Прыёмы перакладу з рускай мовы на беларускую

Любое дзеянне, як адзначае А.Н.Лявонцьеў, акрамя свайго інтэн- цыйнага аспекту (што павінна быць дасягнута), мае і свой аперацый- ны аспект (як, якім чынам гэтага дасягнуць). Можна сказаць, што аперацыі - гэта спосабы ажыццяўлення пэўных дзеянняў. У адносі- нах да перакладу аперацыйныя ўменні і навыкі можна ахарактары- заваць як уменне карыстацца рознымі прыёмамі перакладу. Гэтыя прыёмы - гатовыя рашэнні, якія можна прымяніць на практыцы.

Параўнальны аналіз арыгінальных і перакладных тэкстаў дае магчымасць падзяліць усе прыёмы перакладу на два віды: падста- ноўкі і трансфармацыі.

Прыёмы перакладу, якія заснаваны на максімальна магчымым сэнсава-структурным паралелізме мовы арыгінала і мовы перакла- ду, называюць падстаноўкамі.

Прыёмы перакладу, якія выкарыстоўваюць адыход ад магчы- мага сэнсава-структурнага паралелізму тэксту арыгінала і перакла- ду, называюць трансфармацыямі.

Іншымі словамі, з падстаноўкамі мы маем справу, калі перак- ладаем слова ў слова, радок у радок, толькі падстаўляючы замест слоў і спалучэнняў адной мовы словы і спалучэнні другой мовы, а пры трансфармацыях тэкст перакладу ў пэўнай ступені адрозніва- ецца ад тэксту арыгінала. Напрыклад:

1. Разв^тж оцуценш арт^куляц^онных дв^жен^й ^ арт^ку- ляц^онного паратаксжа. - Развіццё адчуванняў артыкуляцыйных рухаў і артыкуляцыйнага паратаксіса. 2. Вн^ман^е ребёнка прп- влекается к оцуцен^ю состоянш нёбной занавескы - Увага дзіцяці прыцягваецца да адчування стану паднябеннай фіранкі. (Першы сказ перакладзены з дапамогай падстановак, а другі - пры дапамо- зе трансфармацый).

Падзел прыёмаў перакладу на падстаноўкі і трансфармацыі заснаваны на наяўнасці (або адсутнасці) у абедзвюх мовах так зва- ных моўных паралеляў. Такія паралелі існуюць паміж любой парай моў, бо калі б іх не было зусім, то пераклад з адной мовы на іншую быў бы немагчымы.

Агульнасць паходжання ўсходнеславянскіх моў, блізкасць іх гістарычнага развіцця і ўзаемадзеянне на сучасным этапе абумовілі наяўнасць у беларускай і рускай мовах аднолькавых ці блізкіх слоў, словазлучэнняў, зваротаў. Разам з тым, у любой мове адлюстравана адзіная, самабытная і непаўторная карціна бачання свету, што пры- водзіць да наяўнасці тых слоў, словазлучэнняў, зваротаў, што ад- розніваюць адну мову ад другой.

Такім чынам, пераклад з адной мовы на другую немагчымы без пэўных змен, трансфармацый. Аб'ектам перакладу з'яўляецца не сістэма як нейкая абстракцыя, а канкрэтны моўны твор - тэкст арыгіналу. На аснове тэксту арыгіналу ствараецца іншы моўны твор на іншай мове - тэкст перакладу. Дасягненне перакладчыцкай экв- івалентнасці, нягледзячы на разыходжанні ў фармальных і семан- тычных сістэмах дзвюх моў, патрабуе ад перакладчыка перш за ўсё ўмення зрабіць шматлікія і якасна разнастайныя міжмоўныя пераў- тварэнні - так званыя трансфармацыі - для таго, каб тэкст перакла- ду з максімальна магчымай дакладнасцю перадаваў усю інфарма- цыю, якая заключана ў зыходным тэксце.

Традыцыйна трансфармацыі дзеляцца на граматычныя, лексіч- ныя і лексіка-граматычныя.

Вопросы логопеда относятся к процессу предстояшей работы. - Пытанні лагапеда адносцяцца да працэсу

Пры граматычных трансфармацыях пераўтвараецца фар- мальная структура выказвання і застаецца нязменным набор слоў, які складае яго сэнс. Асноўнай прычынай такога тыпу трансфарма- цый з'яўляецца неаднолькавасць структур зыходнай мовы і мовы перакладу, што праяўляецца ў адсутнасці пэўных форм і канструк- цый у адной з моў (ці ў мове арыгінала, ці ў мове перакладу). З граматычных трансфармацый вылучаюцца:

• марфалагічныя - замены часцін мовы або іх форм і інш. Напрыклад: Расказываюшш стшотворенж неож^данно повыст голос - Чытач верша нечакана павысіў голас (дзеепрыметнік заме- нены на назоўнік); Белорусстй язык - одш т сложнейшш пред- метов для учен^ков начальных классов. Беларуская мова - адзін з самых складаных прадметаў для вучняў пачатковых класаў (пры- метнік мужчынскага роду заменены на прыметнік жаночага роду); Дверь в класс была открыта. - Дзверыў клас былі адчынены (фор- ме адзіночнага ліку назоўніка дверь адпавядае множналікавы на- зоўнік дзверы);

• сінтаксічныя - замены членаў сказа, цэлых сінтаксічных канструкцый. Напрыклад: Настаўнік стаяў, ледзь стрымліваў гнеў. - Уч^тель стоял, едва сдержтая гнев (Просты сказ з аднароднымі выказнікамі заменены на просты сказ, які ўскладнены адасобленай акалічнасцю, выражанай дзеепрыслоўным словазлучэннем. У да- ным сказе назіраецца таксама замена дзеяслова на дзеепрыслоўе, таму што часцей за ўсё марфалагічныя і сінтаксічныя трансфарма- цыі ўжываюцца адначасова).

Лексічныя трансфармацыі - гэта прыёмы лагічнага мыслен- ня, пры дапамозе якіх мы раскрываем значэнне іншамоўнага слова ў кантэксце і знаходзім яму пэўны адпаведнік, які не супадае са слоўнікам. У семантычных адносінах сутнасць трансфармацый заключаецца ў замене перакладаемай адзінкі словам або словазлу- чэннем іншай унутранай формы, якая актуалізуе той элемент інша- моўнага слова, які рэалізуецца ў даным кантэксце.

У лексіцы навуковай і тэхнічнай літаратуры выкарыстоўваец- ца вялікая колькасць спецыяльных тэрмінаў. Таму пры перакладзе такіх тэкстаў словы адбіраюцца з асаблівай стараннасцю для максі- мальна дакладнай перадачы думкі. Вялікую ўдзельную вагу маюць службовыя словы і словы, якія забяспечваюць лагічныя сувязі паміж асобнымі элементамі выказвання.

Сярод разнавіднасцей лексічных трансфармацый выдзяляюць наступныя:

• канкрэтызацыя - замена слова або словазлучэння зыход- най мовы з больш шырокім значэннем словам або словазлучэннем мовы перакладу з больш вузкім значэннем (В кабшете, спшой к доске, шдел д^ректор школы. - У кабінеце каля дошкі сядзеў ды- рэктар школы);

• генералізацыя - замена адзінкі зыходнай мовы, што мае больш вузкае значэнне, адзінкай мовы перакладу з больш шырокім значэннем (Устены стоял^ стеклянные шкафы. - Паўз сцяны стаялі шкляныя шафы);

• антанімічны пераклад - трансфармацыя сцвярджальнай адзінкі ў адмоўную і наадварот (Чтобы не урон^ть своё досто^н- ство, нужно очень много знать. - Каб падтрымаць сваю годнасць, неабходна шмат ведаць);

• кампенсацыя - ужываецца ў тых выпадках, калі пэўныя эле- менты тэксту арыгінала па той або іншай прычыне не маюць экві- валентаў у мове перакладу і не могуць быць перакладзены яго срод- камі, перакладчык узнаўляе тую ж інфармацыю якімі-небудзь іншымі сродкамі, прычым неабавязкова ў тым жа месцы тэксту, што ў арыгінале (Когда проехал^ небольшенькую побуревшую гать, то ув^дел^, что около леса стояло зданж старой школы. - Калі пера- ехалі рудую грэбельку, то ўбачылі, што каля лесу стаяў будынак старой школы).

Акрамя названых лексічных трансфармацый, вылучаецца яшчэ тры разнавіднасці:

а) дыферэнцыяцыя значэнняў (перадача значэння адзінкі без яго ўдакладнення ў перакладзе), напрыклад: Васіль Адамавіч праз увесь сход і не думаў гаварыць. - Васкл^й Адамов^ч поначалу ^ не думал высказываться;

б) сэнсавае развіццё (разнастайныя метафарычныя і мета- німічныя замены), напрыклад: Пасля учынку Сашы Коркіна, Мар'я Пятроўна ледзь не згарэла. - После поступка Саш^ Коркша, Ма- рья Петровна чуть не сгорела со стыда;

в) цэласнае пераўтварэнне (універсальны сродак перакладу фразем), напрыклад: Бачыў настаўнік, што і хлопчыкі, і дзяўчынкі не ўсе былі на адзін капыл. - В^дел уч^тель, что ^ мальчж^, ^ де- вочт не все был^ на одну колодку.

Лексіка-граматычныя трансфармацыі ахопліваюць пэўнымі зменамі як граматычную будову моўнай адзінкі, так і яе семантыч- ную напоўненасць.

Усе трансфармацыі звычайна зводзяцца да чатырох элементар- ных тыпаў:

1) перастаноўкі: Слабослышат^е дет^ вн^мательно следш^ за дв^женшм^ уч^теля танцев. - Дзеці, якія маюць слабы слых, уважліва сачылі зарухамі настаўніка танцаў.

2) замены: М^ша не отвечал, боялся «сесть в лужу». - Міша не адказваў, бо баяўся памыліцца.

3) дабаўленні: Как бы н^ было, но Машенька стала оказы- вать нашемууч^телюявную благосклонность. -Як бы там ні было, але Машанька стала выказваць да нашага настаўніка выразную прыхільнасць і зацікаўленасць.

4) пропускі: Время к теплу подв^нулось. - Набліжалася цеплыня.

Аднак неабходна адзначыць, што ў чыстым выглядзе ўсе ча-

тыры тыпы трансфармацый сустракаюцца рэдка - звычайна яны спалучаюцца адзін з адным, прымаючы характар складаных, комп- лексных трансфармацый.

Граматычныя і лексіка-граматычныя трансфармацыі ў сказе могуць ужывацца пад уплывам наступных фактараў: сінтаксічнай функцыі сказа; лексічнай напоўненасці сказа; сэнсавай структуры сказа; кантэксту; экспрэсіўна-стылёвай функцыі сказа.

Граматычныя трансфармацыі могуць быць поўнымі або част- ковымі ў залежнасці ад таго, як змяняецца структура сказа - по- ўнасцю ці часткова. Звычайна, калі змяняюцца галоўныя члены сказа, адбываецца поўная трансфармацыя, напрыклад: Сегодня уче- нж смотрел чжтымі ст^м^ глазам^. - У вучня сёння быў чысты, сіні позірк вачэй, калі змяняюцца даданыя - частковая: Первокласс- н^к ч^тал, м^нуя трудные для него звукы. - Першакласнік чытаў, мінаў цяжкія для яго гукі.

Як правіла, рознага віду трансфармацыі ажыццяўляюцца ад- начасова, спалучаюцца адна з адной - перастаноўка суправаджаец- ца заменай, граматычнае пераўтварэнне - лексічным і г.д.

Беларуская мова мае сістэму сродкаў, якія ўжываюцца для за- мены не ўласцівых ёй дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай. Самым пашыраным з'яўляюцца складаныя сказы (азначальныя, дапаўняльныя, дзейнікавыя). Напрыклад: Ул^ца, ведушая к школе, проходша м^мо б^блттет. - Вуліца, якая вяла да школы (у бок школы), праходзіла каля бібліятэкі. ~Уровень разв^тт реч^ у сла- бослышашш детей определяется главным образом степенью нару- шенш слуха. - Узровеньразвіцця маўлення ў дзяцей, якія маюць сла- бы слых, вызначаецца галоўным чынам ступенню парушэння слыху.

Некаторыя дзеепрыметныя звароты можна перадаць дзеепры- метнымі і дзеепрыслоўнымі словазлучэннямі: «Что-то здесь не так», - сказал остановтш^йсяуч^тель. - «Штосьці тут не так», - сказаў настаўнік, спыніўшыся.

Дзеепрыметнікі можна перадаваць прыметнікамі: дрожашая речь - дрыготкае маўленне, вза^мно погашаюшшся платеж^ - узаемна пагашальныя плацяжы.

Асобным дзеепрыметнікам сэнсава адпавядаюць назоўнікі: расказываюш^й повыст голос - апавядальнік павысіў голас, пред- седательствуюш^й встал - старшыня ўстаў.

Дзеепрыметнікі могуць перадавацца дзеясловамі: Дет^, спе- штшж на урок, бежал^ быстро. - Дзеці спяшаліся на ўрок і беглі хутка.

Дзеепрыметныя словазлучэнні могуць перадавацца азначэннямі- прыдаткамі: ст^мул^руюшш вешества - рэчывы-стымулятары.

Перакладчык, які працуе не механічна, зацікаўлены ў пэўным выбары моўных сродкаў. Пераклад - гэта не простае ўзнаўленне ўсёй сукупнасці элементаў арыгінала, а складаны і свядомы пошук разнастайных магчымасцей іх перадачы. Майстэрства перакладу прадугледжвае і ўменне выкарыстаць пэўны тып лексічных або граматычных трансфармацый, ад гэтага ўмення будзе залежаць паўнацэннасць тэксту перакладу.

Такім чынам, перш чым рабіць пераклад на беларускую мову, неабходна прачытаць тэкст цалкам на рускай мове. Трэба добра ведаць змест, сюжэт, структуру тэксту. Толькі ў такім выпадку ат- рымаецца асэнсаваны пераклад з рускай мовы на беларускую.

1. Што такое «пераклад»?

2. Якія тыпы перакладаў вы можаце назваць?

3. Якія прыёмы перакладу з рускай мовы на беларускую вы ведаеце?

4. Што такое «трансфармацыі»?

5. На якія тыпы дзеляцца трансфармацыі?

6. Прывядзіце прыклады лексічных трансфармацый.

ПРАКТЫКАВАННІ

1. Перакладзіце тэксты. Вызначце асноўныя адрозненні паміж рускай і беларускай мовамі ў галіне фанетыкі і правапісу.

І. Социальный педагог - специалист по работе с детьми и взрос­лым населением в социально-культурной и семейно-бытовой сфе­рах. В соответствии с тарифно-квалификационной характеристи­кой, включающей его должностные обязанности (7-14-й разряды), социальный педагог:

- осуществляет комплекс мероприятий по воспитанию, обра­зованию, развитию и социальной защите личности детей в учреж­дениях и по месту жительства;

- изучает особенности личности обучающихся, окружающей микросреды, условия жизни;

- выявляет интересы и потребности, трудности и проблемы, конфликтные ситуации, отклонения в поведении детей и своевре­менно оказывает им социальную помощь и поддержку;

- выступает посредником между личностью подопечных и учреждением, семьей, средой, специалистами различных соци­альных служб, ведомств и административных органов;

- определяет задачи, формы, методы социальной педагогичес­кой работы, способы решения личных и социальных проблем, при­нимает меры по социальной защите и помощи, реализации прав и свобод личности воспитанников;

- организует различные виды социальной деятельности детей и взрослых, мероприятия, направленные на развитие социальных инициатив, реализацию социальных проектов и программ, участвует в их разработке и утверждении;

- способствует установлению гуманных, нравственно здоро­вых отношений в социальной среде;

- содействует созданию обстановки психологического комфор­та и безопасности личности воспитанников, заботится об охране их жизни и здоровья;

- осуществляет работу по трудоустройству, патронажу, обес­печению жильем, пособиями, пенсиями, оформлению сберегатель­ных вкладов, использованию ценных бумаг воспитанников из чис­ла сирот и оставшихся без попечения родителей;

- взаимодействует с учителями, родителями (лицами, их за­меняющими), специалистами социальных служб, семейных и

молодежных служб занятости, с благотворительными организаци­ями и т.д. в оказании помощи детям, нуждающимся в опеке и попе­чительстве, с ограниченными физическими возможностями, деви- антным поведением, а также попавшим в экстремальные ситуации. (ПС, с.104)

ІІ. Олигофренопедагогика - отрасль дефектологии, разра­батывающая проблемы воспитания и обучения, пути коррек­ции недостатков психофизического развития умственно отста­лых детей.

Первые попытки воспитания и обучения умственно отсталых детей были предприняты во Франции в начале XIX в. Ж.Итаром. В середине XIX в. французский врач и педагог Э.Сеген обобщил и оформил в виде целостной медико-педагогической системы соб­ственную практику воспитания слабоумных детей. Со второй по­ловины XIX в. в связи с развитием всеобщего начального обуче­ния усилилось внимание к проблеме воспитания таких детей и для них начали создаваться спец. классы и школы во многих стра­нах. Становление олигофренопедагогики в России связано с име­нами Е.К.Грачевой, М.П.Постовской, В.П.Кащенко, которым при­надлежит заслуга в создании первых учреждений для умственно отсталых детей (первый вспомогательный класс был организован в Москве в 1908 году). Значительную роль в отечественной оли­гофренопедагогике сыграли виднейшие деятели русской медици­ны В.М.Бехтерев, П.Ф.Лесгафт, Г.И.Россолимо и другие, стремив­шиеся сблизить педагогику с медицинской наукой и тем самым усилить естественнонаучную основу обучения и воспитания ум­ственно отсталых детей.

Важнейший вклад в создание научных основ отечественной олигофренопедагогики внес Л.С.Выготский. Его концепция о воз­можности и необходимости ослабления интеллектуального де­фекта в результате развития в первую очередь высших психи­ческих функций явилась основополагающей в олигофренопеда­гогике.

Олигофренопедагогика как наука разрабатывает психолого-пе­дагогические проблемы диагностики умственной отсталости, ме­тоды и принципы организации учебно-воспитательного процесса, педагогическую классификацию и типологию исследований - ком­плексное изучение умственно отсталых детей, проводимое в сопо­ставительном плане с нормой и разными видами патологии. Наи­более важная и специфическая задача олигофренопедагогики - оп-

ределение оптимальных педагогических средств коррекции недо­статков познавательной деятельности и личности ребенка в целях его социальной и трудовой адаптации. На основе общих дидактич. принципов построены специальные дидактические принципы олигофренопедагогики, согласно которым процесс обучения и вос­питания носит коррекционно-развивающий характер и направлен на максимальное преодоление (ослабление) недостатков познава­тельной, эмоционально-волевой и двигательной сфер умственно отсталого ребенка с ориентацией на его положительные возможно­сти. (ДэфСД, с.49)

2. Перакладзіце тэксты. Прачытайце спачатку тэкст на рускай мове, а затым на беларускай. Укажыце віды трансфар- мацый, якія былі выкарыстаны ў працэсе перакладу.

I.Педагогика вальдорфская - научно-практическое направление в воспитании и обучении, разработанное Рудольфом Штейнером (1861­1925) на основе антропософии, мистического учения о человеке, его единстве с духовной основой Вселенной. Цель вальдорфской педаго­гики - посредством соответствующего воспитания, включающего обу­чение медитации, музыке, эвритмии (разработанному Р.Штейнером и его последователями искусству телесных движений, сопровождающих речь или музыку) и другому, помочь ребенку избрать свой жизненный путь, раскрыть свои способности и свойства. В настоящее время в мире существует около 500 вальдорфских школ (открыты они и в нашей стране) и 1000 детских садов. (ПС, с.99)

II.Гидроцефалия (от греч. hydor - вода и kephale - голова) - заболевание мозга, проявляющееся в накоплении ликвора в череп­ной полости вследствие нарушения баланса его секреции и всасыва­ния. Существует гипотеза о наследственной обусловленности гид­роцефалии. Многочисленные факты свидетельствуют о том, что гид­роцефалия возникает в результате патологии родов, а также при ме­нингите и менингоэнцефалите. Внешне гидроцефалия проявляется в деформациях черепа (увеличение лба и темени и т.п.). Характер­ные особенности детей, страдающих гидроцефалией, - сниженная умственная работоспособность, частые вспышки эйфории либо гне­ва, склонность к резонерству. Умственной отсталостью страдают примерно 2 % больных гидроцефалией. В ряде случаев после перио­да прогрессирующей гидроцефалии, внутричерепное давление нор­мализуется и заболевание приобретает компенсированный характер. (ДэфСД, с.18-19)

3. Перакладзіце тэксты. Адзначце несупадзенне граматыч- ных форм слоў розных часцін мовы ў адной і другой мовах.

I.Педагогическая парадигма (от греч. paradeigma - пример, образец) - совокупность теоретических, методологических и иных установок, принятых научным педагогическим сообществом на каждом этапе развития педагогики, которыми руководствуются в качестве образца (модели, стандарта) при решении педагогичес­ких проблем; определенный набор предписаний (регулятивов). По­нятие «парадигма» введено американским историком Т.Куном, вы­делившим различные этапы в развитии научной дисциплины: предпарадигмальный (предшествующий установлению парадиг­мы), господства педагогики («нормальная наука»), этап кризиса в научной революции, заключающийся в смене парадигмы, перехо­де от одной парадигмы к другой. (ПС, с.104)

II.Гипердинамический синдром (от греч. hyper - чрезмер­но и dynamis - сила), синдром двигательной расторможенности - наиболее распространенное проявление раннего поражения ЦНС, выражающееся в чрезмерной активности, суетливости, раздра­жительности, неспособности к целенаправленному и организо­ванному поведению. Заметно усиливается при утомлении и со­матических заболеваниях. Наиболее выражен у детей, страдаю­щих церебрастенией, у которых повышенная утомляемость пре­пятствует произвольной регуляции поведения. Обычно прохо­дит к 11-12 годам, но в подростковом возрасте возможны обо­стрения. Дети с гипердинамическим синдромом. требуют осо­бого подхода - дозирования нагрузок, смены видов деятельнос­ти. (ДэфСД, с.19)

4. Перакладзіце тэксты. Якімі прыёмамі перакладу вы ка- рысталіся?

І. Учебная деятельность - процесс приобретения человеком новых знаний, умений и навыков или изменения старых; деятель­ность по решению учебных задач. Последовательность осуществле­ния учебной деятельности: анализ задачи, принятие учебной задачи, актуализация имеющихся знаний, необходимых для ее решения; со­ставление плана решения задачи, практическое ее осуществление, контроль и оценка решения задачи, осознание способов деятельнос­ти, необходимых для решения учебной задачи. (ПС, с.155)

ІІ. Гемиплегия (от греч. hemi - половина иplego - поражаю) - односторонняя утрата произвольной подвижности, паралич мышц одной половины тела. В основе гемиплегии, как правило, лежит поражение отдельных участков головного мозга вследствие воспа­лений (энцефалит, менингит), опухолей, травм, а также нарушений мозгового кровообращения. Нерезко выраженная гемиплегия - ге- мипарез. (ДэфСД, с.18)

Поиск по сайту: