Даследчыкі канфесійнай гісторыі Беларусі

Міхаіл Каяловіч і «западно-русская» гістарыяграфічная школа пра Берасцейскую унію.

«Западноруссизм» - плынь у грамадскай думцы і гістарыяграфічная школа, якая адмаўляла гістарычнасць беларусаў як самастойнай і самабытнай этнічнай адзінкі, атаясамлівала іх з велікарускім этнасам.

“Западно-руссизм” бярэ пачатак ад тых колаў праваслаўнага і уніяцкага духавенства, што ў сваёй барацьбе з польска-каталіцкім уціскам у ХVІІІ ст. пачалі арыентавацца на Расію. “Хросным бацькам” заходнерусізма быў літоўскі епіскап Іосіф Сямашка, які падрыхтаваў і ў 1839 г. ажыццявіў скасаванне Берасцейскай царкоўнай уніі на Беларусі. Ідэаолагам заходнерусізма стаў вядучы дарэвалюцыйны даследчык уніяцтва, прафесар Пецярбургскай духоўнай акадэміі Міхаіл Каяловіч – выхадзец з сям’і уніяцкага святара з Беласточчыны. Ён аформіў яго у тэорыю у 60 – 70-я г. ХІХ ст., пасля падаўлення паўстання К.Каліноўскага.

Даследаванне гісторыі уніі стала справай жыцця Каяловіча, прынесла яму прызнанне ва ўрадавых колах Расійскай імперыі і сталічным навуковым свеце. Берасцейская унія ўяўлялася Каяловічу тым вузлом, развязаўшы які, можна было шмат што зразумець і растлумачыць у беларускай мінуўшчыне. У лёсе уніі для яго нібы сканцэнтраваўся лёс усёй «Заходняй Расіі».

Сваю канцэпцыю уніі Міхаіл Восіпавіч выклаў у шэрагу навуковых прац, галоўнай з якіх з’яўляецца двухтамовая «Литовская церковная уния, у доктарскай дысертацыі «История воссоединения западнорусских унитов старых времен», у публіцыстычных артыкулаў, падрыхтаваных ім да друку зборніках дакументаў, у публічных лекцыях для пецярбургскай эліты, у панегірыках “магільшчыкам” уніі І.Сямашку і В.Лужынскаму.

Даследчык быў не бесстароннім суддзёй у рашэнні праблемы гісторыі уніі, а выступіў хутчэй у ролі пракурора з абвінавачваннем у яе адрас. Каяловіч не імкнуўся, як ён сам прызнаваўся, да «бесплодной погони за объективной истиной». У аснову трактоўкі уніі ён паклаў славянафільскі суб’ектывізм, які грунтаваўся на прызнанні месіянскай ролі Расіі, перавагі расійскай цывілізацыі і адмаўленні за Беларуссю права на самастойны, па-за межамі Расіі, шлях нацыянальна-культурнага і рэлігійнага развіцця.

Унія, паводле Каяловіча, – адна з тых заганных рэчаў, якія даў каталіцкі Захад. Ён ігнараваў яе ўнутраныя прычыны. Адзначаў, што ідэя уніі вітала ў галовах немалой колькасці людзей з духавенства, свецкай знаці, мяшчан і ўяўлялася ім справай зусім годнай, але сцвярджаў, што пайшлі на яе адны нягоднікі, якія дзейнічалі па чужых указаннях. Робячы правільную пасылку аб спалучэнні прымусу і добраахвотнасці пры распаўсюджанні уніі, аўтар там не менш падае яе выключна як жахлівы і трагічны час пакут і супраціву праваслаўных. У той жа час ён прызнае факт моцнага супраціўлення уніятаў пераводу ў праваслаўе ў канцы ХVIII – першай палове ХІХ ст.

Паслядоўнікамі і вучнямі М.Каяловіча былі гісторыкі Іван Чыстовіч, Юльян Крачкоўскі, Платон Жуковіч, Грыгорый Шавельскі, Сцяпан Рункевіч і інш. Усе яны – спецыялісты па уніяцка-праваслаўным узаемадачыненням. М.Каяловіч і П.Жуковіч у Пецярбургу, Ю.Крачкоўскі ў Вільні стварылі цэлую школу па вывучэнню праблем уніяцтва. Яна трактавала Берасцейскую унію ў духу ўвараўскай формулы «праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць». Заключэнне уніі яны падавалі з’явай выпадковай, накінутай, уніяцкую царкву – чужой і варожай беларускаму народу, паслухмянай зброяй у руках езуітаў і палякаў для яго акаталічвання і паланізацыі. Яны абсалютызавалі прымус у пашырэнні і дзейнасці уніяцкай царквы. Яе ліквідацыю лічылі актам вялікай мудрасці царызма і вяртаннем беларускага народа ў тое, нібы яму гістарычна наканаванае, адзінае з Расіяй, рэчышча духоўна-рэлігійнага і нацыянальна-культурнага развіцця, з якога прымусіла збочыць Брэсцкая унія 1596 г. Дэунізацыю канца ХVІІІ-ХІХ ст. лічылі добраахвотным актам, адмаўлялі факт рэпрэсій адносна іншадумных.

Сфармаваны гістарыяграфіяй Расійскай імперыі, пры дапамозе мясцовых «западно-руссов», адыёзны вобраз быў прышчэплены да гістарычнай свядомасці усходнеславянскіх народаў.

С.В. Марозава

Жукович Платон Николаевич (26.IX(8.Х).1857, г.Пружаны – 30.ХІ (12.ХІІ).1919) – белорусский историк, исследователь истории Беларуси, Польши и Украины второй половины ХVI – первой половины XIX в., педагог. Член-корреспондент Российской Академии наук. Из семьи священника. В 1871 г. окончил Кобринское духовное училище, в 1877 – Литовскую духовную семинарию, в 1881 - Петербургскую духовную академию. Был учеником профессора этой академии, исследователя истории униатской церкви и идеолога западно-руссизма Михаила Осиповича Кояловича. Преподавал в Полоцком духовном училище, в Вильно, с 1891 – доцент кафедры русской гражданской истории Петербургской духовной академии, с 1894 – профессор. После закрытия академии работал в Государственной публичной библиотеке им.Салтыкова-Щедрина в Петербурге. В 1918 избран членом-корреспондентом Академии наук. В 1918 г. в Петрограде входил в Белорусское вольноэкономическое общество.

Исследовал религиозные отношения в Речи Посполитой, политику России на территории Беларуси после разделов Речи Посполитой. Находился на позициях русской официальной историографии, утверждал, что православное население ВКЛ всегда стремилось под власть русского царя. Разделы Речи Посполитой рассматривал как решение российским государством одной из своих главных задач – объединения трех ответвлений русского народа.

Автор книг: «Кардинал Гозий и польская церковь его времени» (СПб., 1882, магистерская диссертация), «Об основании и устройстве главной духовной семинарии при Виленском университете (1803 – 1832 гг.)» (СПб., 1887), «О профессорах богословского факультета Виленского университета в настоящем столетии» (СПб., 1888), «Борьба против унии на современных ей литовско-польских сеймах (1595 – 1600 гг.)» (СПб., 1897), «Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией» (Вып. 1 – 6, СПб., 1901 – 1912, докторская диссертация).

Литература:

1. Грыгор'ева В. Жуковіч Платон Мікалаевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. – Мн., 1996. – С. 374.

2. Жуковіч Платон Мікалаевіч // Мысліцелі і асветнікі Беларуси. Х – ХІХ стагаддзі: Энцыклапедычны даведнік. – Мн., 1995. – С. 429–430.

3. Тураева Е.Ф. П.Н.Жукович // Дела и дни. – 1920. – Кн. 1.

C. В. Морозова

Мараш Яков Наумович (25.XII.1917 (7.I.1917), г. Гродно – 25.IX.1990) – белорусский историк, исследователь истории католической церкви в Белоруссии. Доктор исторических наук (с 1973), профессор (с 1974). Окончил гродненскую гимназию. В 1936 – 1939 учился на историко-филологическом факультете Виленского университета, окончил Львовский университет. Работал учителем, директором школы в Саратовской области (в 1941–1945), затем в Гродно. С сентября 1946 г. в Гродненском педагогическом институте (с 1978 г. университет): преподаватель, доцент, декан исторического факультета, заведующий кафедр истории СССР и истории БССР. Являлтся основателем студенческого историко-краеведческого кружка, который действует и поныне, активно участвовал в работе общества охраны памятников истории и культуры.

Основная тема научных исследований – история католической церкви на территории Беларуси и Литвы (преимущественно в ХVI–XVIII в.): земельная собственность епархий и монашеских орденов, положение крестьян в церковных владениях, политическое и идеологическое влияние папства в Беларуси, его роль в заключении Брестской церковной унии 1596 г., антиуниатская и антикатолическая борьба, борьба католического духовенства против идей вольномыслия и атеизма. Собирал для своих исследований материалы в архивах Беларуси, Литвы, России, Польши. Разыскал и ввел в научное обращение уникальный источниковый материал.

В 1954 г. в Белгосуниверситете защитил кандидатскую диссертацию. В связи с необходимостью считаться с политическими обстоятельствами она в конечном итоге получила заидеологизированное название «Агрессия католицизма и Ватикана в Литве и Белоруссии в конце ХVI - начале XVII вв.». В 1968 г. вынес на обсуждение ученого совета Белгосуниверситета докторскую диссертацию «Ватикан и Белоруссия: Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии (1569 – 1795 гг.)», в автореферате которой доказывал наличие реальных исторических условий для распространения в ХVII-XVIII в. в Белоруссии униатской церкви, что много лет не признавалось функционерами исторической науки. На обсуждении был обвинен в объективизме, который в то время понимался как отсутствие партийного подхода к историческим источникам. Издав книги «Из истории борьбы народных масс Белоруссии против экспансии католической церкви» (Мн., 1969) и «Ватикан и католическая церковь в Белоруссии (1569–1795)» (Мн., 1971), в 1972 г. защитил докторскую диссертацию. В новом автореферате история униатства трактовалась в соответствии с официальной версией.

Является автором книг «Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии ХVІІІ века» (Мн., 1974), «Политика Ватикана и католической церкви в Западной Белоруссии (1918–1939)» (Мн., 1983) и др., многочисленных статей (Роль Ватикана в подготовке и утверждении Брестской унии 1596 г. // Вопросы истории религии и атеизма. – М., 1962. – № 11. – С. 216–238; и др.). Работы Я.Н.Мараша, значительно углубляя изучение проблем истории католической церкви в Белоруссии, были написаны в соответствиии с требованиями и уровнем исторической науки 60-х – 70-х г., на основе марксистско-ленинской методологии. В "Очерках истории экспансии католической церкви в Белоруссии ХVІІІ века" ввел в научный оборот уникальные статистические данные из Центрального государственного исторического архива Литвы в Вильнюсе, доказывавшие факт доминирования униатов в конфессиональной структуре населения Беларуси в конце ХVIIІ в. В соответствии с ними, в 1790 г. в белорусских поветах ВКЛ в их тогдашних переделах было 16 кальвинистских, 143 православных, 183 католических и 1999 (из них 201 – в городах, остальные – в сельской местности) униатских приходов.

Создал свою школу, из которой вышли исследователи истории религии и церкви в Беларуси Н.В.Павлюченко, Т.Б.Блинова, С.В.Полуцкая, И.О.Федоров, С.В.Дейкалова.

Литература:

1. Батвіннік М. Я.Н.Мараш // Беларускі гістарычны часопіс. – 1997. - № 1.

2. Кондрашова С.А. Личный фонд профессора Я.Н.Мараша в Госархиве Гродненской области // Шлях у навуку. – Мн., 1997. – С.222 – 225.

3. Фёдараў І. Мараш Якаў Навумавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі:

4. У 6 т. Т. 5. – Мн., 1999. – С. 73.

5. Федоров И.О. Яков Наумович Мараша – ученый, педагог, гуманист // Шлях у навуку. – Мн., 1997. – С.199 – 206.

6. Ярмусік Э.С. Фонд прафесара Я.Н.Мараша ў Дзяржаўным архіве Гродзенскай вобласці як гістарычная крыніца // Шлях у навуку. – Мн., 1997. – С. 226 – 233.

С. В. Морозова

Поиск по сайту: