Рухани жетілу дегеніміз не? 16 страница

100. Абай Құнанбайұлы (1845-1904)

Қазақтың бас ақыны – Абайдан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ. Данышпан ақын Семейде Шыңғыс тауының жайлауында дүниеге келген. Әкесі Құнанбай баласының болашағынан зор үміт күткен, ел басқару ісіне араластырып, ел ішіндегі дау-жанжалдарды шешкізіп отырған. Бірақ Абай әке күткендей әкім болмады, ақын болды. Абай адамзат мәдениетіне, философиялық іліміне үлкен үлес қосқан «әлемге ортақ» тұлғалардың бірі. Абай ауданында жерленген.

101. Шәкәрім әулие (1858-1931)

Шәкәрімніңәкесі Құдайберді Абайдың туған ағасы еді. Әкеден ерте айырылған Шәкәрім Абайдың тәрбиесінде өседі. Бұл әрине оның ақын ретінде қалыптасу жолына ерекше әсер етті. Арнайы оқу орындарын бітірмегенмен, Абайдың көмегімен және өз бетінше іздену нәтижесінде Шәкәрім сол замандағы қазақ арасындағы ең ғұлама адамдардың бірі болып шығады. Түрік, араб, парсы, орыс тілдерін жетік білген. Екі қабат Меккеге барып, «қажы» атанып, ел ішінде үлкен беделге ие болған. 1931 жылы НКВД атып өлтірген. Кейіннен Абайдың қасына жерленген.

102. Ғабдүшкір әулие (...-1918)

Найман елінің Тума руынан шыққан Жәментік балалары Бұхара-шарфтен арнайы көшіріп әкелген. Заты араб – әулие, ғұлама ғалым. Өз заманының зиялы, білімді қауымы «Ғабдүшкірден оқыған» деген адамды ең жоғары діни ілім иесі деп мойындаған. Ғабдүшкірден оқыған Шайық молла, Қазы молла (Рахманқұл), Әйкежан молла, Хамитхан қари, Бекбай молла, Ғабдыкеш молла, Мұқаш молла, Мұхаметкәрім (Қызыл молла), Ұлықпан молла, Абылхан Нұрахмет, Жолбарысұлы Мұқашбек т.б. жалпы жиыны 40 адам есімдері орыс жерінде Семей, Жетісу өңірінде, Қытай елінде Тарбағатай аймағы, Үрімжі өлкесіне белгілі болған. Бұлар: араб, парсы, түрік тілдеріне жүйрік, пері түсіру, қара суды теріс ағызу, қызынған, есінен адасқан адамдарды жазу, жыланның, қасқырдың, ұрының жолын кесу, бойтұмар дұғаларына да аса жетік, дуалы, шарапатты жандар болған.

1918 жылы Ғабдшүкір әулие мешітте намаз оқып отырғанда үш атты қызыл әскер келеді. Ғабдүшкірді алдына салып айдап бара жатады да, біреуі қылышпен шауып жібереді. Ғабдшүкір әулие «Аһ, Алла!» деп барып құлайды.

Ғабдүшкір зираты қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Ұржар ауданының Науалы ауылынан 10...15 шақырымдай өткенде, жолдың оң жағындағы Барақбай-Қарағаш қыстауының маңында. Науалы – Мақаншы тас жолының бойында Ғабдүшкір әулиенің бейітіне бағдар сілтейтін белгі бар.

103. Сәке батыр

Шапыраштының Тайторы руынан шыққан батыр, болыс, шешен. Тайторы елін өзінше болыс болдыру мақсатымен, оларды бір жерге жинақтаған. 300 түтінге толғанда елі жеке болыс атанады. Тайторы елі оның еңбегін бағалап, Сәкені болыс сайлайды. Сол кезде батыр 20 жаста ғана болған екен. Сәке батырдың мазарында «Тайторының бәрі өз балам» деп жазылған. Мазары Алматы обылысында.

104. Мұхтар Әуезов (1897-1961)

Семей өңірі, ұлы Абай ауылында дүниеге келген. Атасы Әуез Абаймен құрбы, дос екен. Ата тәрбиесінде өскен Мұхтар ол кісінің нұсқауымен бала күнінен бастап Абай өлеңдерін, аудармаларын оқитын болған. Бала Мұхтар Абай рухыменен ержетеді. Ал кейін барлық өмірін Абайға арнайды. Ұлы ақынның бала кезінен бастап, өмірден кеткеніне дейінгі ғұмырын жазып шыққан. «Абай жолы» туындысы қазақ әдебиетін әлемге әйгілі етті. Алматы қаласында жерленген.

Биназар (1802-1860)

Дулаттың Шымырынан шыққан би, батыр. Қоқан шапқыншылығынан азып-тозған елін Қаратау өңірінен Бетпақ дала, Шу өңіріне қоныс аудартқан. Биназар батыр Сыпатай батырдың сенімді серігінің бірі болған. Ағыбай батыр, Бөлтірік шешендердемен бірге болған.

Медеу ата (1850-1908)

Есқожа руынан шыққан Медеу Пұсырманұлы Алатау етегіндегі Қарақыстақ ауылында дүниеге келген. Жетісуда өзінің жомарттығымен, білімділігімен атақты, аса дәулетті адам болған. Алматы бекінісін салу мен көркейтуге, Алматы апортын жетілдіруге орасан зор еңбегі сіңген. Үш рет Меккеге, Мәдинеге барып, қажы болып, қаланың «құрметті тұрғыны» болған. Қазіргі Медеу мұз айдынының жанында кезінде қонақ үй соққан. Медеу қажыдан 12 ұл (үш әйелден), 8 қыз ұрпақ қалған. Іле ауданы Ащыбұлақ ауылында дүниеден қайтқан.

Анар ана

Анар ана емшілік қасиетімен халыққа танымал болған. Елдің айтуынша ол кісі «қатерлі ісіктерді» емдей білген. Қасиетті ана 106 жасында өмірден озған. Кесенесі Шымкенттің Бәйдібек ауданында.

Кенен ата (1884-1976)

Кенен Әзірбаев – әйгілі ақын, әнші, жыршы. Ғасырға жуық өмір сүріп, қазақ өнеріндегі сал-серілік және айтыскерлік дәстүрлерді үзбей жеткізген. Әкесі Әзірбай, шешесі Ұлдар да әнші, домбырашы болған. Кенен ата 11 жасынан домбыраға қосылып өз жанынан өлең, ән шығара бастаған. Көптеген ән, арнау, толғау, жыр-дастан артында өлмес мұра болып қалып отыр. Кесенесі Жамбылдың Қордай ауданында.

109. Балуан Шолақ (1864-1919)

Атақты балуан, әнші, ақын. Сәмбет елінде әкесі Баймырза төңірегіне танымал ағаш шебері болған. Баласы Нұрмағамбет, жас кезінде оң қолының саусақтарын үсітіп алған, кейін күш-қайраты толысып, балуандығы танылған кезде «Балуан Шолақ» атанады. 14 жасынан күреске түскен, ат құлағында ойнаған ол жүйткіп келе жатқан ат үстінде түрегеліп шабу, басымен тұру, аттың бауырынан өту, ептілікті шебер игерген. Бір үлкен жиында 51 пұт, (830 кг) кірді көтеріп дүйім жұртты таң қалдырған. Орыс, қазақ палуандарының талайын күресте жеңген. Сонымен қатар ән-күйге өте құмар болған, өзі де ән жазған. «Ғалия» деген әні Балуан Шолақтың атын алысқа жайған. Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы және насихаттаушысы болған.

110. Қажымұқан ата (1871-1948)

Қыпшақтың Алтыбас руынан шыққан Қажымұқан Мұңайтпасұлы әлемге аты әйгілі палуан, классикалық күрестің асқан шебері. Кішкентайынан көкпар, күреске қатысып бала болып еңбек жолы Омбы қаласындағы жарыстан басталып, Ресей, Еуропа, Америка, Түркия т.б. елдерде жалғасады. Батыр өз өмірінде 48 алтын, күміс, қола медальдармен марапатталып, ел арасында «күш атасы Қажымұқан аталған тұлға. Кесенесі Шымкенттің Темірлан ауылында.

Дина апа (1861-1955)

Еліміздің әйгілі күйшісі Дина апамыз Батыс Қазақстанның Жаңақала өлкесінде дүниеге келген. Жастайынан домбырашы қыз атанып, әйгілі Құрманғазы өзін арнайы іздеп келіп, батасын берген. Дина қашан ұзатылғанша, ұстазы ретінде одан көз жазбай, күй айтыстырына ертіп, домбыра тартудың терең сырларын үйреткен. Дина апамыздың өнері қазақ күйлерінің өрісін ұзартып, өресін биіктеткен жайы бар. 94 жасында дүние салып, Алматы қаласында жерленген.

112. Бәкір ата (1886-1940)

Сыпатайұлы Бәкір Алматының маңайындағы Қарақыстақ ауылында дүниеге келген. Атақты би, халықтың жадында әділ, қайырымды, жанашыр адам болып қалған. Совет өкіметімен жазықсыз қудаланып, 1937 жылы «халық жауы» атанып сотталып кетеді. Архив бойынша 1940 жылы Красноярск қаласында жазаланған.

113. Үмбетәлі Кәрібаев (1889-1969)

Халық ақыны, екі заманның куәсі болған ел құрметіне бөленген үлкен өнер иесі. Жамбыл атаның шәкірті, досы, жан сүйер інісі, өнерін жалғастырушы. Ол кісінің дастан, жырларын бүгінгі заманға сақтап жеткізген. Жасынан өнер қуып, ақындыққа талпынған, өз талабын айтыстарда сынаған. Жәкең шәкіртін өлең-жырдың «қара жорғасы» атаған екен. Жетісу өңіріндегі ұстазынан кейінгі орынға, сый-құрметке ие болған. Алматы обылысында Үмбетәлі ауылында жерленген.

114. Бауыржан Момышұлы (1910-1982)

Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, әскери қайраткер, халық қаһарманы, көрнекті жазушысы. Отан соғысында батальон, полк, гвардиялық дивизияны басқарып, қаһармандық ерлігімен, әскерлік шеберлігімен атағы шыққан. Жау шептеріне ішкерлей еніп, ұрыс жүргізу тәсілін соғыс тәжірибесінде алғаш қолданушылардың бірі. Батыр ата бос мақтауға, жағымпаздыққа жаны қас, ақиқатты бетке айтатын турашыл тұлға. Халық «батырым» деп танып, ардақтаған қаһарман ұлын көзі бар кезінде қошеметке бөлеген. Алматы қаласында Кеңсай зиратында жерленген.

115. Қаныш Сәтбаев (1889-1964)

Қаныш ағаны дәуірдің жұлдызды тұлғасы сынды сегіз қырлы, бір сырлы тұлға атаған. Әрі геолог, әрі кенші, әрі металлург, әрі кен байытушы, оған қоса химия, физика, тарих, өнер зерттеушісі, үлкен әдебиетші. Сансыз қырының санаулысы десек, бір сыры отаншылдығы, халқы үшін бар өмірін арнап өткендігі. Алматыда жерленген.

116. Дінмұхаммед Қонаев (1912-1993)

Қазақ тарихында айқын да айырықша із тастаған алыптардың бірі. Димекең үлкен мәдениетті, иманжүзді ізеттілігі, тағлымы терең, ой-өрісі биік жан болған. 1964-1986 жылдары елімізді басқарып, ұлы саясаткер бола білген. Ел басында дербес билігі болмағанмен, 60-шы жылдары Өзбекстанға беріліп кеткен, қазақ елінің 3 ауданын қайтарып алған. Ел абыройын асырып, еселеп еткен еңбегі ұшан-теңіз, өзінің асқақ мұратты парызын адал орындап кеткен тұлға. Алматыда Кеңсай зиратында жерленген.

117. Нұрғиса Тілендиев (1925-1998)

Атабайұлы Нұрғиса дүниеге аса сирек келетін дарын иелерінің біреуі. Теңдесі жоқ күйлерінің құдіретімен аты шығып, еліміздің таңдаулы ұлдарының бірі болған. Заманының ұлы композиторы, дирижері, халық артисі. Қазақтың ұлттық музыка өнерінің тамаша дәстүрлерін дамытып, әлем жұртшылығына насихаттап, әйгілі «Отырар сазы» оркестірін құрған. Нұрғиса қазақтың сал-серілік дәстүрінің соңғы тұяғы саналады. Жамбыл атаның кесенесінің іргесіне жерленген.

118. Өзбекәлі Жәнібек (1931-1998)

Мемлекет қайраткері, тарихшы. Қазақ халқының ұлттық мәдениетінің, ана тілінің, дәстүрі мен әдет-ғұрыпының жаңарып, дамуына елеулі үлес қосқан. Түркістанды түлетуге, Қожа Ахмет Иассауи кесенесін қалпына келтіруге белсене қатысқан. Халық дәстүрлерін жаңғыртып, Наурыз мейрамын тойлауды қайтарған. Саналы ғұмырында санап таусылмастай көп іс бітірген. Көз жұмар алдында өзін Арыстанбабтың жанында жерлеуді өсиет еткен.

119. Мұқағали Мақатаев (1931-1976)

Ақынның балалық шағы Ұлы Отан соғысына тұспа-тұс келген. Тума дарын Мұқағали 10 жасынан бастап соғысқа кеткен әкесін сағынып, өлеңдер жазған. Мұқағали үшін өлең жазудан артық бақыт болмаған. Ол өлең боп өмір сүріп, өлең боп өмірден өткен. Халқы сүйген, тірісінде аты аңызға айналған ақын артынан мол мұра қалдырған. Алматыдағы Кеңсай зиратында жерленген.

ХIV ТАРАУ. Зейнекамал Қаржымбайқызы, ақиқат ілімді қайдан табамыз?

22–Хаж сүресі, 8, 9 аяттар.

Адамның кейі; білімсіз, жолбашысыз және сәуле беруші кітабы да жоқ. Алла жайында таласады. (8) Алланың жолынан адастыру үшін тоң мойындық істейді. Оған дүниеде қорлық бар. Әрі қиямет күнінде жандырушы азаптың дәмін таттырамыз. (9)

ҚҰРАН КӘРИМ, қазақша мағына және түсінігі. 333 бет.

– Зейнекамал Қаржымбайқызы, ақиқат ілімді қайдан табамыз? Жалпы білім алудың неше жолы бар?

– Білімді алу жолы мен алу әдісіне байланысты оның ақиқаттығы да әртүрлі болады. Жалпы білім алудың екі жолы бар. Оның бірі – болмыс көрінісін төменнен жоғары қарай, немесе жалқыдан жалпыға қарай зерттеу әдісі болса, екіншісі – керісінше, жоғарыдан төмен қарай, немесе жалпыдан жалқыға қарай зерттеу әдісі. Төменнен жоғарыға қарайғы әдісте адам іздегенін білімнің ақиқат көзіне сүйенбей, өз күшімен, сезімдерін пайдаланып, ой-өрісімен табуға ұмтылады. Осылай ол табиғаттың бірнеше жеке көріністерінен жалпы тұжырым жасауға ұмтылады.

– Зейнекамал Қаржымбайқызы, заттық ғылым ізденгенде нені пайдаланады? Бұлай алған білімнің қандай кемшіліктері бар?

– Заттық ғылымның пайдаланатыны адамның бес сезім мүшелері мен логикасы. Ғалымдардың қолданатын құралдары материалдық тұрғыдан алғанда қандай күрделі, жетілген болса да, ол кемшілігі көп сезімдер мен логиканың көмегімен жасалған. Сезімдер мен ойлап таразылаудың (логиканың) кемшіліктері бар. Ендеше, кемшілігі бар құралмен жасалған нәрсе кемшіліксіз болмайды.

Сол себептен, заттық әлемді өздерінің сезімдері мен логикасының көмегімен зерттеген ғалымдардың жасаған жұмыстары да кемшіліксіз емес. Олардың ашқан жаңалықтары белгілі бір өмір жағдайында ғана ақиқатқа сәйкес келеді. Ал бұл жағдай өзгерсе, ол сәйкестігін жоғалтып, ақиқаттығынан айрылып қалады. Бұған табиғаттану ғылымдарынан көп мысалдар бар екені белгілі. Әрине, мұнан ғылымның ешқандай пайдасы жоқ деген ой тумаса керек. Фәни әлемде ғылымның үлкен орын алатыны ешқандай дау тудырмайтын ақиқат екені баршаға белгілі жағдай.

Ал бақи әлемді алатын болсақ – іс мүлде басқа. Фәни әлем әдістері мен зерттеу құралдары бақи әлем үшін қолдануға келмейтіндіктен, заттық ғылымның көрінбейтін әлемді зерттеуде пайдасы шамалы.

– Зейнекамал қарындасым, фәни әлемде ақиқатқа жете аламыз ба?

– Әсет аға, бақи әлем (о дүние) – мінсіз әлем. Ал фәни әлемде мінсіз ештеңе жоқ. Ендеше фәни әлемде ақиқатқа жету өте қиын. Бұл өмірде сенімсіздік тудырып, әркім ақиқатты өзінше іздеп, өзінің таптым деген ақиқатын ғана мойындап, басқаларға сенімсіздік тудырады. Осылай жанкештілік (фанатизм), біржақтылық туындап, табиғаттың жаңа ашылған сырларын бірден қабылдауға мүмкіндік бермейді.

– Табиғат құпияларының шегі бар ма?

– Табиғат сырлары шексіз. Оның себебі – заттық әлемге нәзік әлем үнемі әсер етіп, өзінің ықпалын жасап отырады. Соның нәтижесінде заттық әлем жанданып, өзгеріп, тіршілік көріністерін береді. Адамның нәзік болмысы нәзік әлемнің бір бөлігі болғандықтан, адам өзінің ой-өрісімен қоршаған табиғатқа, материалдық элементтерге әсер етіп, оны өзгертіп отырады. Осылай нәзік әлем мен заттық әлем арасында байланыс үзілмейді.

«Ақ ана» Зейнекамал Қаржымбайқызымен қорытынды сұхбат