «рефлекс», «силлогизм» і інш., ці азначаюць паняцьці, у тлумачэньні якіх няма згоднасьці паміж прадстаўнікамі навукі, як, напрыклад, «апперцепция», «аффект» і інш., застаўлены без перак- ладу і толькі пераданы ў беларускай транскрыпцыі.

Тэрмінолёгія апрацавана ў аб'ёме курсу лёгікі і псыхолёгіі ў школах сярэдняга тыпу. (М.Байкоў)

2. Заканспектуйце раздзел «Фарміраванне беларускай на- вуковай тэрміналогіі» з манаграфіі Л.А.Антанюк «Беларуская навуковая тэрміналогія: фарміраванне, структура, упарадка- ванне, канструяванне, функцыяніраванне» (Мінск, 1987).

3. Карыстаючыся «Слоўнікам тэрмінаў лёгікі і псыхалогіі» (Мінск, 1923), дакажыце, што «прынцып арыентацыі на ўлас- ныя моўныя рэсурсы нярэдка перарастаў у прынцып выключ- нага выкарыстання гэтых рэсурсаў».

4. Падрыхтуйце навуковы даклад на любую з наступных тэм:

«Асаблівасці сям'і як сацыяльнай ячэйкі грамадства»; «Рабо­та сацыяльнага педагога з сям'ёй, дзецьмі і дарослымі»; «Рэлігій- ныя арганізацыі як фактар сацыялізацыі»; «Сутнасць лекавай педа- гогікі А.А.Дуброўскага»; «Лагапедычная работа над рознымі фор- мамі дыслексіі»; «Сістэма спецыяльных устаноў для разумова ад- сталых дзяцей».

5. Сярод прыведзеных тэрмінаў знайдзіце словы, якія ма- юць: а) дублеты; б) сінонімы, в) міжнавуковыя амонімы. Складзіце сказы з падкрэсленымі словамі.

Абсалютны парог, адцягненасць, аналіз, антрапатэхнічная сістэма, аперацыя, асіміляцыя, атрыбут, блізарукасць, вастрыня слыху, від, выбіральнасць, выдумка, выкліканне, дамінанта, дарос- ласць, задача, зрокавыя ілюзіі, імпрытынг, інавацыя, клімат, лобная апраксія, нейрон, ненаўмысная актуалізацыя сувязей, рэакцыя, поле, прыклад, псіхаакустыка, рассеянасць, роля, сімвал, супер-Эга, фан­тазія, шлюб, яно.

6. У якіх галінах навукі могуць выкарыстоўвацца пры- ведзеныя тэрміны і што яны абазначаюць? Як называюцца такія тэрміны і чаму? Складзіце сказы з выдзеленымі тэрмінамі.

Стан, калена, губа, яблык, форма, аналіз, парадыгма, дэфект, аснова, корань, мяшок, шчокі.

7. Перакладзіце тэрміны на беларускую мову і падбярыце да іх адпаведныя антонімы. Вызначце, да якіх часцін мовы ад- носяцца антонімы, а таксама іх від (лексічныя ці словаўтва- ральныя).

Адекватность, актив, внешняя речь, внутреннее торможение, внутриличностный конфликт, деградация, демократический стиль лидерства, диалогическая речь, долговременная память, индуктив­ное умозаключение, косноязычие, кратковременная релаксация, локальное торможение, любовь, положительная индукция нервных процессов, произвольность, сложная форма практического мыш­ления, страх, условный рефлекс, флегматик, холерик.

8. Складзіце сказы, у якіх тэрмін успрыманнебудзе ўжыва- ецца ў наступных значэннях:

1. Суб'ектыўны вобраз прадмета, з'явы або працэссу, які не- пасрэдна ўздзейнічае на аналізатар або сістэму аналізатараў.

2. Працэс фарміравання суб'ектыўнага вобразу.

3. Сістэма дзеянняў, накіраваных на азнаямленне з прадметам, які ўздзейнічае на органы пачуццяў.

9. Карыстаючыся тлумачальным слоўнікам, вызначце, у якім выпадку беларускі эквівалент будзе абазначаць дзеянне, а ў якім - вынік дзеяння.

Вывод - вывад, выснова; высказывание - выказванне, выказ; дополнение - дапаўненне, дадатак; отрицание - адмаўленне, адмоўе; отражение - адбіванне, адбітак; пересечение - перасячэнне, пера- сек; повторение - паўтарэнне, паўтор; соприкосновение - судаты- канне, судотык.

10. Выпішыце з «Педагогического словаря» Г.М.Коджас- пировой, А.Ю.Коджаспирова і кнігі «Психология: Словарь» / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского) мнагазнач- ныя тэрміны (5-6 прыкладаў). Вызначце, ці заўсёды кантэкст дапамагае зразумець значэнне такіх тэрмінаў.

11. Выпішыце з тэксту: а) невытворныя тэрміны; б) выт- ворныя тэрміны. Падзяліце іх на марфемы.

Канфармізм - падатлівасць чалавека ўплыву групы, змяненне сваіх паводзін і прынцыпаў у адпаведнасці з пазіцыяй большасці, якую раней не падзяляў. Канфармізм залежыць ад якасцей асобы індывіда, яго самаадзнакі, самапавагі, інтэлекту, можа ўзмацняцца ў стрэсавых сітуацыях. У дзяцей канфармізм развіты ў большай ступені, чым у дарослых, у жанчын - мацней, чым у мужчын. Кан- формнасць бывае ўнутранай, асобаснай і знешняй, якая выражаец- ца ў дэманстрацыйнай згодзе з групай па розных пытаннях. Супрацьлеглым паняццем з'яўляецца самастойнасць, незалеж- насць чалавека ад меркавання іншых. Асобнай разнавіднасцю той жа залежнасці ад групы з'яўляецца негатывізм (нонканфармізм) - імкненне рабіць учынкі толькі насуперак пазіцыі большасці, лю­бым чынам і ва ўсіх выпадках адстойваць супрацьлеглы пункт гледжання. (ПС, с.64)

12. Карыстаючыся руска-беларускімі слоўнікамі тэрмінаў, размешчанымі ў канцы падручніка, выпішыце па 3-4 беларус- камоўныя тэрміны, якія маюць аднолькавы корань.

13. Запішыце, якія вы ведаеце, тэрміны з коранем -вуч-, -лог-, -педагог- Складзіце з імі сказы.

14. Прачытайце тэкст, выпішыце тэрміны: а) утвораныя пры дапамозе прыставак, б) пры дапамозе суфіксаў. Растлумач- це, якое новае значэнне (лексічнае ці граматычнае) надаюць названыя марфемы.

Разгледзім асноўныя псіхалагічныя тэорыі, якія тлумачаць пра- цэс фарміравання маўлення. Адна з іх тэорыя навучання. Даная тэо­рыя сцвярджае, што перайманне і падмацаванне з'яўляюцца асноў- нымі механізмамі фарміравання і развіцця маўлення ў чалавека. Ма- ецца на ўвазе, што ў дзіцяці ёсць прыроджаная патрэба і здольнасць да пераймання, у тым ліку гукаў чалавечага маўлення. Атрымліваю- чы станоўчае эмацыянальнае падмацаванне, перайманне вядзе да хуткага засваення спачатку гукаў чалавечага маўлення, затым фанем, марфем, слоў, выказванняў, правілаў граматычнай пабудовы.

Аўтарам наступнай тэорыі маўленчага развіцця з'яўляецца Н.Хомскі. Ён сцвярджае, што ў арганізме і мазгах чалавека з на- раджэння ёсць некаторыя спецыфічныя задаткі да засваення маўлення ў яго асноўных атрыбутах. Гэтыя задаткі паспяваюць прыблізна да гадавога ўзросту і адкрываюць магчымасці для паскоранага развіцця маўлення з аднаго года да трох. Даны ўзрост называецца сензітыўным для фарміравання маўлення. У больш шырокіх узроставых межах ён ахоплівае перыяд жыцця чалавека ад года да палавой спеласці.

Яшчэ адна папулярная тэорыя засваення мовы называецца каг- нітыўнай. Адпаведна ёй развіццё маўлення залежыць ад уласцівай дзіцяці з нараджэння магчымасці ўспрымаць і інтэлектуальна пе- раапрацоўваць інфармацыю. Гэтым, у прыватнасці, і тлумачыцца дзіцячая спантанная словатворчасць. (Лагапедыя, с.247)

15. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныя тэрміны.

Абследаванне, бязвобразнае мысленне, від дзейнасці, вобраз, відарысаўтварэнне, выбар па ўзоры, выхаванне, выхаванне разумо- вае, выхаванне фізічнае, выхаванне сямейнае, дзяцінства, дапамож- ная школа, ДзЦП, дыялагічнае мысленне, знешні від, зрокавая ўвага, інтуітыўнае мысленне, каханне, маральная дэфектыўнасць, мікра- цэфалія, мінімальная мазгавая дысфункцыя, навык, наглядна-дзей- снае мысленне, назафабія, назіранне, немата, парушэнне, РДА, са- маабслугоўванне, сензітыўны перыяд развіцця, сіндром Вільямса, ТСН, упрыманне выявы, успрыманне руху, успрыманне слова.

16. Карыстаючыся руска-беларускімі слоўнікамі тэрмінаў, размешчанымі ў канцы падручніка, выпішыце тэрміны, утво- раныя рознымі спосабамі тэрмінаўтварэння (марфалагічным, лексіка-семантычным, сінтаксічным).

17. Перакладзіце тэксты на беларускую мову. Выпішыце тэрміны і вызначце, якім спосабам яны ўтвораны.

I.Олигофрения при синдроме Шерешевского-Тернера. Эта аномалия встречается только у женщин и характеризуется отсут­ствием одной половой хромосомы во всех клетках (ХО) или в час­ти клеток организма (мозаичные варианты). Соматический облик этих больных типичен. При резком отставании в росте они выгля­дят старше своего возраста. Лицо старообразное, низкая граница волос на лбу и шее, деформированные, низко расположенные уш­ные раковины, широкая короткая шея, часто с крыловидными кож­ными складками от затылка к плечам, густо покрытыми волосами. Характерна диспластичность телосложения: бочкообразная груд­ная клетка с широко расставленными и низко расположенными со­сками. Молочные железы отсутствуют. (ДефСД, с.48)

II.Задержка психического развития (ЗПР) соматогенного про­исхождения. Этот тип аномалии развития обусловлен длительной соматической недостаточностью различного происхождения: хро­ническими инфекциями и аллергическими состояниями, врождён­ными и приобретёнными пороками развития соматической сферы, в первую очередь сердца. В замедлении темпа психического разви­тия детей значительная роль принадлежит стойкой астении, сни­жающей не только общий, но и психический тонус. Нередко имеет место и задержка эмоционального развития - соматогенный инфан­тилизм, обусловленный рядом невротических наслоений - неуве­ренностью, боязливостью, связанными с ощущением своей физи­ческой неполноценности, а иногда вызванными режимом запретов и ограничений, в котором находится соматически ослабленный или больной ребёнок. (ДефСД, с.32)

18. Вызначце найбольш прадуктыўныя мадэлі для ўтва- рэння тэрмінаў сінтаксічным спосабам. Карыстайцеся руска- беларускімі слоўнікамі тэрмінаў, размешчанымі ў канцы пад- ручніка. Выпішыце па 5 прыкладаў тэрмінаў, утвораных па наступных мадэлях: а) «назоўнік + прыметнік», б) «на- зоўнік + назоўнік у форме роднага склону», в) «прыметнік + на- зоўнік + прыметнік».

19. Прачытайце тэкст. Зрабіце словаўтваральны разбор выдзеленых тэрмінаў у наступным парадку: 1) вызначце, да якой часціны мовы адносіцца тэрмін; 2) назавіце словаўтваральную базу і сродак утварэння; 3) укажыце спосаб утварэння.

Агназія - парушэнне ўспрыняцця, якое ўзнікае пры пашко- джанні кары вялікіх паўшар'яў галаўнога мозгу. Адрозніваюць зро- кавую (аптычную), слыхавую (акустычную) і датыкальную (так- тыльную) агназію. Хворы, які пакутуе на агназію, хоць і не згубіў вастрыні зроку, слыху або датыкальнага пачуцця, становіцца ня- здольным пазнаваць прадметы і іх выявы, а таксама гукі (у асноў- ным гукі маўлення). Узнікненне агназіі ў дзіцячым узросце выклі- кае сур'ёзныя адхіленні ў псіхічным развіцці. Пры зрокавай агназіі дзіця становіцца дэзарыентаваным ў навакольным асяроддзі, што можа прывеці да адставання ў разумовым развіцці. Пры слыхавой агназіі ўзнікаюць адхіленні ў развіцці маўлення і як вынік - цяж- касці ў засваенні чытання і пісьма. Карыгавальнае навучанне здзяй- сняецца з апорай на захаваныя аналізатары. (ДефСД, с.6)

20. Перакладзіце тэксты на беларускую мову. Выпішыце тэрміны-словы і тэрміны-словазлучэнні. Для тэрмінаў-слоў вызначце спосаб утварэння, параўнайце з утварэннем адпавед- ных тэрмінаў у рускай мове; для тэрмінаў-словазлучэнняў - тып мадэлі тэрміналагічнага спалучэння.

І. Дизартрия - расстройство артикуляции, вызванное недоста­точной иннервацией речевого аппарата. Возникает в результате раз­личных органических поражений ЦНС. В зависимости от локали­зации участка поражения различают бульбарную, псевдобульбар- ную, экстрапирамидную, мозжечковую и корковую дизартрию. Бывает выражена в различной степени - от нечёткого произноше­ния отдельных звуков да полной неспособности произношения зву­ков (анартрия). Дизартрии способствуют изменения темпа и инто­нация речи, нарушения звуко-слоговой структуры высказывания, что делает речь крайне непонятной. Дети, страдающие дизартри­ей, ограничены в речевом общении, вследствие чего у них снижа­ется познавательная активность, не происходит обогащение сло­варного запаса; в тяжёлых случаях возникают вторичные отклоне­ния от общего развития. Коррекционные мероприятия дифферен­цируются в зависимости от формы и степени выраженности дизар­трии и связанной с лечением основного органического заболева­ния. (ДефСД, с. 29)

II. Интерес - форма проявления познавательной потребности, обеспечивающая направленность личности на осознавание целей деятельности и тем самым способствующая ориентировке, озна­комлению с новыми фактами, более полному и глубокому отобра­жению действительности. Удовлетворение интереса не ведёт к его угасанию, а вызывает новые интересы, отвечающие более высоко­му уровню познавательной деятельности. Различают непосредствен­ный интерес, вызываемый привлекательностью объекта, и опосред­ствованный интерес к объекту как средству достижения целей дея­тельности. Устойчивость интереса выражается в длительности его сохранения и интенсивности. В педагогике проблема интереса вос­питанника в процессе его обучения и воспитания всегда была и остаётся актуальной. Пробуждение и сохранение интереса у уча­щихся в учебно-воспитательном процессе способствует его гума­низации и продуктивности. (ПС, с.50-51)

21. Заканспектуйце параграф «Іншамоўныя словы» (с. 183­194) з вучэбнага дапаможніка «Асновы культуры маўлення і сты- лістыкі» (Мінск, 1992). Выкажыце свае меркаванні адносна вы- карыстання запазычаных слоў у агульнаўжывальнай лексіцы.

22. Карыстаючыся «Слоўнікам іншамоўных слоў: у 2-х та­мах» А.М.Булыкі (Мінск, 1999), вызначце паходжанне ніжэйпрыведзеных тэрмінаў. Назавіце іх фанетычныя і мар- фалагічныя асаблівасці.

Адаптацыя, альбінізм, альтэрацыя, амбідэкстрыя, афект, бата- рызм, гештальт, гідрацэфалія, гуманнасць, дэменцыя, дэпрывацыя, дыстрафія, інфантылізм, кантроль, кантэнт-аналіз, канфлікт, крэа- тыўнасць, лідэр, менінгіт, метад, мутызм, псіхагенія, псіхатэрапія, рэабілітацыя, рэспандэнт, роля, сугестыя, суіцыд, сурдапедагогіка, фонастэнія, фрустрацыя, холдынг-тэрапія, эгаізм, эйфарыя, энцэ- фаліт, эпілепсія.

23. Падзяліце тэрміны на марфемы і ўкажыце іх значэнне ў прыведзеных іншамоўных тэрмінах.

Аграфабія, аўтызм, аўтоагрэсія, біяграфія, дыяграма, дыяпазі- тыў, дэкан, плюралізм, біхевіярызм, брэйнстормінг, гамеастаз, гра­фема, дактыялогія, дыстрэс, дыялог, каўзаметрыя, неўратызм, пер- саніфікацыя, піктаграма, плацэба-эфект, псіхасаматыка, фенатып, эталогія.

24. Перакладзіце тэксты. Падкрэсліце тэрміны і параўнайце іх з адпаведнікамі рускай мовы ў плане вымаўлення і правапісу.

I.Некоторые традиции, сложившиеся в конкретной воспита­тельной организации, становятся элементами её быта.

Традиция - формы и установления жизни, идеи, ценности, нормы поведения, сохраняющиеся в воспитательной организации в течение длительного времени и передаваемые от одного поколе­ния её членов к последующим.

Традиции воспитательной организации не сводятся к наибо­лее стереотипным своим разновидностям, таким, как ритуал или обычай. Они распространяются на гораздо более широкую область явлений. Традиции могут сложиться в различных сферах жизнеде­ятельности организации, в стиле педагогического руководства и т.д.

Для традиции характерны: бережное отношение к сложивше­муся ранее укладу жизни организации; внимание не только к со­держанию жизни и поведения, но и к их внешнему оформлению и проявлению.

Жизнеспособность той или иной традиции зависит от её под­ражания и развития новыми поколениями членов организации. Пренебрежение к традициям приводит к нарушению преемствен­ности в жизни организации. В то же время слепое преклонение пе­ред традициями порождает консерватизм и застой в жизни органи­зации, которые становятся тормозом её развития, культивируя из­живший себя уклад жизни или те или иные его компоненты. (Соци­альная педагогика, с.121)

II.Интегрированное обучение аномальных детей - обучение и воспитание детей с различными дефектами психофизического развития в учреждениях общей системы образования вместе с нор­мально развивающимися детьми. С позиции обучения аномальных детей в нашей стране интеграция как включение человека в обще-

ство в качестве его полноценного члена зависит от успешности его общеобразовательной и профессиональной подготовки. Такая под­готовка аномальных детей в наиболее адекватной форме осуществ­ляется в условиях специальных (коррекционных) образовательных учреждений. Это не исключает возможности обучения отдельных, наиболее одарённых детей с нарушениями слуха, зрения или дви­гательной системы в массовых общеобразовательных школах, если они при наличии индивидуальных средств коррекции дефекта мо­гут успевать за темпом обучения остальных детей. За рубежом в последние годы интегрированное обучение аномальных детей в обычных школах стало чаще рассматриваться как основной путь их обучения. Этот подход остаётся дискуссионным, поскольку, не­смотря на усилия педагогов, часто ставит аномальных детей в не­равное положение с их нормально развивающимися сверстниками, что снижает эффективность обучения и воспитания аномальных детей. (ДэфСД, с.35-36)

25. Карыстаючыся слоўнікамі, прыведзенымі ў канцы пад- ручніка, выпішыце тэрміны розных часцін мовы (па 5 прык- ладаў) і ахарактарызуйце іх граматычныя асаблівасці.

26. Прачытаце тэкст, выпішыце тэрміны-словы (па 2-3 прыклады на кожную часціну мовы). Зрабіце вывады адносна частотнасці тэрмінаў розных часцін мовы?

Дэбільнасць - найбольш лёгкая (у параўнанні з ідыятыяй і імбе- цыльнасцю) ступень разумовай адсталасці. Паніжаны інтэлект і асаб- лівасці эмацыянальна-валявой сферы дзяцей-дэбілаў не дазваляюць ім авалодаць праграмай агульнаадукацыйнай масавай школы. Засва- енне вучэбнага матэрыялу па любым прадмеце школьнай праграмы для дэбілаў празмерна складанае. Напрыклад, пры авалодванні пісьмо- вым ці вусным маўленнем, паняццем лічбы і навыкамі ліку, яны адчу- ваюць вялікія цяжкасці ў разуменні сувязей паміж гукам і літарай, множнасцю і яе лічбавым выражэннем і да т.п. Усё гэта фізіялагічна абумоўлена недаразвіццём аналітыка-сінтэтычнай функцыі вышэйшай нервовай дзейнасці, парушэннем фанематычнага слыху і фанетыка- фанематычнага аналізу. Адсутнасць умення ўстанаўліваць адэкватныя прычынна-выніковыя залежнасці прыводзіць да сур'ёзных цяжкасцей нават у разуменні і рашэнні адносна простых матэматычных задач.

Дзецям-дэбілам неабходна спецыяльнае навучанне. За 9 гадоў яны засвойваюць вучэбны матэрыял, які прыблізна адпавядае праг-

раме пачатковай агульнаадукацыйнай школы. Саматычныя пару- шэнні, агульная фізічная паслабленасць, парушэнне маторыкі, улас- цівы большасці дзяцей-дэбілаў, а таксама асаблівасці эмацыяналь- на-валявой сферы, сістэмы пабуджальных матываў, характару і па- водзін у значнай ступені абмяжоўваюць кола іх наступнай прафе- сійна-працоўнай дзейнасці.

У апошнія гады робяцца спробы правесці больш дыферэнцый- ную ацэнку ступені разумовай адсталасці. Выдзяляюцца лёгкая дэбільнасць, сярэдняя дэбільнасць, выяўленая дэбільнасць. Такога тыпу ацэнка можа мець вялікае практычнае значэнне, дазваляць больш дакладна і эфектыўна арганізоўваць вучэбна-выхаваўчы пра- цэс. Аднак крытэрыі такога падзелу да нашага часу выразна не сфармуляваны. (ДефСД, с.22-23)

27. Перакладзіце тэксты на беларускую мову. Выпішыце тэрміны і раскласіфікуйце іх наступным чынам: а) паводле паходжання: уласнабеларускія і запазычаныя тэрміны (для за- пазычаных указаць мову-крыніцу); б) лексіка-граматычны клас: назоўнік, прыметнік, дзеяслоў і г.д. Укажыце марфалагі- чныя асаблівасці выпісаных вамі назоўнікаў і прыметнікаў.

І. Возрастные кризисы - условное наименование переходных этапов от одного возрастного периода к другому. В детской психо­логии эмпирически отмечалась неравномерность детского разви­тия, наличие особых сложных моментов становления личности. При этом многие исследователи (З.Фрейд, А.Гезелл и другие) рассмат­ривали эти моменты как «болезни развития», негативный резуль­тат столкновения развивающейся личности с социальной действи­тельностью. Л.С.Выготский разработал оригинальную концепцию, в которой рассматривал возрастное развитие как диалектический процесс. Эволюционные этапы постепенных изменений в этом про­цессе чередуются с эпохами революционного развития - кризисы возрастные. Психическое развитие происходит в результате смены так называемых стабильных и критических возрастов. В рамках стабильного возраста вызревают психические новообразования, которые актуализируются в возрастных кризисах. Выготский опи­сал следующие возрастные кризисы: кризис новорождённости - отделяет эмбриональный период развития от младенческого возра­ста; кризис первого года отделяет младенчество от раннего детства; кризис трёх лет - переход к дошкольному возрасту; кризис семи лет - соединительное звено между дошкольным и школьным воз-

растом; кризис 13 лет совпадает с переходом к подростковому воз­расту. На этих этапах происходит коренная смена всей «социаль­ной ситуации развития» ребёнка: возникновение нового типа отно­шений со взрослыми, смена одного вида ведущей деятельности другим. Эти противоречия нередко принимают острую форму, по­рождая сильные эмоциональные переживания, нарушения взаимо­понимания со взрослыми. В школьном возрасте в рамках возраст­ных кризисов у детей наблюдается снижение успеваемости и рабо­тоспособности, ослабление интереса к учебным занятиям. На ост­роту протекания возрастных кризисов оказывают влияние и инди­видуальные особенности ребёнка.

Наиболее яркую негативную окраску обычно имеет кризис трёх лет, когда прежде послушный ребёнок может внезапно стать неуп­равляемым, и кризис подросткового возраста, опасный неожидан­ными формами протеста против реального или мнимого давления со стороны взрослых.

Негативные проявления возрастных кризисов не являются не­избежными. Гибкая смена воспитательных действий, учёт проис­ходящих с ребёнком перемен могут значительно смягчить протека­ние возрастных кризисов. (Психология, с. 237)

ІІ. Социализация протекает во взаимодействии детей, подрос­тков, юношей с огромным количеством разнообразных условий, более или менее активно влияющих на их развитие. Эти действую­щие на человека условия принято называть факторами.

Более или менее изученные условия или факторы социализа­ции условно можно объединить в четыре группы.

Первая - мегафакторы - космос, планета, мир, которые в той или иной мере через другие группы факторов влияют на социали­зацию всех жителей Земли.

Вторая - макрофакторы - страна, этнос, общество, государ­ство, которые влияют на социализацию всех живущих в опреде­лённых странах (это влияние опосредствованно двумя другими груп­пами факторов).

Третья - мезофакторы, условия социализации больших групп людей выделяемых: по местности и типу поселения, в которых они живут (регион, село, город, посёлок); по принадлежности к аудито­рии тех или иных сетей массовой коммуникации (радио, телевиде­ния и другое); по принадлежности к тем или иным субкультурам.

Мезофакторы влияют на социализацию как прямо, так и опос­редствованно через четвёртую группу - микрофакторы. К ним от-

носятся факторы, непосредственно влияющие на конкретных лю­дей, которые с ним взаимодействуют - семья и домашний очаг, со­седство, группы сверстников, воспитательные организации, различ­ные общественные, государственные, религиозные и частные орга­низации, микросоциум. (Социальная педагогика, с.10-11)

РАЗДЗЕЛ 4 ЛЕКСІКАГРАФІЯ. ТЭРМІНАГРАФІЯ §1. Паняиие «лексікаграфіі» і «тэрмінаграфіі»

Лексікаграфія (ад грэч. lexіkуs - які адносіцца да слова і grapt^ - пішу) - гэта 1) тэорыя і практыка складання слоўнікаў; 2) сукупнасць слоўнікаў пэўнай мовы, пэўнага тыпу, пэўнага раз- раду лексікі і г.д.

Тэрмінаграфія (ад грэч. termunus - канец, мяжа і graphф - пішу) - гэта 1) адзін з аспектных напрамкаў сучаснай лексікаграфіі; 2) су- купнасць тэрміналагічных слоўнікаў.

Слоўнік - кніга, рукапіс ці электронная праграма, у якіх за- фіксаваны ў пэўным парадку (алфавітным, гнездавым, тэматычным, храналагічным, лічбавым або інш.) словы ці іншыя адзінкі мовы з адпаведнымі звесткамі пра іх у выглядзе тлумачэнняў, перакладаў на іншую мову, ілюстрацый з розных жанраў літаратуры і г.д.

Тэрміналагічны слоўнік - гэта даведнік, які адлюстроўвае тэрміны якой-небудзь галіны навукі, тэхнікі, культуры і г.д.

У практычныя задачы лексікаграфіі і тэрмінаграфіі ўваходзіць збор, сістэматызацыя і фіксацыя лексічнага матэрыялу. Лексічным матэрыялам для лексікаграфіі з'яўляецца ў асноўным агульнаўжы- вальная, дыялектная і жаргонная лексіка, а для тэрмінаграфіі - гэта тэрміны пэўнай галіны навукі, тэхнікі, культуры, вытворчасці, мас- тацтва і г.д.

У тэарэтычныя задачы лексікаграфіі і тэрмінагарафіі ўва- ходзіць вызначэнне тыпаў слоўнікаў, прынцыпаў апісання слоў (для тэрмінаграфіі - тэрмінаў) у слоўнікавых артыкулах, распрацоўка сістэмы памет і прыёмаў тлумачэння значэння слова (ці тэрміна).

Складанне слоўнікаў выклікаецца разнастайнымі навуковымі, культурнымі і практычнымі патрэбамі: растлумачыць значэнне слоў, іх ужыванне, правапіс, паходжанне, дапамагчы ў авалоданні

замежнай мовай і інш. Напрыклад, адкрыўшы «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» мы можам даведаецца, што такое экзамен:

/КЗАМЕН , -у, мн. -ы, -аў, м. 1. Праверка ведаў па якім-н. ву- чэбным прадмеце. Э. па фізіцы. 2. перан. Якое-н. выпрабаванне, пра- верка. Э. на смеласць. | ПР^ЬІМ. экзаменацыйны, -ая, -ае (да 1 знач.).

А таксама будзем ведаць, што гэта назоўнік мужчынскага роду, які ў родным склоне адзіночнага ліку мае канчатк -у і што гэты на- зоўнік утварае форму множнага ліку. У множным ліку слова экза- мен будзе ўжывацца з канчаткам -ы ў назоўным склоне і з канчат- кам -аў - у родным. Ад назоўніка экзамен (у 1 значэнні) утвараец- ца прыметнік экзаменацыйны, які мае канчаткі -ая (для жаночага роду), -ае (для ніякага роду). Са слоўнікавага артыкула вынікае, што слова экзамен мнагазначнае, што яно можа ўжывацца і ў прамым, і ў пераносным значэнні.

§2. Будова слоўнікавага артыкула, сістэма стылістычных і граматычных памет

Слова, якое тлумачыцца ў слоўніку, называецца рэестравым (загаловачным) словам. Рэестравае слова разам з усімі звесткамі пра яго складае слоўнікавы артыкул. Загаловачнае слова падаецца ў пачатковай форме: назоўнік, лічэбнік, займеннік - у назоўным склоне адзіночнага ліку, прыметнік, дзеепрыметнік - у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду, дзеяслоў - у неазна- чальнай форме.

Найчасцей размяшчэнне слоў у слоўніку бывае алфавітным або гнездавым. Напрыклад:

• алфавітнае размяшчэнне: враг вораг

вражда варожасць враждебность варожасць враждебный варожы

враждовать быць (знаходзіцца) у варожасці, ваяваць вражескнй варожы

вражнй варожы /Грабчыкаў (рбс), с.26/.

• гнездавое размяшчэнне:

ВРА//Г 1. вораг, -га м; классовый в. класавы вораг; в. народа вораг народа; 2. (дьявол) нячысты, -тага м, нячысцік, -ка м, чорт, род чорта м; в.попутал нячысты (нячысцік, чорт) падбіў (па- даткнуў); ~ ЕДА варожасць, -ці ж; ~ ЖДЕБНО нареч. варожа; ~ ЖДЕБНОСТЬ варожасць, -ці ж; ~ ждебный варожы; ~ ЖДОВАТЬ несов. варагаваць; (воевать) ваяваць. /РБС-93, І, с.221/.

ВРАЖ//ЕСКНЙ варожы; ~ НЙ 1. нар. - поэт. варожы; 2. (дьявольскый)уст. чартоўскі; % ~ ья сала нячыстая (варожая) сіла (РБС-93, І, с.221).

У залежнасці ад тыпу слоўніка, прызначэння і структуры ў слоўнікавым артыкуле могуць падавацца: сэнсавая, граматычная і стылістычная характарыстыка слова; пераклад слова на іншую мову (мовы); этымалогія (паходжанне) слова; ілюстрацыйны матэрыял; тэрміналагічныя і фразеалагічныя словазлучэнні.

Сэнсавую характарыстыку слова складае яго тлумачэнне, якое можа праводзіцца:

1. Апісальна, або шляхам лагічнага вызначэння, напрыклад: СТРАХ, -у, м. 1. Пачуццё і стан вельмі моцнага спалоху (ТСБМ, Ч-1, с.337).

2. Падборам сінонімаў, напрыклад: УЗНЕРВАВАЦЦА, -не- рвуюся, -нервуешся, -нервуецца; зак., разм. Усхвалявацца, разнер- вавацца (ТСБМ, Ч-1, с.645).

3. Устанаўленнем словаўтваральных адносін, напрыклад: ВУЛ- ЛЁВЫ. Прым. да вулей /СЦБМ, с.27/.

Усе значэнні мнагазначнага слова падаюцца ў адным слоўні- кавым артыкуле і пазначаюцца арабскімі лічбамі; словы-амонімы - у розных артыкулах.

Граматычная і стылістычная характарыстыкі даюцца шляхам выкарыстання розных памет.

У граматычную характарыстыку ўваходзяць: назвы часцін мовы (выклічнік - выкл., дзеепрыметнік - дзеепрым., дзеепрысло- ўе - дзеепрысл., дзеяслоў - дзеясл., займеннік - займ., злучнік - злуч., лічэбнік - ліч., назоўнік - наз., прыметнік - прым., прына- зоўнік - прыназ., прыслоўе - прысл., часціца - часц.); паметы роду (м., ж., н.), ліку (адз., няма, толькі мн., мн., толькі адз.), трывання (зак., незак.), асобы (1, 2 ас. не ўжыв ).

У стылістычную - паметы, якія паказваюць абмежаванае ўжы- ванне слоў (разм., абл., кніж., уст., ласк.), сферу іх выкарыстання (спец., астр., бат., псіхал., філас ).

Пераклад на іншую мову даецца ў перакладных слоўніках, ілюстрацыйны матэрыял залежыць ад тыпу слоўніка, а тэрміна- лагічныя і фразеалагічныя спалучэнні прыводзяцца адпаведна пасля знакаў о , 0.

§ 3. Тыпы слоўнікаў

Паводле прызначэння ўсе слоўнікі аб'ядноўваюцца ў два ас- ноўныя тыпы - энцыклапедычныя і лінгвістычныя.

Энцыклапедычныя выданні падзяляюцца на энцыклапедыі (у іх артыкулы маюць вялікія памеры) і энцыклапедычныя слоўнікі (у іх аб'ём артыкулаў невялікі)²¹.

Энцыклапедычныя слоўнікі тлумачаць не словы, а паняцці, абазначаныя гэтымі словамі; у сціслай форме ў іх выкладзены наву- ковыя веды пра прадметы, з'явы, падзеі; звесткі пра гістарычных асоб, дзеячаў навукі, культуры, асобныя гарады і краіны, іх прыродныя багацці і выдатныя мясціны. Загаловачнымі словамі ў энцыклапе- дычных слоўніках з'яўляюцца назоўнікі (уласныя і агульныя) або спалучэнні назоўнікаў з прыметнікамі і лічэбнікамі. Яны размяшча- юцца ў алфавітным парадку або паводле тэматычнага прынцыпу (па галінах ведаў). Слоўнікавыя артыкулы ў слоўніках такога тыпу не даюць граматычнай і стылістычнай характарыстык, а таксама тэр- міналагічных і фразеалагічных спалучэнняў. Указваецца толькі паходжанне запазычаных тэрмінаў і пазначана месца націску на за- галовачных словах. Ілюстрацыямі ў слоўніках гэтага тыпу служаць малюнкі, табліцы, рэпрадукцыі, карты, схемы, фотаздымкі.

Паводле характару інфармацыі энцыклапедычныя слоўнікі пад- зяляюцца на універсальныя, галіновыя, спецыяльныя і рэгіянальныя.

Да энцыклапедычных выданняў адносяцца «Беларуская Савец- кая энцыклапедыя» ў 12-ці тамах (1969 - 1975), «Беларуская Эн- цыклапедыя» ў 18-ці тамах (1996 - 2004), «Этнаграфія Беларусі» (1980), «Архітэктура Беларусі» (1982), «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі» ў 5-ці тамах (1984 - 1987) г.д.. Выдадзены персанальныя энцыклапедыі «Янка Купала» (1986) і «Францыск Скарына і яго час» (1988).

Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць словы - іх значэнне, ужы- ванне, паходжанне, марфемную будову, вымаўленне, напісанне. Загаловачныя словы ў лінгвістычных слоўніках размяшчаюцца па- рознаму. Слоўнікавыя артыкулы змяшчаюць сэнсавую, граматыч- ную, стылістычную, этымалагічную характарыстыкі, пераклад на іншую мову, ілюстрацыйны матэрыял, тэрміналагічныя і фразеа- лагічныя спалучэнні. Ілюстрацыямі ў большасці лінгвістычных слоўнікаў з'яўляюцца прыклады ўжывання слоў у сказах, што бя- руцца з літаратурных крыніц.

Лінгвістычныя слоўнікі падзяляюцца на тры віды: аднамоў- ныя, двухмоўныя і шматмоўныя.

Духмоўныя і шматмоўныя слоўнікі - гэта перакладныя слоўнікі, у якіх словы адной мовы тлумачацца словамі іншай мовы або некалькіх іншых моў. Прыкладам двухмоўных перакладных слоўнікаў з'яўляюцца: «Беларуска-рускі слоўнік» у 2-х тамах пад рэдакцыяй К.Крапівы (1988-1989), «Русско-белорусскнй словарь» у 3-х тамах пад рэдакцыяй Я.Коласа, К.Крапівы, П.Глебкі (3-е выд., 2002) і г.д.; шматмоўных - «Нямецка-беларуска-рускі слоўнік» (1990), «Англа-беларуска-рускі слоўнік» (1989), «Французска-бела- руска-рускі слоўнік» (1992), «Іспанска-беларуска-рускі слоўнік» (1993) і інш.

Аднамоўныя слоўнікіхарактарызуюць словы адной мовы срод- камі той самай мовы. Паводле прызначэння аднамоўныя слоўнікі падзяляюцца на тлумачальныя, дыялектныя, этымалагічныя, арфаг- рафічныя, арфаэпічныя, слоўнікі сінонімаў, паронімаў, амонімаў, антонімаў, эпітэтаў беларускай мовы, фразеалагічныя, марфемныя, словаўтваральныя, анамастычныя, частотныя, адваротныя, асацыя- тыўныя і інш.

Абавязковай у тлумачальных слоўніках з'яўляецца сэнсавая характарыстыка слова. Тлумачальныя слоўнікі ўключаюць і тлума- чаць агульнаўжывальную лексіку беларускай літаратурнай мовы. У слоўнікавых артыкулах даецца напісанне слова, указваецца мес- ца націску, прыводзяцца сэнсавая, граматычная, стылістычная ха- рактарыстыкі слова, ілюстрацыйны матэрыял, тэрміналагічныя і фразеалагічныя словазлучэнні, у некаторых - даведкі пра па- ходжанне слова. Да нарматыўных тлумачальных слоўнікаў адно- сяцца «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» ў 5-ці тамах (1977 - 1984), «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы для сярэдняй шко- лы» А.Я.Баханькова, І.М.Гайдукевіча, П.П.Шубы (7-е выд., 2002), «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пад рэдак- цыяй М.Р.Судніка і М.Н.Крыўко (4-е выд., 2005).

Дыялектныя слоўнікі фіксуюць словы адной гаворкі, групы гаворак або пэўнага дыялекту, тлумачаць іх значэнне і ўжыванне. Большасць дыялектных слоўнікаў уключае толькі такія словы, якіх няма ў літаратурнай мове або якія адрозніваюцца ад агульнаўжы- вальных слоў гучаннем, значэннем, словаўтварэннем. Да іх адно- сяцца, напрыклад, «Дыялектны слоўнік» у 3-х тамах Ф.М.Ян- коўскага (1959 - 1970), «Дыялектны слоўнік з гаворак Зэльвеншчы- ны» П.У.Сцяцко (1970), «Слоўнік рэгіянальнай лексікі Гродзеншчы- ны» пад рэдакцыяй М.А.Даніловіча, П.У.Сцяцко (1999) і інш.

Гістарычныя слоўнікі характарызуюць лексіку пісьмовых по- мнікаў пэўнага гістарычнага перыяду. У «Гістарычным слоўніку бе- ларускай мовы» (з 1982 па 2007 г.г. выйшла 27 выпускаў) даюцца сэнсавыя і граматычныя характарыстыкі літаратурна-пісьмовай лексікі XIV - XVIII ст., а таксама прыводзяцца прыклады ўжывання слова ў якім-небудзь помніку старажытнабеларускай пісьменнасці.

Этымалагічныя слоўнікі - від лінгвістычных слоўнікаў, у якіх раскрываецца паходжанне слоў, іх пачатковае значэнне і змены ў зна- чэнні слова. Шматтомны «Этымалагічны слоўнік» ствараецца ў Інсты- туце мовазнаўства НАН Беларусі; выйшлі 11 тамоў (1978 - 2006).

Арфаграфічныя слоўнікі даюць правільнае, замацаванае нор- мамі арфаграфіі напісанне слоў і іх форм. У беларускай лексі- каграфіі створаны два тыпы гэтага слоўніка: слоўнік для школы і агульны слоўнік. Напрыклад, «Арфаграфічны слоўнік» для сярэд- няй школы М.П.Лобана і М.Р.Судніка выйшаў у 1961 годзе (2-е выд., 1966, 3-е выд., 1971, 4-е выд., 1978, 5-е выд., 1982, 6-е выд., 1990). Гэты слоўнік мае дзве часткі: «Асноўныя правілы правапісу» і «Слоўнік», дзе падаюцца словы ў напісанні, якое адпавядае сучас- ным арфаграфічным нормам. Калі слова мае дваякае напісанне, прыводзяцца яго арфаграфічныя варыянты, напрыклад: альха і воль- ха, супраць і супроць. «Арфаграфічны слоўнік» для пачатковай шко- лы з'явіўся ў 1968 годзе (2-е выд., 1972, 3-е выд., 1977, 4-е выд., 1982, 5-е выд., 1987, 6-е выд., 1992).

У 1987 годзе выйшаў з друку агульны слоўнік-даведнік па ар- фаграфіі, арфаэпіі, акцэнтуацыі і словазмяненні - «Слоўнік бела- рускай мовы» пад рэдакцыяй М.В.Бірылы.

Слоўнікі мовы пісьменніка апісваюць лексіку твораў таго ці іншага пісьменніка. Гэта своеасаблівы дапаможнік пры вывучэнні асаблівасцей мовы і стылю пісьменніка або яго канкрэтнага твора. Прыкладамі такіх слоўнікаў з'яўляюцца «Слоўнік мовы Скарыны» У.В.Анічэнкі (3 т., 1977 - 1994), «Анамастычны слоўнік твораў Якуба Коласа» (1990), «Слоўнік мовы Янкі Купалы» ў 8 тамах (Т. 1 - 6, 1997 - 2003), «Фразеалагічны слоўнік мовы Якуба Коласа» (1993).

Фразеалагічныя слоўнікі тлумачаць значэнні ўстойлівых сло- вазлучэнняў (фразеалагізмаў), ілюструюць іх прыкладамі, даюць стылістычную характарыстыку і звесткі пра паходжанне. Устойлі- выя словазлучэнні беларускай мовы пададзены і ахарактарызава- ны ў «Слоўніку беларускай народнай фразеалогіі» Е.С.Мяцель- скай, Я.М.Камароўскага (1972), у «Фразеалагічным слоўніку бела- рускай мовы» у 2-х тамах І.Я.Лепешава (1991), у слоўніку «Бела- рускія прымаўкі, прыказкі, фразеалагізмы» Ф.Янкоўскага (1992), у «Этымалагічным слоўніку фразеалагізмаў» у 2-х частках І.Я.Лепе- шава (1981, 1993).

Марфемныя слоўнікі даюць падзел слоў на марфемы. Прыкла- дам такога слоўніка з'яўляецца «Марфемны слоўнік беларускай мовы» А.М.Бардовіча, Л.М.Шакуна (1989). Загаловачныя словы, падзеленыя на марфемы, размешчаны ў алфавітным парадку. Калі на стыку марфем адбываецца зліццё гукаў, то ў круглых дужках марфемы падаюцца ў іх поўным выглядзе: студэн[ц]-к-і (студэнт + ск + і). У круглых дужках, але з паметай гіст., паказваюцца зме- ны ў марфемнай будове слова ў працэсе яго гістарычнага развіцця.

Словаўтваральная структура вытворных слоў раскрываецца ў «Словаўтваральным слоўніку беларускай мовы» А.М.Бардовіча, М.М.Круталевіча і А.А.Лукашанца (2000). У слоўніку паказана, ад якой асновы, якім спосабам утварылася слова, напрыклад: каран- ёв-ы (ы) - суф., ад корань-(Ш), чарг. о/а.

Анамастычныя слоўнікі фіксуюць уласныя імёны, геаграфіч- ныя назвы. Да іх адносяцца «Слоўнік асабовых імён» М.Р.Судніка (1965), «Беларуская антрапанімія: Уласныя імёны, імёны-мянушкі, імёны па бацьку, прозвішчы» (Ч. 1. 1966; Ч. 2. 1969; 4.3. 1982) М.В.Бірылы, «Беларуская антрапанімія: Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі» (1969) і інш.

Слоўнік іншамоўных слоў - гэта лексікаграфічны даведнік, у якім тлумачацца запазычаныя словы, што маюць вузкую сферу вы- карыстання і выразна ўсведамляюцца як словы іншай мовы. На- прыклад, у 1993 годзе выдадзены «Слоўнік іншамоўных слоў» А.М.Булыкі, які змяшчае каля 5600 слоў, запазычаных у розны час беларускай мовай з іншых моў. У 1999 г. выйшаў «Слоўнік іншамоўных слоў» у 2-х тамах А.М.Булыкі.

Слоўнікі сінонімаў фіксуюць сінонімы і блізказначныя словы ў сінанімічных радах, якія размяшчаюцца ў алфавітным парадку. Першым у такім радзе ідзе стылістычна нейтральнае слова (дамі- нанта). Для некаторых сінонімаў прыводзяцца стылістычная ха- рактарыстыка і фразеалагічныя спалучэнні. Ужыванне кожнага сіноні- ма з сінанімічнага рада суправаджаецца ілюстрацыйным прыкла- дам у выглядзе сказа з мастацкай літаратуры, фальклору. У канцы слоўнік мае алфавітны пералік усіх слоў сінанімічных радоў (індэкс), які дапамагае лягчэй і хутчэй знайсці і падабраць патрэб- ны сінонім. У «Слоўніку сінонімаў і блізказначных слоў» М.К.Клышкі (1976; 2-е выд., 1993) пададзена каля 1900 сінаніміч- ных радоў, у якіх аб'яднана больш за 11000 слоў, устойлівых сло- вазлучэнняў і зваротаў.

Слоўнік амонімаў фіксуе і тлумачыць словы, якія аднолькава вымаўляюцца і пішуцца, але маюць рознае значэнне. Прызначаны такі слоўнік для адлюстравання слоў, якія супадаюць па форме, але не маюць нічога агульнага ў значэнні, і для надання ім семантыч- най і граматычнай характарыстыкі. «Слоўнік амонімаў беларускай мовы» В.Дз.Старычонка з'явіўся ў 1991 годзе і фіксуе каля 2000 пар ці груп амонімаў.

Слоўнік паронімаў адлюстроўвае і тлумачыць блізкія па гу- чанні, але розныя па значэнні словы. «Слоўнік паронімаў беларус- кай мовы» С.М.Грабчыкава выйшаў з друку ў 1994 годзе. У ім у алфавітным парадку засведчаны паранімічныя групы слоў, кожнай з іх прысвечаны асобны слоўнікавы артыкул.

Слоўнік эпітэтаў - гэта лексікаграфічны даведнік, у якім ад- люстраваны вобразныя азначэнні. Першы «Слоўнік эпітэтаў бела- рускай літаратурнай мовы» М.П.Пазнякова з'явіўся ў 1988 годзе. У 1991 годзе выйшаў «Слоўнік эпітэтаў беларускай мовы» Н.В.Гаў- рош (2-е выд.,1998).

Частотны слоўнік падае спісы слоў, размешчаных у парадку змяншэння частаты іх ужывання ў тэкстах вызначанай даўжыні і стылю. Такія слоўнікі дапамагаюць высветліць, якія словы склада- юць ядро слоўніка мовы, а якія знаходзяцца на яго перыферыі; да- юць магчымасць высветліць лексічны мінімум, неабходны пры ства- рэнні падручнікаў і дапаможнікаў для вучняў; змяшчаюць каштоў- ны матэрыял па даследаванні пытанняў, звязаных з функцыянаван- нем лексікі і інш. Праца па стварэнні частотнага слоўніка беларус- кай мовы распачалася ў апошнія тры дзесяцігоддзі. Выйшла з дру- ку пяць выпускаў «Частотнага слоўніка беларускай мовы» Н.С.Ма- жэйкі, А.Я.Супруна (1976-1992) У 2006 годзе выйшаў зводны «Ча- стотны слоўнік беларускай мовы» Н.С.Мажэйкі.

Асацыятыўныя слоўнікі ў выглядзе частотных спісаў фіксу- юць словы-рэакцыі на словы-стымулы. «Асацыятыўны слоўнік бе- ларускай мовы» А.І.Цітовай выйшаў у 1981 годзе і адлюстраваў вынікі псіхалінгвістычнага эксперыменту на свабоднае асацыяван- не з фіксацыяй першых адказаў на 300 слоў-стымулаў розных сфер ужывання, атрыманых ад 1000 інфармантаў.

Тэрміналагічныя слоўнікі адлюстроўваюць тэрміны якой-не- будзь галіны навукі, тэхнікі, культуры. Беларускія тэрміналагічныя слоўнікі пачалі распрацоўвацца пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Па меры таго як беларуская мова набывала ўсё шырэйшыя грамад- скія функцыі, асабліва востра стаў адчувацца недахоп у ёй тэрміна- лагічных сродкаў, бо таго запасу тэрміналагічнай лексікі, якім ва- лодала народная гаворка, было зусім недастаткова нават для таго, каб выдаваць школьныя падручнікі, весці канцылярскую

перапіску, не кажучы ўжо пра навуку, юрыспрудэнцыю, вайско- вую справу, розныя галіны тэхнікі і іншыя больш высокія сферы прымянення нацыянальнай мовы. Таму на працягу 20-х XX ст. вя- лася актыўная работа па стварэнні беларускай нацыянальнай тэрмі- налогіі. За гэты час было выдадзена больш двух дзесяткаў тэрміналагічных руска-беларускіх (беларуска-рускіх) слоўнікаў, у тым ліку і па псіхалогіі.

Неабходна адзначыць, што на працягу XX ст. выходзяць у ас- ноўным аднамоўныя («Кароткі слоўнік псіхалагічных паняццяў» (Мазыр, 1993); С.С.Кацэвіч «Слоўнік педагагічных тэрмінаў» (Брэст, 1995); А.І.Андарала, Г.Ф.Андарала «Кароткі тлумачальны слоўнік педагагічных тэрмінаў» (Мінск, 1995) і інш.) ці двухмоў- ныя і шматмоўныя («Слоўнік тэрмінаў логікі і псіхалогіі» (Мінск, 1923); Т.У.Васілец, Я.Л.Каламінскі, Р.А.Макарэвіч «Руска-беларускі слоўнік псіхалагічных тэрмінаў» (Мінск, 1993); Н.Г.Алоўнікава, В.В.Кандрацьева «Руска-беларуска-англійскі слоўнік па педагогі- цы і псіхалогіі» (Мінск, 1996) і інш.) тэрміналагічныя слоўнікі па псіхалогіі, дэфекталогіі, педагогіцы.

Характарыстыка слоўнікаў беларускай мовы розных тыпаў сведчыць, што беларуская лексікаграфія і тэрмінаграфія як асоб- ныя раздзелы навукі аб мове атрымалі належнае развіццё.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ \ /

1. Дайце азначэнне лексікаграфіі і тэрмінаграфіі, вызначце іх прадмет і задачы.

2. З чаго складаецца і як будуецца слоўнікавы артыкул?

3. Што адносіцца да сістэмы граматычных памет?

4. Якія стылістычныя паметы ўжываюцца ў слоўніках?

5. Прывядзіце прыклады слоўнікаў, у якіх словы размешчаны гнездавым спосабам.

6. Ахарактарызуйце лінгвістычныя слоўнікі.

7. Якія слоўнікі называюцца энцыклапедычнымі? Прывядзіце прыклады энцыклапедычных слоўнікаў па сваёй спецыяльнасці.

8. Падумайце, як могуць псіхолагі, дэфектолагі і сацыяльныя педагогі выкарыстоўваць у сваёй працы асацыятыўныя і частотныя слоўнікі?

ПРАКТЫКАВАННІ

1. Вызначце тып і від слоўнікаў, з якіх узяты прыклады. Прачытайце і параўнайце будову слоўнікавых артыкулаў.

ДЭФЕКТАЛОГІЯ, -і, ж. Навука, якая вывучае заканамернасці і асаблівасці развіцця дзяцей з фізічнымі і псіхічнымі недахопамі і пытанні іх навучання і выхавання. \\прым. дэфекталагічны, -ая, -ае.

ДЭФЕКТАЛОГІЯ (ад лац. ёе/есіш- загана, недахоп + гр. Іоо - слова) - навука, якая вывучае заканамернасці і асаблівасці развіцця дзяцей з фізічнымі і псіхічнымі недахопамі і пытанні іх навучання і выхавання.

ДЭФЕКТАЛОГІЯ (ад лац. йебесіт - недахоп + гр. Іо^о^ - навука, вучэнне) - навука пра псіхафізічныя асаблівасці развіцця анамальных дзяцей, заканамернасці іх навучання і выхавання.

ПЕДАГОГІКА, -і, ДМ -гіцы, ж. Навука пра метады выхаван- ня і навучання. || прым. педагагічны, -ая, -ае. П. факультэт (які рыхтуе спецыялістаў па педагогіцы). П. інстытут (які рыхтуе на- стаўнікаў).

ПЕДАГОГІКА (гр. раіс1о§о§іке) - навука пра выхаванне ча- лавека.

ПЕДАГОГІКА - 1) навука, якая вывучае аб'ектыўныя законы развіцця канкрэтна-гістарычнага працэсу выхавання, арганічна звя- заныя з законамі развіцця грамадскіх адносін і станаўлення дзіцячай асобы, а таксама вопыт рэальнай грамадскай выхаваўча-навучаль- най практыкі фарміравання падрастаючых пакаленняў, асаблівасці і ўмовы арганізацыі педагагічнага працэсу; 2) сукупнасць тэарэтыч- ных і прыкладных навук, якія вывучаюць выхаванне, адукацыю і навучанне; 3) навука пра выхаваўчыя адносіны, якія ўзнікаюць у пра- цэсе ўзаемасувязі выхавання, адукацыі і навучання з самавыхаван- нем, самаадукацыяй і саманавучаннем і накіраваныя на развіццё ча- лавека; 4) вучэбны курс, які выкладаецца ў педагагічных вучэбных установах і іншых установах па прафілюючых праграмах.

2. Выпішыце з «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» ў 5-ці тамах (т.2. Мінск, 1978) і з «Руска-беларускага слоўніка» ў 3-х тамах (т.1. Мінск, 1993) слоўнікавыя артыкулы слова за- пас. Вызначце адрозненні ў падачы аднаго і таго слова ў гэтых лінгвістычных слоўніках.

3. Прачытайце тэкст. Карыстаючыся «Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы» ў 5-ці тамах, вызначце лексічнае значэнне выдзеленых слоў.

«Ці маем мы права выракацца роднай мовы?» - пытаўся ў бела- русаў Янка Купала ў 1914 годзе. Сёння духоўныя нашчадкі вялікага паэта зноў і зноў задаюць пытанне сваім сучаснікам, спадзеючыся на аднаўленне жывога бытавання беларускага слова. У наш час урбаністычнай уніфікацыі і навукова-тэхнічнай стандартызацыі характэрны для ўсіх рэгіёнаў свету рух за адраджэнне нацыяналь- ных культур недасведчанымі людзьмі часам успрымаецца, як па­радокс ці штучнае дзівацтва. Небяспечная памылка, за якую шмат якія народы ўжо дорага заплацілі і не толькі здабыткамі культуры, але і чалавечымі ахвярамі?

І вельмі добра, што праўда пра нацыянальную культуру ўрэш- це стала фактам новага палітычнага мыслення. Наіўная ў навуко- вых адносінах, але зусім не бяскрыўдная канцэпцыя папярэдніх гадоў, паводле якой беларуская мова, фальклор, іншыя аспекты нацыянальнага быцця - гэта толькі «мясцовы каларыт» агульнаса- вецкай культуры, паступова знікае. Верх бярэ інтэрнацыянальная павага да мовы кожнага народа, выспявае грамадскае пераканан- не, што агульначалавечая прагрэсіўная культура - гэта гарманічная «сімфонія» раўнапраўных галасоў усіх нацыянальных культур. (Па­водле У.Конана)

4. Карыстаючыся індэксам, змешчаным у канцы «Слоўні- ка сінонімаў і блізказначных слоў» М.К.Клышкі (Мінск, 1993), знайдзіце сінонімы да слоў думка, водгук. Запішыце сінаніміч- ныя рады, у якія ўваходзяць гэтыя словы, складзіце і запішы- це сказы са словамі-дамінантамі.

5. Выпішыце з «Тлумачальнага слоўніка беларускай літа- ратурнай мовы» (Мінск, 1996) па тры слоўнікавыя артыкулы мнагазначных слоў і слоў-амонімаў. Вызначце асаблівасці іх будовы.

6. Выпішыце эпітэты і асацыяцыі да слова дзень са «Слоў- ніка эпітэтаў беларускай мовы» Н.В.Гаўрош (Мінск, 1998) і «Асацыятыўнага слоўніка беларускай мовы» А.І.Цітовай (Мінск, 1981).

7. Падбярыце і запішыце свае асацыяцыі да слоў дзіця, жыццё, кахаць . Параўнайце вашы асацыяцыі з тымі, што прыведзены ў «Асацыятыўным слоўніку беларускай мовы» А.І.Цітовай (Мінск, 1981).

8. Заканспектуйце артыкулы дзяўчына і хлопец са «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы» Н.В.Гаўрош (Мінск, 1998). Параўнай- це эпітэты ў абодвух артыкулах, выпішыце эпітэты-антонімы.

9. Карыстаючыся «Слоўнікам паронімаў беларускай мовы» С.М.Грабчыкава (Мінск, 1994), вызначце розніцу паміж наступ- нымі словамі.

Абгрунтаванасць - абгрунтаванне, адзінкавы - адзінокі - адзіноч- ны - адзіны, адукаваны - адукацыйны, асабісты - асабовы - асаблівы, асветніцкі - асветны - асвечаны, асвоіць - засвоіць, афектыўны - эфек- тыўны, важкасць - важнасць, варыянтны - варыяцыйны, вымысел - замысел, гімназісцкі - гімназічны, дысцыплінаваны - дысцыплінар- ны, запазычанасць - запазычанне - запазычванне, зыходзячы - зыход- ны, кваліфікаваны - кваліфікацыйны, падлетак - падлётак - подлетак, прэтэндэнт - прэцэдэнт, разумнець - разумнічаць, самалюбаванне - самалюбівасць - самалюбнасць - самалюбства - самаўлюбёнасць, уз- буджальнасць - узбуджанасць - узбуджэнне - узбудлівасць, факульта- тыўны - факультэцкі, фармаваць - фарміраваць, хандра - хандрома - хандрыла, цікавы - цікаўны, чытальнік - чытач, экспансіўнасць - экс- пансія - экспансіянізм, юнацкасць - юнацтва.

10. Прачытайце і вызначце, якія з прапанаваных бела- рускіх эквівалентаў у «Слоўніку тэрмінаў логікі і псіхалогіі» 1923 года не прыжыліся ў сучаснай тэрміналогіі, а якія змянілі сваё фонамарфалагічнае аблічча.

Автоматизм - аўтоматызм, самарух; аксиома - аксіома, пэўнік; актуальность - актуальнасьць, здольнадзейнасьць; амнезия - амнэ- зія, бяспамяцьце; анализ - аналіз, расклад; анкетный метод - анкет- ны, запытальны метад; анальгезия - анальгэзія, бязбольле; антите­зис - антытэзіс, проціпалажэньне; апатия - апатыя, апешаласьць; аргумент - аргумэнт, довад; ассоциация представлений - злучэнь- не прадстаўленьняў; атавизм - зваротнаспадчыннасьць; аффект астенический - афэкт прыгнятаючы; аффект стенический - афэкт узбуджаючы; бинокулярное зрение - двухвочны зрок; близорукость - нізкавокасьць; вкусовые клеткі - смакавыя каморкі; внешнее внима­ние - знадворная ўвага; внушение - наданьне; воображение - выаб- ражэньне; восстановление - адбудова; галлюцинация - здань; гене­зис - гэнэзіс, узьнікненьне; гипербулия - гіпэрбулія, зьлішвольле; гипермнезия - гіпэрмнэзія, зьлішпамяць; гипотеза - гіпотэза, дапуш- чэньне; графический образ - пісоўны, графічны вобраз; дедукция - дэдукцыя, вывядзеньне; заблуждение - аблуда; закон тождества - закон тожсамасьці; звук - зык, гук; индукция - індукцыя, навядзень- не; интроспекция - інтрэспэкцыя, унутранагляданьне; концепция - концэпцыя, паняцьце; метод эмпирический - мэтод эмпірычны, дась- вядчальны; необходимость - канечнасьць, неабходнасьць; наблюде­ние - нагляданьне, спасьцярога; ошибка - абмылка, памылка; опыт - дасьведчаньне; призрак - здань, мара; сознание - сьвядомасьць, пры- томнасьць; способность - здольнасьць, здатнасьць; тавтология - тож- слоўе; тест - тэст, выпыт; эстезиомер - чуламер.

11. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Зрабіце лексі- чны разбор выдзеленых слоў у наступным парадку: 1) растлу- мачце лексічнае значэнне слова; 2) укажыце, у прамым ці пе- раносным значэнні ўжыта слова; 3) падбярыце, калі магчыма, да слова амонімы, сінонімы, антонімы; 4) вызначце, да актыў- най ці да пасіўнай лексікі належыць слова (гістарызм, архаізм, неалагізм); 5) назавіце слова паводле яго ўжывання (агуль- наўжывальнае, дыялектнае, спецыяльнае, жаргоннае); 6) па- кажыце, да якога стылістычнага разраду адносіцца слова; 7) паходжанне слова, прыметы і асваенне запазычанага слова.

Узорі Мы будзем пастаянна пашыраць і ўмацоўваць сувязі паміж калектывамі.

Калектыў - група людзей, аб'яднаных агульнай працай, інта- рэсамі. Слова адназначнае, ужываецца ў прамым значэнні, не мае амонімаў, належыць да актыўнай лексікі, агульнаўжывальнае, ней- тральнае, запазычанае з лацінскай мовы, прыметы запазычання - адсутнасць якання і цекання.

І. Приказ, распоряжение, команда

Эти сообщения говорят ребёнку о том, что его чувства или потребности не представляют собой никакой ценности; он должен согласиться с тем, что чувствует или в чём нуждается его родитель («Мне наплевать, что ты хочешь делать; сию же минуту домой»).

Они выражают неприятие ребёнка таким, каков он есть в дан­ный момент («Перестань вертеться»).

Они вызывают страх перед властью родителей. Ребёнок слышит в них угрозу со стороны того, кто больше и сильнее, чем он («Иди к себе в комнату - а если не пойдёшь, я заставлю тебя это сделать»).

Они могут вызвать у ребёнка чувство обиды и негодования, нередко заставляя его выражать враждебные чувства, сопротивлять­ся, давать отпор.

Они могут говорить ребёнку о том, что его родитель не дове­ряет его рассудительности или компетентности («Не трогай эту та­релку», «Не подходи к своему младшему брату»). (Популярная пе­дагогика, с.600)

ІІ. Совет, предложение решений

Такие сообщения часто воспринимаются ребёнком как свиде­тельство того, что родитель недооценивает его рассудительность или его способность находить свои собственные решения.

Они могут заставить ребёнка стать зависимым от родителей и перестать думать за себя («Что я должен сделать, папа?»).

Иногда дети с ходу отвергают предложения и советы родите­лей («Дай мне самому в этом разобраться», «Я не хочу, чтобы мне указывали, что я должен делать»).

Совет иногда сообщает ребёнку, что родитель относится к нему с чувством своего превосходства («Мы с мамой знаем, что лучше»).

Совет может заставить ребёнка думать, что родитель вообще его не понял («Если бы ты знал, что я на самом деле чувствую, ты бы этого не предложил»).

Частые советы иногда приводят к тому, что ребёнок всё свое время посвящает реагированию на идеи родителя в ущерб разви­тию собственных идей. (Популярная педагогика, с.601)

РАЗДЗЕЛ 5

СТЫЛІСТЫКА.

Поиск по сайту: