Жыровіцкі манастыр. Жыровіцкая ікона Маці Божай 3 страница

Литература:

1. Марозава С. Контррэфармацыя // Энцыклапедыя гісторыи Беларусі.: У 6 т. Т. 4. – Мн., 1997. – С. 230 – 232.

2. Гудзяк Б. Криза і реформа: Киівська митрополия, Царгородский патриархат і генеза Берестейськоі уніі: Пер. з англ. – Львів, 2000.

3. Дмитриев М.В. Брестская уния 1596 г. как форма контрреформационного движения в славянских странах // Материалы школы молодых славистов и балканистов. – М.: АН СССР, 1990. – С. 76–86.

4. Encyklopedia Koscielna. – T. IX. – Lublin, 2002. – S. 765–766.

5. Tazbir J. Reformacja – kontrreformacja – tolerancja. – Wroclaw, 1996.

6. Tazbir J. Swieci, grzesznicy i kacerze: Z dziejow polskiej kontrreformacji. – Warszawa, 1959.

С. В. Морозова

Пытанне 13

Берасцейская царкоўная унія як вынік перапляцення еўрапейскіх рэлігійна-палітычных адносін 60-90-х г. ХVI ст . Усходні і заходні фактары ў яе заключэнні. Мэты суб'ектаў уніі. Артыкулы-умовы уніі.

Другая палова ХVІ ст. з’яўляеца часам бурных царкоўных «нестроений» і змены геапалітычнай і духоўна-культурнай сітуацыі ў Еўропе. Новыя рэаліі еўрапейскай і беларускай рэлігійна-палітычнай і этнакультурнай рэчаіснасці запатрабавалі прывядзення ў адпаведнасць да іх і царкоўнага жыцця Беларусі, якую Люблінская унія паставіла ў цэнтр еўрапейскіх рэлігійна-палітычных канфліктаў; Вялікага княства Літоўскага, дзе сутыкнуліся наспяваўшыя ў сусветным маштабе супярэчнасці ўнутры хрысціянства.

Берасцейская царкоўная унія 1596 г. з’явілася ў выніку збегу як комплексу еўрапейскіх рэлігійна-палітычных адносін 60–90-х гадоў ХVІ ст., так і ўнутраных абставін. Выдзяляюцца 1) ўнутраныя і 2) знешнія прычыны уніі.

1) Унутраныя прычыны уніі.

Крызіс беларуска-ўкраінскай праваслаўнай царквы, якой былі нанесены тры удары: Рэфармацыяй, Контррэфармацыяй і Люблінскай унія, ахапіў усё духоўнае жыццё грамадства. Практыка куплі-продажу вышэйшых царкоўных пасад, дыктат свецкай улады і патронаў, нізкі ўзровень адукаванасці і «недбалость» пастыраў - «попы схлопели, а наука упала», абвінавачванні «Русі» ў невуцтве, цемнаце, адсутнасці пісьма і навукі; падзенне дысцыпліны і парушэнне субардынацыі, разбэшчанасць кліра; «раздоры» – абстаноўка дэмаралізацыі, разлажэння і ўзаемных інтрыг у асяроддзі царкоўных саноўнікаў; супярэчнасці паміж вернікамі і духавенствам і іншыя негатыўныя праявы канфесійнага жыцця паразілі ўсё беларуска-ўкраінскае грамадства і прывялі да масавай рэлігійнай пераарыентацыі насельніцтва. Стала відавочнай яго адставанне ад заходнееўрапейскага прагрэса. Ішлі пошукі шляхоў выхаду з крызіса. Заходняя мадэль хрысціянства, якая толькі што пераадолела рэфармацыйны крызіс, прываблівала сваёй жыццяздольнасцю і высокім культурным узроўнем. Абвастрэнне рэлігійнага антаганізму ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай, патрэба рэлігійнай кансалідацыі патрабавала кампрамісаў – разнаверства насельніцтва перашкаджала стварэнню маналітнай дзяржавы.

Дасягненне дзяржаўнай монаканфесійнасці бачылася варшаўскаму двару ў падпарадкаванні ўсходнеславянскага насельніцтва папе рымскаму праз унію цэркваў. Яна была заклікана назаўсёды пазбавіць Рэч Паспалітую ад унутраных міжканфесійных разладаў, кансалідаваць усё хрысціянскае насельніцтва дзяржавы ва ўмовах канфрантацыі праваслаўя і каталіцызму. Варшава разглядала пытанне аб лёсе беларускай царквы толькі з пункту гледжання сваіх дзяржаўных інтарэсаў.

2) Знешнія фактары заключэння уніі. Заняпад рэлігійна-культурнага і палітычнага прэстыжу Канстанцінопальскага патрыярхата пазбаўляў надзеі на атрыманне ад яго дапамогі ва ўмовах каталіцкай экспансіі. З другога боку, павышэнне ў 1589 г. іерархічнага статуса Масквы да ўзроўню патрыярхата, з яго прэтэнзіяй на ролю новага сусветнага цэнтра праваслаўя (тэорыя “Масква – трэці Рым”) і духоўнае падпарадкаванне Беларусі і Украіны, пасля спусташальнай Лівонскай вайны нараджала імкненне не папасці пад яго ўладу. З трэцяга боку моцным быў культурны выклік і ціск каталіцкага Захаду, на чыю карысць у другой палове ХVІ ст. схіляецца раўнавага сіл на Беларусі, і які імкнецца ўцягнуць яе ў сферу свайго ўплыву Усё гэта вымагала рэлігійнага самавызначэння Беларусі перад экспансіянізмам з Усходу і з Захаду. Рэчы Паспалітай.

У тых умовах у розумах мясцовай палітычнай і інтэлектуальнай эліты, якая раней і часцей за іншых датыкалася да дасягненняў заходнееўрапейскай культуры, ідзе пераасэнсаванне візантыйскай спадчыны і выспяваюць ідэі аб неабходнасці змен, спараджаюцца навацыі, новыя ідэалы і каштоўнасці эпохі. Пад яе ўплывам высокая непаграшымасць царгарадскага прастолу захісталася сярод духавенства і вернікаў Беларусі і Украіны.

У пошуках выхаду з царкоўна-рэлігійнага крызісу ў беларуска-ўкраінскіх духоўных і свецкіх колах у канцы 80 – сярэдзіне 90-х г. былі распрацаваны тры праграмы аздараўлення царквы, адна з якіх і прадугледжвала выхад з царкоўнай і культурнай арбіты Візантыі і пераход пад юрысдыкцыю аўтарытэтнага папства.

Берасцейская унія стала кампрамісам, на які пайшла праваслаўная царква Кіеўскай мітраполіі, апынуўшыся ў небяспечным трохкутніку паміж рыма-каталіцкім месіянствам Польшчы і праваслаўным адзінаверствам Расіі, чые інтарэсы скрыжоўваліся на Беларусі, і паралізаваным мусульманамі Канстанцінопалем. У такой няўцешнай сітуацыі яе правадыры ўбачылі паратунак у аднаўленні адзінства з апостальскім прастолам, пазбаўленага, па крайняй меры, ад тэрытарыяльных прыцязанняў на беларуска-ўкраінскія землі. Саюз з Рымам гарантаваў ад замахаў маскоўска-візантыйскага праваслаўя, а адда-насць візантыйска-славянскім традыцыям павінна была служыць перашкодай для лацінізацыі, якой рэальна пагражала польска-каталіцкая экспансія.

Мэты суб'ектаў уніі. Артыкулы-умовы уніі.

Мэты суб’ектаў уніі: Кіеўскай мітраполіі і папства - не супадалі.Ва ўмовах разгулу ў ВКЛ у 70–90-я гады антылюблінскіх настрояў некаторыя яго дзяржаўныя дзеячы (Л.Сапега) намерваліся з дапамогай царкоўнай уніі захаваць рэлігійную асобнасць сваёй краіны ў саюзе з каталіцкай Польшчай. Пэўныя духоўныя і свецкія колы разарванага Люблінскай уніяй на часткі Вялікага княства Літоўскага ўбачылі ў царкоўным яднанні шлях да духоўнага адраджэння беларуска-ўкраінскага грамадства і ўмацавання яго культурна-рэлігійнай асобнасці ў праваслаўна-каталіцкім атачэнні. Яны ішлі на унію з Рымам як годны партнёр, на роўных, будучы пазбаўленыя камплексу непаўнавартасці сваёй царквы. У Рыме унію разглядалі інакш – як уключэнне прыняцце беларускага і ўкраінскага народаў у лона каталіцкай царквы. Зразумела, бачанне уніі Рымам адрознівалася ад яе разумення мясцовымі хрысціянскімі лідэрамі, якія зыходзілі з прынцыпу роўнасці спавяданняў. Калі праграма Пятра Скаргі прадугледжвала царкоўную і культурна-рэлігійную уніфікацыю беларуска-ўкраінскага свету на каталіцкі лад (прызнанне дагматыкі, адмова ад царкоўнаславянскай мовы, крытыка праваслаўных абрадаў), то унія для Іпація Пацея не азначала кардынальнай ломкі традыцый. Таму і тады, і цяпер унія ўспрымаецца па-рознаму: як саюз і як інкарпарацыя.

Дагматычныя, абрадава-літургічныя, іерархічныя і юрыдычныя асновы і статус уніяцкай царквы вызначаны выпрацаванымі ў 1590-1595 гг. кіеўскім мітрапалітам і епіскапамі “берасцейскімі артыкуламі” (іх 33) , прызнанне якіх папам і каралём было ўмовай заключэння уніі. Артыкулы-умовы уніі былі закліканы ліквідаваць дэзарганізацыю праваслаўнай царквы ва ўсіх сферах духоўнага, матэрыяльнага і культурнага жыцця і мелі выразную нацыянальна-ахоўную скіраванасць. Яны агаворвалі дзяржаўныя гарантыі памеснасці уніяцкай царквы, стваралі перашкоду яе лацінізацыі і паланізацыі, прадугледжвалі захаванне адміністрацыйнай самастойнасці і незалежнасці ад польскага касцёла, павышэнне сацыяльнага статуса епіскапата, захаванне ўсходне-візантыйскай традыцыі.

На працягу 1590-1595 г.тепіскапатам былі распрацаваны некалькі варыянтаў артыкулаў-умоў уніі. 1 чэрвеня 1595 г. мітрапаліт і 6 епіскапаў (I. Пацей, К. Тарлецкі, Л. Пяльчынскі, Г. Балабан, Дз. Збруйскі, І.Гогаль) склалі канчатковы варыянт артыкулаў-умоу, на якіх яны згодны аб'яднацца з Рымскай царквой. Яны і сталі знакамітымі “берасцейскімі артыкуламі”. У артыкулах пастыры патрабавалі ад свецкай і духоўнай вярхоўных уладаў забяспечыць ім:

- вызнанне нейтральнага для абодвух цэркваў сімвала веры (Святы Дух зыходзіць ад аднаго пачатку - Бога Айца і праз Сына)

- захаванне нязменнымі ўсіх святаў, абрадаў, цырымоній і звычаяў Усходняй царквы;

захаванне старадаўняга звычаю выбару епіскапаў клірам;

- прызначэнне на пасады свяшчэннаслужыцеляў толькі "русінаў" усходняга абраду,

- прадстаўленне месцаў у сенаце для мітрапаліта і епіскапаў;

- ахову ад небласлаўлёных лістоў з Грэцыі;

- забарону свяшчэннадзейнасць духавенству, не згоднаму на унію;

- забарону пераходу уніятаў у лацінскі абрад;

- дазволу шлюбу між уніятамі і лацінянамі;

- вяртанне царкоўнай маёмасці, права распараджацца ёю толькі са згоды епіскапаў і капітулаў;

- рэальную ўладу епіскапаў, а не патронаў над цэрквамі;

- захаванне звычаю падпарадкаванння манастыроў сваім епархіяльным архіерэям;

- уключэнне двух сваіх дэпататаў у члены трыбунальнага суда;

-ураўнаванне уніяцкага духавенсгва ў правах з лацінянамі;

-права мець семінарыі і школы грэчаскай і" рускай " мовы, друкарні з

епіскапскай цэнзурай.

С. В. Марозава

Пытанне 14

Падрыхтоўка царкоўнай уніі. Берасцейскія саборы 1596 г.

Падрыхтоўка царкоўнай уніі.

Унійныя настроі, якія то ажывалі, то затухалі ў ВКЛ з часоў Крэўскай уніі 1439 г., з новай моцнай сілай выявіліся ў 80–90-я г. ХVI ст. Адыгралі сваю ролю і палітыка Рыма, дзе з канца 1560-х г. выкрышталёўвалася думка аб уніі з усёй усходнеславянскай праваслаўнай царквой , і посттрыдэнцкае адраджэнне каталіцкай царквы, звязанае з дзейнасцю езуітаў, і палітыка ўрада новаўтворанай Рэчы Паспалітай, накіраваная на стварэнне адналітнай монаканфесійнай дзяржавы. Але галоўным фактарам падрыхтоўкі і заключэння Берасцейскай царкоўнай уніі стала дзейнасць кіраўніцтва Кіеўскай мітраполіі – іерархаў беларуска-украінскай царквы па пошуку шляхоў яе вываду з глыбокага крызісу, у якім яна апынулася царква ў другой палове ХVI ст. (неадукаванасць духавенства, негатыўныя з'явы праз сістэму патранацтва, аслабленне праз уплыў пратэстантызму і інш.). Улада канстанцінопальскай патрыярхіі над царквою ў Княстве была намінальнаю. У 1589 г. ў Маскве быў заснаваны патрыярхат і прэтэнзіі Расіі на падпарадкаванне сваёй уладзе ўсіх усходнеславянскіх праваслаўных вернікаў узраслі з большай сілай. Не выпадкова на наступны год кіраўніцтва Кіеўскай мітраполіі распачало падрыхтоўку да заключэння уніі з рымскай царквой.

На штогадовых саборах, нарадах і перамовах, у розных пастановах і палемічнай літаратуры выкрышталёўваліся змест і аблічча новай версіі хрысціянства, акрэсліваліся патрабаванні да дзяржаўных улад Рэчы Паспалітай і Ватыкана, пры ўмове выканання якіх кіраўніцтва праваслаўнай царквы згаджалася прыступіць да уніі. Яе рэлігійныя і грамадска-палітычныя ўмовы фармаваў беларуска-ўкраінскі епіскапат, а не навязваў ні двор Жыгімонта ІІІ Вазы, ні папская нунцыятура ў Польшчы, ні апостальская сталіца.

Адразу ж паўстала пытанне аб гарантыях забеспячэння самабытнага аблічча, асобнасці, правоў і прывілеяў сваёй царквы. Ужо ў першай дэкларацыі аб уніі, падпісанай у Берасці 24 чэрвеня 1591 г., епіскапат агаварыў нязменнасць і непарушнасць цырымоній, абрадаў і ўсяго царкоўнага ладу, якія здаўна ўтрымлівае ўсходняя царква. У 1594 г. ён пацвярджае жаданне і згоду падпарадкавацца папе рымскаму, «только поправивши некоторых певных артыкулов, которые соединению перешкажали, [а ўсё астатняе] абы по старому было». Відавочна, што ён абараняў сваю сістэму каштоўнасцяў. Заходняя пазіцыя навязвання нераўнапраўнага саюза была разбіта на перамовах 1590–1596 г.

Такім чынам, 24 чэрвеня 1591 г. на саборы луцкі епіскап Кірыла Тарлецкі, львоўскі Гедэон Балабан, пінскі Лявонцій Пяльчынскі, холмскі Дзмітрый Збруйскі падпісалі першы акт аб гатоўнасці прызнаць сваім вярхоўным пастырам рымскага першасвятара з умоваю забеспячэння актамі з боку папы рымскага непарушнасці ўсіх цырымоній і абрадаў усходняй царквы і з боку караля - зацвярджэнні прывілеяў і ўмоў- артыкулаў. У адказ на гэту заяву чатырох епіскапаў кароль Жыгімонт III 18 мая 1592 г. выдаў грамату, у якой абяцаў аказаць падрымку унійным намерам пастыраў.

Справа падрыхтоўкі міжцаркоўнага пагаднення значна актывізавалася з уступленнем на берасцейска-уладзімірскую кафедру Іпація Пацея. Ён стаў галоўным “архітэктарам” Берасцейскай уніі. 2 снежня 1594 г. кіеўскі мітраталіт Міхаіл Рагоза і 5 епіскапаў саборную грамату аб уніі.

За гэтыя гады епіскапатам былі распрацаваны некалькі варыянтаў артыкулаў-умоў уніі. 1 чэрвеня 1595 г. мітрапаліт і 6 епіскапаў (I. Пацей, К. Тарлецкі, Л. Пяльчынскі, Г. Балабан, Дз. Збруйскі, І.Гогаль) склалі канчатковы варыянт артыкулаў-умоу, на якіх яны згодны аб'яднацца з Рымскай царквой. Яны і сталі знакамітымі “берасцейскімі артыкуламі

У чэрвені 1595 г. усімі ўладыкамі праваслаўнай царквы ВКЛ было падпісання саборнае пасланне рымскага папу, у якім іерархі заявілі аб сваёй гатоўнасці разам са сваёй пастваю ўступіць у саюз з рымскаю царквою і прызначыць папу сваім вярхоўным пастырам пры ўмове захавання за уніятамі ўсіх дагматаў веры, таінстваў і абрадаў усходняй царквы.

У верасні 1595 г. Жыгімонт III апублікаваў маніфест да ўсіх насельнікаў ВКЛ, у якім паведамляў аб рашэнні праваслаўных іерархаў пайсці на унію з Рымам і заклікаў хрысціянаў усходняй царквы паследаваць іх прыкладу.

15 лістапада 1595 г. К. Тарлецкі і I. Пацей прыбылі ў Рым. Яны перадалі папе саборную грамату ад 1 чэрвеня 1595 г., саборнае пасланне ад 12 чэрвеня 1595, лісты ад караля і лацінскіх іерархаў. Прывезеныя дэлегатамі царкоўныя дакументы былі адпраўлены на разгляд кангрэгацыі кардыналаў і начальнікаў інквізіцыі. 23 снежня адбылася ўрачыстая аўдыенцыя. Прысутнічаў сам папа, усе 33 члены калегіі кардыналаў, многія архіепіскапы, епіскапы і прэлаты, паслы з Францыі і іншых земляў і т.д. 21 студзеня 1596 г. у буле-канстытуцыі папа дазволіў уніятам захоўваць нязменнымі ўсе абрады і цырымоніі ўсходняй царквы, у тым ліку і вызначэнне падчас набажэнства праваслаўнага сімвала веры.

ПАДЗЕІ Ў БЕРАСЦІ 6 – 10 КАСТРЫЧНІКА 1596 Г.

С.В. Марозава (ГрДУ імя Я.Купалы)

У гісторыю Еўропы беларускі горад Брэст увайшоў дзвюма буйнейшымі падзеямі: Берасцейскай царкоўнай уніяй 1596 г. і Брэсцкім мірам 3 сакавіка 1918 г.

Радзімай рэгіянальнай царкоўнай уніі горад стаў не выпадкова. Беларуска-польскае сумежжа, на якім Берасце і Гародня з’яўляліся буйнейшымі цэнтрамі, найперш прымала на сябе заходнехрысціянскія культурна-рэлігійныя ўплывы і найбольш, у параўнанні з астатнімі тэрыторыямі Беларусі, было гатова да рэцэпцыі пэўных формаў польскай і заходнееўрапейскай культуры, да іх сінтэзу з каштоўнасцямі ўсходняга хрысціянства. Заўважым, царкоўная унія была заключана на захадзе Беларусі, ліквідавана – на ўсходзе (у 1839 г. у Полацку).

Вызначальнае значэнне ў выбары Берасця месцам правядзення лёсаноснага царкоўнага сабора, пра які пойдзе размова ў гэтым артыкуле, меў высокі палітычны, царкоўны і культурны статус горада. У ХVI ст. Берасце было адным з галоўных эканамічных і культурных цэнтраў Вялікага княства Літоўскага, другім па значэнні (пасля Вільні) горадам дзяржавы [1, с. 274]. Сваю ролю адыграла і тое, што Берасце мела традыцыю правядзення соймаў і з’ездаў шляхты, царкоўных сабораў. Берасце з’яўлялася цэнтрам епархіі, рэзідэнцыяй епіскапа берасцейскага і ўладзімірскага Іпація Пацея – галоўнага творцы уніі. Горад, дзе ён меў вялікія сувязі, шмат прыхільнікаў і найбольш моцныя ўплывы, дзе ён адчуваў сябе найбольш бяспечна, лагічна стаў месцам абвяшчэння знакамітай уніі.

У той жа час, варта агаварыцца, што ўсё-ткі найлепшым месцам для правядзення падзеі такога значэння была кананічная кафедра мітрапаліта ў Вільні або ў Кіеве, ці хоць бы яго рэзідэнцыя ў Наваградку. Але Вільня праяўляла непакору мітрапаліту. Іншыя кафедры знаходзіліся ў аддаленні ад мітрапалітальнага цэнтра і мелі з ім слабыя юрысдыкцыйныя сувязі, а Полацкая архіепархія да таго ж размяшчалася блізка ад праваслаўнай Масковіі. На Украіне, у Валынскай епархіі, даваў сябе знаць моцны ўплыў праваслаўнай магнатэрыі і шляхты, у прыватнасці, кіеўскага ваяводы князя Канстанціна Астрожскага. Так што з гарадоў, разглядаліся як месца правядзення сабора – Вільня, Наваградак, Гародня, Берасце, выбар паў на апошні [2, с. 26].

Дарэчы, раскіданае па навуковай і папулярнай літаратуры сцвярджэнне аб тым, што царкоўная унія была заключана ў 1596 г. у Брэсце, няправільнае. Царкоўны саюз Кіеўскай мітраполіі і папства быў заключаны ў Рыме 23 снежня 1595 г. У гэтым сэнсе больш правільна было бы гаварыць пра Рымскую унію 1595 г., якая была санкцыянавана царкоўным саборам у Берасці.

Вясной 1596 г. епіскапы берасцейска-уладзімірскі епіскап Іпацій Пацей і епіскап луцкі і астрожскі Кірыл Тарлецкі, якія заключылі унію ў Рыме, вярнуліся на радзіму. Яны прывезлі з сабой 16 лістоў ад папы да караля і саноўнікаў Вялікага княства Літоўскага і Польскага каралеўства з просьбай падтрымаць унію. Епіскапаў чакала гэтакая ж напружаная абстаноўка, як і пры выездзе. У Берасці духавенства і вернікі радасна віталі свайго ўладыку, калі ён вярнуўся з Рыму. Але брацтва св. Мікалая, якое сам жа І.Пацей, яшчэ будучы кашталянам, заснаваў, яго не ўважыла і ўстала ў апазіцыю да уніі [3, с. 176].

Ніякія захады не змаглі змякчыць пазіцыю ўплывовага магната кіеўскага ваяводы Канстанціна Астрожскага, які, убачыўшы, што епіскапат адкінуў яго праект уніі, стаў да яе ў апазіцыю. Астрожскі канчаткова перацягнуў на свой бок епіскапаў львоўскага і пярэмышльскага. Рашаючая сутычка прыхільнікаў і праціўнікаў уніі чакалася на саборы, які меўся быў скліканым дзеля яе ратыфікацыі.

Сваёй граматай ад 14 чэрвеня 1596 г. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт ІІІ даў дазвол кіеўскаму мітрапаліту Міхаілу Рагозе, які пасля вяртання епіскапаў Пацея і Тэрлецкага з Рыму стаў гарачым прыхільнікам уніі, для канчатковага вырашэння пытання аб уніі склікаць у Берасці сабор. У грамаце гаварылася, што традыцыя “згоды костела Всходнего с костелом Заходным” даўняя і старажытная. “Разорванье и розлученье” цэркваў прынесла шмат бед людзям, дзяржавам, хрысціянскай веры. Моцную шкоду ад расколу хрысціянства зведвае і Рэч Паспалітая. Таму, кіруючыся інтарэсамі сваёй дзяржавы, як дэкларавалася ў грамаце, “мы умысл наш склонили, якобы люди религеи Греческое в панстве нашом до первшое и старожитное единости с костелом повшехным католицким Римским, под послушенство одного звирхного пастыра приведены были”. Пры гэтым агаворвалася, што “ничого нового и збавенью вашому противного” уводзіцца не будзе, ніякіх змен “церемоний ваших церковных звыклых” не адбудзецца. “Для прудшого приведенья до скутку тое справы сынод зложить казали” “в месте нашом Берестейском, на час, который … наслушней здаватися будет”. Выказвалася ўпэўненасць, што ўдзельнікі сабору “кгды се добра порахуете, ничого потребнейшего, важнейшого и потешнейшого пожедать собе не можете над тую святую единость стародавное повшехное веры, которая милость, згоду и покой спольный межи народы задерживает и помножает, а целость Речи Посполитой … стережет”. Дазвалялася прыязджаць на сабор, каб “тым святобливым справам прислухиваться”, католікам і праваслаўным – падданым Рэчы Паспалітай. У грамаце агаворвалася, каб “иншые люди розное веры, также ани посторонные там на тот сынод … не были припущаны” [4, с. 133–135].

У сваім пасланні ад 21 жніўня 1596 г., пісаным ў Наваградку, кіеўскі мітрапаліт М. Рагоза абвясціў “их милости князем, паном воеводам, каштеляном, маршалком, старостам и всим благоверным хрестианом, людем закону нашого Греческого” аб скліканні, згодна з каралеўскім дазволам, 6 кастрычніка 1596 г. сабора ў “Берестью Литовском” “для намовы пильное в справах наших духовных”. На сабор запрашаліся “для прислуханья и обмышливанья” хрысціяне грэчаскай веры. А хто сам на сабор прыбыць не хоча, каб прысылаў сваіх паслоў, надзеленых адпаведнымі паўнамоцтвамі [4, с. 135].

На працягу лета прыхільнікі і праціўнікі уніі рыхтаваліся да сабора. Паколькі ён быў прызначаны ў берасцейскай сядзібе епіскапа І.Пацея, у прыватнасці, у яго Святамікалаеўскім саборы, то сам І.Пацей, як гаспадар урачыстасці, заняўся ўзмоцненай падрыхтоўкай да сабора.

Царква св. Мікалая – найстаражытнейшая з гарадскіх святынь. Яна упершыню згадваецца ў магдэбургскай грамаце Берасцю 1390 г. [2, с.27]. Вонкавы выгляд храма нам вядомы па фрагменту ілюстрацыі з кнігі генеральнай візітацыі цэркваў г. Брэста 1759 г., апублікаваным у працы “Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края” (Санкт-Петербург, 1890. С. 141) [5, с. 319].

Берасце налічвала тады каля 8 тысяч жыхароў і каля 1000 сядзіб гараджан. Горад складаўся з трох асноўных звязаных паміж сабой частак: замка, “места” і Замухавечча. Замак размяшчаўся на востраве, утвораным Бугам і Мухаўцом на месцы дзядзінца старажытнага Бярэсця. “Месца” знаходзілася на ўсход ад замка, на другім беразе Мухаўца і Буга. У цэнтры месца знаходзілася паўавальная гандлёвая плошча, злучаная мостам цераз Мухавец з замкам. Тут жа была стаяла ратуша з высокай гадзіннікавай вежай (час абвяшчаў гарадскі трубач), друкарня, саляны склад, аптэка, воскабойня, 23 сядзібы гараджан (паводле інвентару 1566 г.). Ад плошчы ў радыяльных напрамках адыходзілі тры вуліцы, на якіх размяшчаліся сядзібы гараджан, гарадскі шпіталь, цэрквы, касцёлы і інш. На адной з гэтых вуліц знаходзіўся двор праваслаўнага епіскапа з мураванай царквой св. Мікалая, у якой і адбыўся гістарычны сабор 6–10 кастрычніка 1596 г. Усяго ж у канцы ХVI ст. у Берасці былі 3 праваслаўныя цэрквы: Мікалаеўская, Васкрасенская і Міхайлаўская і 4 касцёлы: фарны, Варварынскі і інш. [1, с. 274].

У адказ на заклік мітрапаліта да 6 кастрычніка ў Берасце прыбылі ўсе «рускія» епіскапы, настаяцелі буйнейшых манастыроў, пэўная колькасць ніжэйшага духавенства, прадстаўнікі брацтваў, шляхты. Свецкія людзі маглі быць толькі слухачамі. Гэта быў самы прадстаўнічы сабор Кіеўскай мітраполіі – ні да, ні пасля 1596 г. не ўдавалася сабраць такую колькасць духоўных і свецкіх станаў мітраполіі. Украінскі даследчык Л.Цімашэнка налічыў усіх удзельнікаў Берасцейскіх сабораў 175: 24 удзельнікі унійнага і 151 удзельнік праваслаўнага [2, с. 29, 35].

Паколькі ўдзельнікі прыехалі на сабор з гатовымі ўзаемавыключнымі пазіцыямі, з намерам не ісці ні на якія кампрамісы, у Берасці адбыліся два асобныя саборы. Пасяджэнні прыхільнікаў уніі адбываліся ў кафедральным храме І.Пацея, імі кіраваў мітрапаліт. Князь К.Астрожскі арганізаваў альтэрнатыўны сабор, які праходзіў на супрацьлеглым канцы горада ў доме знатнага арыяніна М.Райскага. Такім чынам, у адказ на заклік мітрапаліта ў Берасці, па сутнасці, сабраліся два асобныя саборы. Кожны з іх пачаў з абвяшчэння ўласнай легітымнасці, а скончыў асуджэннем “адступнікаў”.

В першым саборы ўдзельнічалі мітрапаліт, 5 епіскапаў: уладзімірскі і берасцейскі Іпацій (Пацей), епіскап луцкі і астрожскі Кірыл (Тэрлецкі), які да таго ж выступаў под тытулам патрыяршага экзарха, архіепіскап полацкі Грыгорый Герман, холмскі епіскап Дыянісій Збіруйскі і епіскап пінскі і тураўскі Іона Гогаль, тры архімандрыты з Беларусі: Мінскага, Лаўрышаўскага і Браслаўскага манастыроў. Прадстаўніцтва белага духавенства і свецкіх людзей устанавіць цяжка, паколькі галоўны саборны дакумент падпісалі толькі вышэйшыя духоўныя асобы, але, мяркуюць, іх колькасць была значнай..

Тры сенатары і высокапастаўленых саноўнікі Вялікага княства Літоўскага – канцлер Леў Сапега, які быў у добрых адносінах з К.Астрожскім; вялікі маршалак і трокскі ваявода Мікалай Крыштаф Радзівіл, падскарбій і берасцейскі староста Дзмітры Халецкі, адказны за парадак у сваім горадзе, – прадстаўлялі караля. Усе яны былі католікамі: апошні перайшоў у каталіцызм з праваслаўя, два другіх – з пратэстанцтва. Яны былі накіраваны на сабор «не для рассуждений духовных, но для соблюдения порядка и покоя».

Епіскапаў, якім пагражаў князь Астрожскі, ахоўвалі ў Берасці каралеўскія вайсковыя падраздзяленні.

Ад імя папы рымскага на саборы прысутнічалі тры каталіцкіх іерархі: епіскапы луцкі Бернард Мацэёўскі, холмскі – Станіслаў Гамалінскі і львоўскі архіепіскап Ян Дзмітрый Салікоўскі. З імі быў грэчаскі багаслоў доктар Грэчаскай калегіі ў Рыме Пётр Аркудзій, які ўдзельнічаў у цырымоніі заключэння уніі ў Рыме ў 1595 г. У нарадах і дыскусіях бралі ўдзел тэолагі-езуіты Пётр Скарга і Юстын Раб [5, с. 304–305].

За спіной антыуніяцкага сабора стаяў К.Астрожскі. Ён прывёў з сабой войска ў 2-3 тысячы жаўнераў, якое, аднак, задзейнічана не было. Толькі дзякуючы дзейнасці каралеўскіх прадстаўнікоў, якія падчас двухразовых канферэнцый з К.Астрожскім 7 (17) і 8 (18) кастрычніка адхілілі яго ад намеру сілай разбіць уніяцкі сабор, у Берасці не дайшло да больш сур’ёзных сутыкненняў.

Вышэйшае “рускае” духавенства на альтэрнатыўным саборы прадстаўлялі 2 епіскапы: львоўскі – Гедэон (Балабан) і пярэмышльскі – Міхаіл (Капыстенскі), 16 пратапопаў, 9 архімандрытаў, сярод іх выдзяляўся Нікіфар Тур з Кіева-Печорскай лаўры, які, як і епіскапы, у першых дэкларацыях падтрымаў унію, а ў апошнія месяцы стаў яе ўплывовым праціўнікам; ігумены і старцы з 12 манастыроў. Было шмат прадстаўнікоў ніжэйшага духавенства (розныя даследчыкі прыводзяць іх колькасць ад 25 да 200), шляхты і гарадоў [5, с. 305; 6, с. 18]. У сувязі з запрашэннем Астрожскім, насуперак каралеўскай забароне, на ўдзел ў «рускім» саборы прадстаўнікоў іншых веравызнанняў, вучоны тэолаг П.Аркудзій здзіўляўся «вольности в этом Королевстве». У антыуніяцким лагеры знаходзіліся таксама 22 магнаты і прадстаўнікі брацтваў – 35 мяшчан з 16 гарадоў. Вядучай духоўнай фігурай быў прадстаўнік Царгарадскага (Канстанцінопальскага) патрыярхату грэк Нікіфар.

Хоць кароль адзначыў у сваёй грамаце, што на сабор будуць дапушчаны толькі епіскапы, духоўныя і свецкія «рускія», але не чужаземцы, К.Астрожскага суправаджала група аттаманскіх падданых. Сярод іх Нікіфар, якога канстанцінопальскі патрыярх Ярэмія II яшчэ ў 1592 г. прызначыў патрыяршым экзархам, хоць той і не быў святаром. Ў Берасці правадзейнасць яго экзаршага мандата, выдадзенага патрыярхам, які памёр годам раней, была пастаўлена пад сумнеў. Паколькі Нікіфар не з’яўляўся святаром, а тым больш епіскапам, яго права галасаваць і накладваць санкцыі на “рускіх” уладык уяўлялася сумнеўным нават самім удзельнікам антыуніяцкага сабора. Інтарэсы александрыйскага патрыярха Мялеція Пігаса на саборы прадстаўляў грэк Кірыл Лукарыс, якому пазней выпала 6 разоў займаць пост главы Царгарадскага патрыярхату. На аўтарытэт гэтага патрыярхату спасылаўся ў адстойванні сваёй антыуніяцкай пазіцыі дадзены сабор [5, с. 305].

Такі склад удзельнікаў альтэрнатыўнага сходу толькі узмацніў епіскапаў у іх намеры давесці справу царкоўнага аб’яднання да канца. У іх вачах ён увасабляў ўсе прычыны бед «рускай» царквы: умяшанне свецкіх людзей у царкоўныя справы, непаслушэнства брацтваў, умяшанне грэкаў з няпэўнымі паўнамоцтвамі ў кіраванне Кіеўскай мітраполіяй, руйнуючы ўплыў пратэстантаў [5, с. 306].

Адразу ж паўстала пытанне: які з двух сабораў і, адпаведна, чые рашэння належыць лічыць легітымнымі і маючымі законную сілу з царкоўнага і грамадзянскага пункту погляду. Кожны называў другі сабор нелігітымным, а свой – адзіна правільным. Пытанне гэта дэбатуецца да нашага часу. Зноў вяртаючыся да гэтага пытання, С.Сенык сцвярджае, што адказ на пытанне, які ж сабор у Берасці ў 1596 г. быў сапраўдным, залежыць ад адказу, хто прызнаваўся вышэйшай царкоўнай уладай: мітрапаліт М.Рагоза або грэк Нікіфар. С.Сенык таксама падвергла сумневу паўнамоцтвы Нікіфара, зрабіўшы акцэнт на экзаршых паўнамоцтвах К.Тэрлецкага, які прымаў ўдзел у мітрапалічым сходзе, і на прысутнасці на ім большасці іерархіі Кіеўскай мітраполіі [7, с. 142–143].

Першыя тры дні пасяджэнняў пры пасрэдніцтве прадстаўнікоў каралеўскай улады вяліся перагаворы паміж удзельнікамі абодвух сабораў – іх дэлегаты хадзілі туды-сюды праз горад, дарэмна намагаючыся перацягнуць праціўнікаў на свой бок. Антаганісты з абодвух лагераў жадалі аднаго і таго ж: дасягнуць хрысціянскага адзінства, атрымаць роўныя правы з рыма-католікамі і рэфармаваць царкоўнае жыццё [5, с. 306]. Князь Астрожскі і яго лагер у прынцыпе былі не супроць уніі, але рэгіянальнаму аб’яднанню, да якога вялі іерархі, з прыматам папы, проціпастаўлялі аб’яднанне ўсяленскае, якое ахапіла б усе ўсходнія цэрквы, на умовах парытэту папы і патрыярха. Але прымірэнне было немагчымым – ніхто не хацеў ісці на кампраміс. Гарачыя дэбаты на далі новых аргументаў – паўтаралі тое, што ўжо гаварылі апошнія пару гадоў.

6 (16) кастрычніка Нікіфар, які быў ініцыятарам першых дзеянняў праціўнікаў уніі, прыслаў да М.Рагозы і да «апастатаў, якія з ім былі», дэлегацыю з пісьмовым заклікам далучыцца да сабранага вакол яго, экзарха, духавенства. Мітрапаліт убачыў у гэтым замах на сваю ўладу – экзарх не можа выклікаць мітрапаліта, у правінцыю якога прыбыў, але сам павінен чакаць запрашэння да нанясення візіту. Глава Кіеўскай мітраполіі падверг сумненню, ці той чалавек Нікіфар, за якога сябе выдае; і даў зразумець, што хутчэй прыме да сябе прадстаўнікоў праціўнага боку. 7 (17) кастрычніка М.Рагоза зноў атрымаў заклік, ініцыяваны Нікіфарам, на гэты раз з пагрозай змяшчэння з пасады мітрапаліта. 8 (18) кастрычніка яму ўручылі падобны ліст ад Кірылы Лукарыса, прадстаўніка александрыйскага патрыярха. Кожны раз М.Рагоза адмаўляўся ад гэтых прапаноў і заклікаў прадстаўнікоў апазіцыі далучыцца да свайго сабора.

Поиск по сайту: