Канфесійная палітыка царызма на беларускіх землях

(канец ХVIII пачатак ХХ ст.)

ЗЛОМ НА БЕЛАРУСІ ЦАРКОЎНА-РЭЛІГІЙНАЙ СПАДЧЫНЫ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ У НАЙНОЎШАЙ БЕЛАРУСКАЙ ГІСТАРЫЯГРАФІІ (2000-я гады)

С. В. Марозава, Гродна, ГрДУ імя Я. Купалы

Даецца агляд трактовак сучаснымі айчыннымі спецыялістамі ў галіне канфесійнай гісторыі Беларусі канца XVIII – пачатку ХХ ст. працэса перакройвання царскай уладай канфесійнай карты Беларусі, якая дасталася ў спадчыну ад Рэчы Паспалітай, і яе адаптацыі да расійскіх традыцый царкоўна-рэлігійнага жыцця і тагачаснай дзяржаўнай ідэалогіі.

Знаёмства з навуковай літаратурай сведчыць, што ў апошняе дзесяцігоддзе (2000-я г.) канфесійная гісторыя Беларусі канца XVIII – пачатку ХХ ст. прыцягвала значную ўвагу беларускай гістарыяграфіі. Ёй прысвяцілі спецыяльныя дысертацыйныя даследаванні і/або манаграфіі А. М. Філатава [10], І. Г. Ганчарук [4], В. В. Яноўская [12], А. І. Ганчар [2; 3], В. М. Лінкевіч [5], А. Ю. Бачышча [1]. Гэты перыяд царкоўна-рэлігійнай гісторыі Беларусі разглядаецца таксама асобным пытаннем у дысертацыях і/або манаграфіях С. В. Марозавай [7], А. А. Сушы [9], М. А. Папова [8], Д. В. Лісейчыкава [6] і іншых. Розным аспектам гэтай складаемай гістарычнага працэса прысвечаны шматлікія артыкулы, якія выйшлі з-пад пяра сучасных беларускіх даследчыкаў розных пакаленняў.

Канфесійная гісторыя Беларусі канца XVIII – пачатку ХХ ст. з’яўлялася прадметам абмеркавання на шматлікіх науковых канферэнцыях, якія прайшлі ў навуковых і навучальных цэнтрах наша й краіны і – з удзелам беларускіх гісторыкаў – за мяжой. Некаторыя з гэтых канферэнцый сталі серыйнымі (“Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа” – праводзіць Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы; “Рэлігія і грамадства: актуальныя праблемы свабоды сумлення” – праводзіць Магілёўскі дзяржаўны універсітэт імя А. А. Куляшова; і інш.). Так, у 2009 г. у Гродзенскім дзяржаўным універсітэце імя Янкі Купалы прайшоў круглы стол, прысвечаны Полацкаму царкоўнаму сабору [11].

Кожнаму з этапаў канфесійнай гісторыі Беларусі, якія ў цэлым супадаюць з агульнай перыядызацыяй айчыннай гісторыі, уласціва сваё зместавае напаўненне. Асноўным зместам перыяду канца XVIII – пачатку ХХ ст. нам уяўляецца злом царкоўна-рэлігйнай спадчыны Рэчы Паспалітай, перакройванне канфесійнай карты Беларусі, трансфармацыя канфесійнай структуры беларускага грамадства. У гэты час адбылася змена суадносін асноўных плыняў хрысціянства. Яна выразілася ў звужэнні сферы ўплыву, рэфармаванні і ліквідацыі уніяцкай царквы (канец XVIII – 1839 г.), ганенні на рымска-каталіцкі касцёл (другая палова ХІХ ст.), пашырэнні сферы ўплыву праваслаўя (з 1830-х г. і асабліва з 1860-х г.). Як трактуюцца гэтыя з’явы і працэсы ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі?

А. М. Філатава ў сваёй манаграфіі “Конфессиональная политика царского правительства в Беларуси. 1772 – 1860 гг.” сцвярджае, што асноўнымі напрамкамі гэтай палітыкі адносна хрысціянскіх і нехрысціянскіх канфесій былі уніфікацыя царкоўнага кіраўніцтва і структур канфесій, умацаванне статуса праваслаўнай царквы, заканадаўчае афармленне міжканфесійных адносін [10].

Даследчыца выдзяляе тры этапы эвалюцыі дзяржаўнай канфесійнай палітыкі, характэрныя для гэтага часу: 1772 – 1796 г., 1797 – 1825 г., 1826 – 1860 г.

Для першага перыяду характэрны вывучэнне структур канфесій, стану царкоўнай маёмасці, адукаванасці духавенства і інш. Па меры далучэння да Расійскай імперыі новых тэрыторый пры падзелах Рэчы Паспалітай узмацняецца імкненне царскага ўраду да знішчэння старых царкоўных структур і стварэння новых. Аднак распрацоўваючы ідэалогію стварэння новых органаў па кіраванню канфесіямі, урад практычна не ўмешваўся ў іх унутранае жыццё.

Другі перыяд стаў пераходным ад тэарэтычнага асэнсавання рашэння канфесійных праблем да пачатку іх практычнай рэалізацыі. Урадавую палітыку гэтага часу А. М. Філатава характарызуе як крайне непаслядоўную: мелі месца асобныя змены ў кіраўніцтве канфесіямі і іх царкоўных структурах, але гэты працэс не быў завершаны. Урад практычна працягваў палітыку неўмяшання ў канфесійнае жыццё губерняў, рэагуючы ўказамі толькі па спрэчных міжканфесійных пытаннях.

На трэцім этапе адбылося завяршэнне працэса стварэння кіруючых органаў канфесій і уніфікацыі царкоўных структур па ўзору праваслаўнай царквы. Даследчыца адзначае працэс зрошчвання духоўнай і дзяржаўнай улады на месцах, калі ўсе жыццёва важныя пытанні канфесій былі пастаўлены ў залежнасць ад згоды праваслаўнага архіерэя і губернскіх улад. На першае месца ва ўрадавай палітыцы ў гэты час выходзіць накірунак па ўмацаванню пазіцый праваслаўнай царквы. Дзеля ўстанаўлення фактычна пануючага становішча праваслаўнай царквы ўрад ідзе на ліквідацыю уніяцкай царквы.

Палітыку самаўладдзя адносна каталіцкай царквы на працягу 1772 – 1860 г. А. М. Філатава лічыць вельмі непаслядоўнай. З аднаго боку, урад дэклараваў свой недавер ёй, але, з другога, імкнуўся як найменей умешвацца ў яе ўнутраныя справы, каб не абвастраць адносін са шляхтай беларуска-літоўскіх губерняў. Тым не менш, праводзіўся курс на аслабленне ўплыву папы рымскага і генералаў каталіцкіх ордэнаў, якія апынуліся па-за межамі імперыі. Рэальныя крокі па аслабленню каталіцтва ўрад пачаў прадпрымаць толькі пасля паўстання 1830 – 1831 г. У выніку да сярэдзіны ХІХ ст. каталіцтва, страціўшы статус пануючай царквы, змагло захаваць свой уплыў [10, с. 178 – 180].

І. Г. Ганчарук, прааналізаваў становішча рымска-каталіцкага касцёла на тэрыторыі Беларусі ў 1772 – 1830 г., яго ролю ў тагачасным грамадстве і прыйшоў да наступных высноў [4, с. 15 – 17].

Пасля 1772 г. расійскія ўлады самастойна, без кансультацый з духавенствам, правялі распрацоўку заканадаўчай базы ў дачыненні касцёла, каб уключыць яго ў прававое поле Расійскай дзяржавы ў адпаведнасці з дзеючай практыкай падпарадкавання царквы дзяржаўнаму апарату. Залежнае ад дзяржавы становішча касцёла адлюстравалася ў яго новай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры. Усталяваны над касцёлам кантроль прадугледжваў вызначэнне ўладамі яго дыяцэзіяльнай арганізацыі, якая праводзілася без узгаднення з прадстаўнікамі духавенства. Але стварэнне новых дыяцэзіяльных адзінак прывяло да значнага ўзмацнення дыяцэзіяльных структур; павялічылася колькасць парафій і дэканатаў. Аб’ектыўна гэта спрыяла павышэнню рэлігійнасці і ўмацаванню пазіцый касцёла.

Ураду, як лічыць І. Г. Ганчарук, хоць і ўдалося паставіць касцёл у залежнасць ад дзяржавы, значна абмежаваць яго сувязь з папам, але дасягнуць пастаўленых мэтаў у поўным аб’ёме не атрымалася. Касцёл не быў кананічна адарваны ад Рыма, Пецярбург падтрымліваў з ім дыпламатычныя сувязі, а каталіцкае духавенства працягвала захоўваць свае ўплывы ў грамадстве.

Каталіцкія манаскія ордэны захавалі сістэму ордэнскіх правінцый і атрымалі аўтаномію ад дыяцэзіяльных біскупаў, але ім было забаронена падтрымліваць афіцыйныя сувязі з замежным кіраўніцтвам і займацца пераводам у каталіцтва вернікаў іншых канфесій. Амаль не змянілася агульная колькасць кляштараў (без уліку езуіцкіх асяродкаў): каля 1772 г. іх было 144, у 1820-х – 147. Існаванне і дзейнасць каталіцкіх кляштараў, на думку І. Г. Ганчара, сведчыць аб адсутнасці памкненняў з боку улад гвалтоўна разбураць кананічную арганізацыйную структуру касцёла ў Расійскай імперыі. Ён сцвярджае, што пытанне захавання і выгнання езуітаў, у сувязі з яго выразна акрэсленай палітычнай афарбоўкай, нельга разглядаць у сувязі са становішчам іншых манаскіх ордэнаў.

На працягу 1772 – 1830 г. касцёл захоўваў усе інстытуты, у якіх здзяйснялася падрыхтоўка духавенства. Да 1825 г. дзяржава заахвочвала касцёл да адукацыйна-педагагічнай дзейнасці.

Слушна адзначаецца, што ў палітычных умовах Расійскай імперыі значна звузілася сацыяльна-актыўная роля каталіцкага духавенства ў грамадстве і яго ўдзел у грамадска-палітычным жыцці. Тым не менш, прадстаўнікі духавенства ўдзельнічалі ў вызваленчым руху. Аднак іх апазіцыйная дзейнасць не адлюстроўвала афіцыйную пазіцыю каталіцкага касцёла, які ў цэлым заставаўся лаяльным да царскіх улад.

Даследуючы напрамкі, характар і ўмовы дзейнасці рымска-каталіцкага касцёла на тэрыторыі Беларусі ў 1864 – 1905 гг. і яго намаганні па захаванню сваіх уплываў, А. І. Ганчар адзначае наступнае [2, c. 147 – 149; 3, с. 350 – 352].

Ва ўрадавым курсе адносна касцёла галоўным было ўстанаўленне над ім поўнага кантролю ў адпаведнасці з дзеючай практыкай падначалення царквы дзяржаўнаму апарату. Пасля некалькіх дзесяцігоддзяў заканатворчасці касцёл у прававых адносінах быў выведзены з-пад непасрэднага ўплыву рымскай курыі і ўключаны ў расійскую прававую сістэму. Гэта азначала фактычную ліквідацыю яго аўтаномнасці і залежнасць ад свецкай улады. Але царскаму ўраду не ўдалося дасягнуць сваёй мэты ў поўнай меры. Былі захаваныя кананічныя сувязі мясцовага касцёла з рымскай курыяй, з якой свецкая ўлада імкнулася падтрымліваць дыпламатычныя адносіны. Касцёл захаваў свой уплыў у грамадстве дзякуючы палітычнай гнуткасці вышэйшых іерархаў і падтрымцы паствы.

Свецкая улада прысвоіла сабе права вызначаць епархіяльную арганізацыю, без узгаднення з каталіцкай іерархіяй. Была скасаваная Мінская рымска-каталіцкая епархія; адвольна змяняліся межы прыходаў; скарочана колькасць рымска-каталіцкіх храмаў і прыходаў.

Царская палітыка нанесла магутны ўдар па пазіцыях, традыцыйна займаных касцёлам у сістэме канфесійных адносін на беларускіх землях. Адбылося значнае аслабленне епархіяльных структур, зменшылася колькасць прыходаў, скарацілася колькасць вернікаў. Рымска-каталіцкі ўплыў быў аслаблены.

Урад імкнуўся да максімальнага абмежавання ўплыву рымска-каталіцкага духавенства на выхаванне і адукацыю падрастаючага пакалення. У выніку секулярызацыі і русіфікацыі школы касцёл страціў трывалыя пазіцыі ў вучэбных установах.

У гэтых умовах для касцёла на першы план выступала задача выжывання, захавання хоць бы часткі мінулых уплываў без адкрытага выступлення супраць існуючага парадку. Палітыка царскіх уладаў не пакідала касцёлу магчымасці для дзейнага ўдзелу ў нацыянальна-вызваленчым і рэвалюцыйным руху і змушала яго быць лаяльным у стаўленні да расійскага самадзяржаўя. Імкнучыся захаваць свой уплыў, касцёл нязменна дэманстраваў лаяльнасць да ўлад, падкрэсліваючы сваё імкненне быць легітымным рэлігійным інстытутам Расійскай імперыі.

Касцёл усяляк супрацьстаяў абмежаванням рэлігійнага жыцця, пастырскай працы, свабоды адпраўлення культу. Адказам касцёла і паствы на царскую этнаканфесійную палітыку стала з'яўленне і развіццё рымска-каталіцкіх братэрстваў. Яны дазвалялі ўздзейнічаць на вернікаў не толькі ў храме, але і за яго сценамі. На ўвядзенне рускай мовы ў богаслужэнне ксяндзы адказалі вернасцю традыцыі, парушэнне якой магло пахіснуць аўтарытэт касцёла сярод вернікаў. Захаванне традыцыйных форм рэлігійнага жыцця (абрадаў, рытуалаў) было важным для аўтарытэту касцёла сярод вернікаў.

В. В. Яноўская ў сваёй манаграфіі “Хрысціянская царква ў Беларусі 1863 – 1914 гг.” адзначыла, што за часы знаходжання ў складзе Расійскай імперыі у Беларусі адбыліся значныя змены ў становішчы хрысціянскіх канфесій. У 1839 г. перастала існаваць уніяцкая царква. Удзел каталіцкага духавенства ў паўстаннях ХІX ст. стаў падставай для жорсткай мэтанакіраванай палітыкі на змяншэнне ўплыву касцёла на мясцовае насельніцтва. Вынікам такой палітыкі стала змена веравызнаўчай структуры насельніцтва беларуска-літоўскіх губерняў. Колькасць каталіцкіх вернікаў і іх доля ў структуры насельніцтва зменшылася. Пануючая становішча тут заняла праваслаўная царква, інкарпараваная ў палітычную структуру імперыі.

У ХІХ – пачатку ХХ ст., паводле В. В. Яноўскай, калі канфесіі становяцца структурнай часткай дзяржаўнага апарату (пры пануючым становішчы праваслаўнай царквы), змяніліся многія функцыі культавых устаноў, якія яны выконвалі на працягу стагоддзяў. Асветніцкая роля царкоўных устаноў розных канфесій у гэты час “стала не такой аднароднай і не заўсёды прыносіла станоўчыя вынікі для беларускага народа”. Праваслаўная царква з дапамогай дзяржаўнага апарату адхіляе ўсе іншыя канфесіі ад народнай адукацыі і асветы. Права на жыццё мелі толькі тыя царкоўныя школы, што знаходзіліся ў падпарадкаванні праваслаўнага ведамства і з’яўляліся добрай зброяй у ажыццяўленні палітыкі русіфікацыі. Так асветніцкая роля царквы, што стагоддзямі несла святло ў народ, павярнулася да яе адмоўным бокам, імкнучыся ператварыць беларуса ў “Ивана безродного”. Гэта тычылася і іншых механізмаў уплыву на беларускае насельніцтва. Перыядычны друк і нават дабрачыннасць становяцца прэрагатывай, галоўным чынам, праваслаўнай царквы. Аднак удзел праваслаўнага і каталіцкага духавенства ў руху беларускага нацыянальнага адраджэння пачатку ХХ ст. з’яўляецца, на думку даследчыцы, сведчаннем таго, што “ні апалячыць, ні русіфікаваць як сам беларускі народ, так і тых выхадцаў з яго, што прысвяцілі сваё жыццё служэнню богу і народу, нікому не ўдалося” [12, c. 174 – 175].

В. М. Лінкевіч, зыходзячы з таго, што адну з важнейшых асаблівасцяў айчыннай гісторыі сярэдзіны XVI – пачатку ХХ в. складала міжканфесійная барацьба, у сваіх даследаваннях робіць акцэнт на міжканфесійныя адносіны ў Беларусі ў 1861 – 1914 г. [5]. Гэта барацьба, як ён сцвярджае, была выклікана не толькі рэлігійнымі супярэчнасцямі, але і палітычнымі фактарамі. Праваслаўная царква актыўна выступала за інтэграцыю Беларусі ў палітычных і духоўных адносінах з Расіяй і садзейнічала правядзенню палітыкі дэпаланізацыі. Каталіцкі касцёл, у сваю чаргу, выступаў за аднаўленне Рэчы Паспалітай і паланізацыю краю. Таму супрацьстаянне гэтых культавых інстытутаў насіла тут не столькі рэлігійны, колькі рэлігійна-палітычны характар, цесна пераплятаючыся з барацьбой польскага і рускага элементаў на беларускіх землях [5, c. 70].

У экстрэмальнай сітуацыі паўстання 1863 г. адносіны паміж гэтымі канфесіямі ўскладніліся, што было выклікана, найперш, іх рознымі палітычнымі арыентацыямі. Канфесійная палітыка, становішча канфесій, іх узаемаадносіны ў наступны перыяд напрамую залежалі ад гэтай падзеі [5, c. 4, 13]. Даследчык прыводзіць факты ўмацавання пазіцый праваслаўя і пагаршэння прававога становішча касцёла ў апошняй трэці ХІХ – пачатку ХХ ст. Развіццё каталіцкай канфесіі тармазілася шэрагам негалосных урадавых распараджэнняў, якія дапоўнілі агульнарасійскія законы ў Паўночна-Заходнім краі [5, c. 21].

Ю. А. Бачышча вывучаў месца каталіцкай царквы ў нацыянальна-рэлігійнай палітыцы царызму ў Беларусі ў 1900 – 1914 гг. [1]. Ён адзначыў цяжкае становішча каталіцкай царквы ў першыя гады ХІХ ст. Да 1905 г. працягвала дзейнічаць большасць абмежавальных пастаноў, выкліканых актыўным удзелам каталіцкага духавенства і насельніцтва ў паўстаннях ХІХ ст. Расійская дзяржава, якая не дапускала незалежнага існавання царквы, падпарадкавала сабе касцёл. Былі забаронены непасрэдныя кантакты католікаў са сваім кананічным цэнтрам у Ватыкане. Касцёл быў пастаўлены ў эканамічную залежнасць ад дзяржавы. На каталіцкае духавенства і насельніцтва аказваўся адміністрацыйны і заканадаўчы ціск. Быў утвораны шэраг шэраг дзяржаўных і касцёльных ведамстваў па кіраўніцтву справамі каталіцкай царквы ў імперыі, прычым першыя з іх па сутнасці з’яўляліся кіраўнікамі касцёла, другія ж выконвалі бюракратычныя функцыі.

Царызм, паводле Ю. А. Бачышча, выкарыстоўваў рэлігійную сферу дзеля дасягнення сваіх палітычных інтарэсаў і кансервацыі існуючага ладу. У рэчышчы імперскай нацыянальна-рэлігійнай палітыкі справы асветы, землеўладання, мясцовага самакіравання, усяго духоўнага развіцця грамадства былі пастаўлены на службу фарміраванню рускага нацыянальнага светапогляду ў насельніцтва Беларусі. Дзеля гэтага была знішчана пачатковая каталіцкая адукацыя, праўда, яна працягвала існаваць па-за законам. Дзяржава давяла да заняпаду справу касцёлабудаўніцтва, усяляк абмяжоўваючы ўзвядзенне новых і абнаўленне абвятшалых храмаў. Да 1905 г. пры ўмяшальніцтве дзяржавы працягвалася змяншэнне ўдзельнай колькасці католікаў на карысць праваслаўных.

Гісторык прыйшоў да высновы, што прыгнечанае становішча прымушала каталіцкую царкву змагацца за свае правы. Адзначае, што ў ХІХ ст. яна ўсё больш набывала польскі характар, аднак, менавіта ў ёй ў пачатку ХХ ст. зараджаўся і шырыўся беларускі нацыянальны рух. Вялікая палітызаванасць абедзвюх хрысціянскіх канфесій, іх змаганне забівала ў беларусаў пачуццё нацыянальнай свядомасці і адзінства.

Ва ўрадавай палітыцы Ю. А. Бачышча выдзяляе палітыку адносна каталіцкага духавенства і палітыку, накіраваную на насельніцтва. Першая зводзілася да адміністрацыйна-паліцэйскага ўдзеяння на ксяндзоў з мэтай падаўлення іх актыўнай дзейнасці сярод беларускага насельніцтва. Другая праявілася ў прымусовым далучэнні да праваслаўя без права адпадзення ад дзяржаўнай веры, а ад выдання 17 красавіка 1905 г. указа “Аб асновах верацярпімасці” – ва ўтрыманні любымі сродкамі ў лоне праваслаўнай царквы ўсіх жадаючых перайсці з яе ў каталіцызм.

У аснове такога стаўлення царызму да канфесій даследчык бачыць імкненне захаваць вялікую “непадзельную” Расійскую імперыю. З 1903 г. назіраецца паступовы адыход ад прамалінейных адміністрацыйна-рэпрэсіўных мер, што звязана з пашырэннем народных выступленняў і асэнсаваннем урадам магчымай ролі каталіцкага духавенства ў барацьбе з сацыялістычным рухам. Аднак нацыянальна-рэлігійная палітыка была няўзважанай і няўстойлівай, залежала ад сітуацыі ў краіне і ад асобных прадстаўнікоў урада.

Націск у 1905 г. рэвалюцыі прымусіў урад пайсці на значныя палёгкі ў адносінах каталіцкай царквы, яе становішча адчувальна паляпшаецца. Стала магчымым вяртанне з праваслаўя ў каталіцтва, паменшылася аправаслаўліванне каталіцкага і былога уніяцкага насельніцтва, усталявалася адносная раўнавага ў прыросце колькасці праваслаўных і католікаў. Але з 1906 г. урад усё больш абмяжоўваў свабоду сумлення.

Палітыка “распалячання касцёла”, якая праводзілася з мэтай раскалоць яго па нацыянальнай прыкмеце, хоць і мела пэўныя поспехі, аднак сваёй мэты не дасягнула. Палітыка дэпаланізацыі садзейнічала русіфікацыі беларусаў і па сутнасці была накіраваная і супраць беларускай культуры і мовы, забівала ўсё беларускае ў насельнітцве Заходняга краю. Але нечакана яна ўскосна паспрыяла зараджэнню беларускага каталіцкага руху ў Вільні і Санкт-Пецярбургу.

Як сцвярджае Ю. А. Бачышча, няўзважаная палітыка царызму ў адносінах да веравызнанняў, адсутнасць верацярпімасці, падпарадкаванне каталіцкай і праваслаўнай царквы дзяржаве і замена ў выніку хрысціянскіх каштоўнасцей на дзяржаўныя прывялі да страты шырокімі коламі насельніцтва духоўнасці і даверу да царквы. Гэта паспрыяла нараджэнню атэізму ў той форме, у якой ён праявіў сябе ў асяроддзі бальшавікоў пасля кастрычніцкай рэвалюцыі [1, c. 12 – 16].

Такім чынам, беларуская канфесійная гісторыя перыяду Расійскай імперыі цікавіць сучасных айчынных даследчыкаў найперш з пункту погляду распрацоўкі і рэалізацыі дзяржаўнай рэлігійнай палітыкі, злому тых царкоўна-адміністрацыйных структур і змены той царкоўнай ідэалогіі, якія дасталіся Расійскай імперыі ў спадчыну ад Рэчы Паспалітай, і ўсталявання новых канфесійных рэалій, адаптаваных да расійскіх традыцый царкоўна-рэлігійнага жыцця і пануючай дзяржаўнай ідэалогіі. Для найноўшай беларускай гістарыяграфіі характэрны разгляд падзей і працэсаў канца XVIII – пачатку ХХ ст. у беларускім нацыянальным кантэксце.

Назапашаны беларускімі даследчыкамі значны новы матэрыял, іх палажэнні і высновы, разам з найноўшымі навуковымі напрацоўкамі замежных вучоных, адкрываюць магчымасць стварэння абагульняючай працы па канфесійнай гісторыі Беларусі гэтага перыяду, якая адлюструе сучасны стан ведаў у дадзенай галіне. Актуальнай навуковай задачай з’яўляецца таксама выданне важнейшых крыніц з канфесійных архіваў, якія раскіданы па іншых краінах (Расія, Польшча, Літва, Украіна), а таксама з тых дакументальных зборнікаў, што даўно сталі бібліяграфічнай рэдкасцю.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Бачышча, Ю. А. Каталіцкая царква ў нацыянальна-рэлігійнай палітыцы царызму ў Беларусі (1900 – 1914 гг.): аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук. – Мінск, 2003. – 21 с.

2. Ганчар, А. И. Римско-католический костел в Беларуси (1864 – 1905 гг.) / А. И. Ганчар. – Гродно: ГГАУ, 2008. – 216 с.

3. Ганчар А. И. Римско-католическая церковь в Беларуси (вт. пол. ХІХ – нач. ХХ вв.). Исторический очерк: монография / А. И. Ганчар; под науч. ред. С. Е. Сельверстовой – Гродно: ГГАУ, 2010. – 512 с.

4. Ганчарук, І. Г. Каталіцкі касцёл на Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. 1772 – 1830 гг.: аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук / І. Г. Ганчарук. – Мінск, 2005. – 21 с.

5. Линкевич, В. Н. Межконфессиональные отношения в Беларуси (1861 – 1914 гг.): пособие / В.Н. Линкевич. – Гродно: ГрГУ, 2008. – 105 с.

6. Лісейчыкаў, Д. В. Штодзённае жыццё уніяцкага парафіяльнага святарства беларуска-літоўскіх зямель (1720–1839 гг.): аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук / Д. В. Лісейчыкаў. – Мінск, 2009.

7. Марозава, С. В. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596 – 1839 гады) / Пад навук. рэд. У. М. Конана / С. В. Марозава. – Гродна: ГрДУ, 2001. – 352 с.

8. Попов, М. А. Митрополит С. Богуш-Сестренцевич: роль в формировании правительственной политики по отношению к римско-католической церкви на белорусских землях (конец XVIII – первая четверть ХІХ в.): автореф. дис. … канд. ист. наук / М. А. Попов. – Минск, 2008. – 24 с.

9. Суша, А. А. Культурная спадчына грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі ў кантэксце дыхатаміі “Усход – Захад” : аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук / А. А. Суша. – Мінск, 2009. – 27 с.

10. Филатова, Е. Н. Конфессиональная политика царского правительства в Беларуси. 1772 – 1860 гг. / Е. Н. Филатова. – Минск: Белорусская наука, 2006. – 192 с.

11. Уніяцкая царква ў Расійскай імперыі: Да 170-годдзя Полацкага царкоўнага сабора 1839 г. // Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа: зб. навук. арт. : у 2 ч. Ч. 1 / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: С.В. Марозава [і інш.]. – Гродна : ГрДУ, 2009. – C. 285 – 382.

12. Яноўская, В. В. Хрысціянская царква ў Беларусі 1863 – 1914 гг. / В. В. Яноўская. – Мінск: БДУ, 2002. – 199 с.

Пытанне 27

Супраціў дэунізацыі на Беларусі ў 1834 – 1838 г.

Марозава С.В.

Раскрываецца “тэхналогія” “ўз’яднання” уніятаў і іх супраціў дэмантажу сваёй царквы, замоўчаныя гістарыяграфіяй Расійскай імперыі і СССР. Словамі гістарычных дакументаў, выяўленых аўтарам у архівах Беларусі і Расіі, з намі размаўляюць людзі, якія ў 1834–1838 г. сталі ў апазіцыю да царскай палітыкі ліквідацыі уніяцкай царквы, і тыя, хто іх супраціў ламаў.

Пры наяўнасці пэўнай літаратуры, прысвечанай агоніі уніяцкай царквы на Беларусі [1–10], гісторыя падаўлення уніяцкай традыцыі яшчэ застаецца малавядомай старонкай нашай гісторыі. Канфесійна заангажаваная гістарыяграфія Расійскай імперыі дапамагала афіцыйнай прапагандзе прышчэпліваць грамадству думку аб паўсюдным безбалесным і добраахвотным кіданні беларускімі уніятамі сваёй веры. Савецкая гістарычная навука наогул праігнаравала праблему. Асуджэннем ліквідацыі уніяцтва нацыянальная плынь беларускай гістарыяграфіі разышлася з заходнерускай. Замежныя даследчыкі ХІХ–ХХ ст. акцэнтавалі ўвагу на ўрадавых ганеннях супраць уніятаў і не абмінулі рэакцыі апошніх на дэмантаж іх царквы [11–24]. Аднак рух супраць дэунізацыі дагэтуль не стаў прадметам спецыяльнага даследавання, хоць асобныя яго аспекты ўжо знайшлі адлюстраванне ў перыёдыцы і навуковай літаратуры [24, с. 157–171; 25–28].

Наступ царызму на уніяцкую царкву, якая мела заходні вектар каштоўнасцяў, пачаўся з канца ХVIII ст. У 1794–1795 г. ён набыў такія застрашваючыя формы, што, здавалася, ёй прыйшоў канец. Толькі смерць Кацярыны ІІ уратавала яе ад поўнага знішчэння. Мікалай ІІ гэты наступ аднавіў. З 1833 г. ён набывае форму пераследу, справакаванага актыўнай дапамогай уніяцкага духавенства паўстанцам 1830–1831 г. Царкву прызналі ворагам расійскіх інтарэсаў на Беларусі, і некаторыя асобы ва ўрадзе ўбачылі адзінае вырашэнне уніяцкай праблемы ў яе зліквідаванні. Аднаразовае раптоўнае пераварочванне уніятаў за Кацярынай змяніла доўгапланавая, разлічаная на некалькі гадоў, старанна падрыхтаваная акцыя.

Яна пачалася з так званых «частных присоединений», арганізаваных полацкім праваслаўным архіепіскапам Смарагдам. У іх выніку, з дапамогай генерал-губернатараў Хаванскага і Шрэдара, на ўсходзе Беларусі на працягу за 1833–1835 г. было «воссоедининено» больш за 100 тысяч уніятаў. Улады сталі на шлях адміністрацыйна-сілавога вырашэння праблемы, прыкрываючы свае дзеянні сентэнцыямі пра “непадзельнасць расійскага народу”, якой нібыта пагражае “злацінізаванае” і “апалячанае” уніяцтва.

Падаўленне уніяцкай традыцыі выклікала шокавы стан у беларускім грамадстве, абярнулася асабістымі і сацыяльна-грамадскімі драмамі. Уніяцкая царква тады ўжо была традыцыйным рэлігійным інстытутам на Беларусі, а традыцыя – моцная сіла і непераадольная перашкода на шляху любой канфліктнай трансфармацыі. На рэлігійную канверсію 1830-х г. народ адказаў адданасцю сваім пастырам, абрадам, традыцыям, прывязанасцю да сваёй веры. Схіленыя да адрачэння ад уніі ўгаворамі, падманам і прымусам, «нявольныя» праваслаўныя нарабілі тады шмат клопатаў мясцовым і вярхоўным уладам. У 1834–1838 г. павятовыя суды былі завалены справамі аб «адпадзенні» іх ад пануючай веры. Антыўз’яднаўчы рух ахапіў усю Беларусь, хоць меў больш актыўны і арганізаваны характар на ўсходзе. Яго сацыяльную базу складалі шэраговае духавенства, базыльяне, шляхта, сяляне. Адпор дэунізацыі праяўляўся ў розных формах – ад байкоту культавых навацый да сілавой абароны сваіх сакральных каштоўнасцяў, у выгнанні місіянераў і камісій па пераварочванню, новаправаслаўнага духавенства, у непрыняцці новых служэбнікаў, падачы калектыўных пратэстаў, апеляцый на царскае імя.

Хадайнікі за унію

У студзені 1834 г. хваля дэунізацыі дакацілася да маёнтка Белая Полацкага павета – уладання барона Корфа. Сялян прыналежных яму вёска Белая, Бароўцы, Дубеніцы, Экімань, Цынаўка, Дварэц і інш., разам з прыходскай царквой, перавярнулі, нібыта па іх добрай волі, у “грэка-расійскую веру”. Аднак калі уладальнік Печанько пачаў прымушаць вяскоўцаў хадзіць на споведзь і прычасце ў перавернутую царкву, на дзесятках вёрст запанаваў агульны настрой: «жыць і памерці ў прыроднай уніяцкай веры». Абшчына накіравала ў Полацк, у грэка-уніяцкую кансісторыю, хадака – усімі паважанага старца Савелія Лаўскага – «прасіць за унію». Напісаць прашэнне ад імя сялян яму дапамог полацкі павятовы маршалак Беліковіч – актыўны змагар за унію. Але Лаўскі вярнуўся ні з чым: прашэнне ў кансісторыі не прынялі. Ноччу ж нехта прыбіў гэту паперу да дзвярэй Бельскай царквы. На сустрэчы ў карчме быў выпрацаваны далейшы план дзеянняў [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 29 адв., 43, 48 адв., 79, 82, 92 адв.–93].

12 сакавіка «адшукваць дазволу па-ранейшаму быць уніятамі» і прасіць замены «рускага святара, які ўжо правіць нашым прыходам, уніяцкім» у Полацк прыйшлі ўжо 44 сялянскія хадайнікі з розных вёсак. Спачатку яны звярнуліся да уніяцкага епіскапа, каб ён “не дапускаў нас у рускую веру”. Той адмовіў, бо “царква і прыход ужо рускай веры”. Тады ўся гэта дэлегацыя накіравалася да павятовага суддзі Корсака, якія выконваў абавязкі адсутнага на той час полацкага прадвадзіцеля дваранства, з просьбай абараніць іх ад прымусу да перамены веры, вярнуць іхняга святара. Але за “неабгрунтаваную, агульным скопам, скаргу супраць благачасцівай веры, імі прынятай добраахвотна з уніі,” просьбітаў схапіла паліцыя і кінула ў астрог [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 1, 29 адв., 40 адв., 77, 82].

Пачаўся судовы разбор. Як пасмелі? Хто падбухторыў? Вінавацілі уніяцкае духавенства, чыноўнікаў-католікаў, зламысных людзей, якія рассейвалі чуткі. У следчай справе зафігуравала імя Беліковіча. Гэта ён, “адданы польскаму патрыятызму”, “заўсёды ідзе супраць рускага праваслаўя і стаіць за польскую унію”. Ды й праваслаўнае духавенства павінна “утрымліваць новаперавернутых ад спакушэння”. Высветлілася, што праблема перасягнула далёка за межы Бельскага маёнтка ў сувязі “з распачатымі паміж перавернутымі да праваслаўя сялянамі і ў іншых месцаў хваляванняў”. Паўстала няпростае пытанне: як іх папярэдзіць, спыніць? Сялянам унушалі, што “пасля добраахвотнага далучэння да праваслаўя зварот назад ва унію на падставе найвышэйшых узаканенняў немагчыма” [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 2 адв.–3 адв., 6. 30].

Спачатку “бельскія бунтаўшчыкі”, як ахрысціў іх полацкі уладыка Смарагд, трымаліся стойка, з рашучым намерам трымацца уніі. «Рускай веры я не асуджаю..., але ж хачу толькі памерці ва уніяцкай веры», – заявіў на допыце непісьменны Трафім Літвінаў. Сяляне адмаўлялі, што яны давалі згоду на перамену веры. Абвяргалі і падазрэнне, што нехта іх падбухторыў звярнуцца ў Полацк да епархіяльных і павятовых уладаў. Адзін з іх, 65-гадовы Канстанцін Андрэеў з вёскі Цынаўкі, сведчыў, што “агульны погалас ўсіх навакольных людзей – трымацца ў сваёй веры – зацвердзіла нас у рашэнні ісці ў горад” [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 41, 48 адв.].

Астрог зламаў людзей. Настаўленыя на розум у Полацкай грэка-расійскай кансісторыі, яны “чыстасардэчна раскаяліся ў сваіх памылковых поглядах” і былі адпушчаны дахаты. Акрамя дваіх – Якіма Жалудовіча з вёскі Дварэц і Карпа Сувалкі з Довінкаў, якія “меней каяліся ў сваіх памылках”.

…У маёнтку Белым “навялі дасканалы спакой” [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 7797, арк. 19,77 7 адв.].

Традовіцкі “мяцеж”

Восенню 1834 г. на абарону сваіх святынь – Заборскай і Традовіцкай цэркваў – узняліся жыхары шэрагу вёсак Полацкага павета. У прыходзе першай з іх (маёнткі Шарстова, Заборье) налічвалася каля 1000 чалавек. Частка іх згадзілася кінуць унію, другая, “па падгавору” святара Шчансновіча і благачыннага Нікановіча, запрацівілася здачы царквы ў праваслаўнае ведамства і звярнулася ў Полацк, да духоўных улад, з просьбай пакінуць царкву ва уніі.

Пакуль “заборская справа” разглядалася ў адпаведных інстанцыях, паўсталі сяляне маёнтка Крашут з суседняга Традовіцкага прыхода. Некаторых з іх таксама схілілі да перамены веры. Але варта было 6 лістапада з’явіцца ў вёсцы камандзіраваным Смарагдам святарам, як 40 вяскоўцаў, “большай часткай маладых”, пабілі царкоўнага старасту і адабралі ключы ў протаіерэя. Той звярнуўся да генерал-губернатара з просьбай разабрацца з традовіцкімі прыхаджанамі, якія “добраахвотна прынялі праваслаўе, а потым з нахабствам не дапусцілі … святара” ў сваю царкву. Яны, як паведамляў у Сінод Смарагд, пачалі “ўзбунтоўваць” і суседнія вёскі, збірацца на “свавольныя сходкі”, абралі сабе новае валасное начальства і царкоўнага старасту – замест тых, што згадзіліся памяняць веру, “словам, учынілі сапраўдны мяцеж”. Смарагд запатрабаваў аддаць бунтаўшчыкоў суд, бо інакш «государственного единомыслия и безмятежного спокойствия, а также и верности в клятвенных обещаниях в стране сей никак ожидать нельзя» [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 6799, арк.6адв.].

На месца здарэння губернатар прыслаў сваіх чыноўнікаў. Але сяляне праявілі “яшчэ больш абуральны дух і поўную непакору ўраду” і не далі камісіі правесці расследаванне.Тады камісія запрасіла ў віцебскага губернатара “законнай успамогі, каб уціхамірыць і прывесці да пакоры буйных традовіцкіх сялян”.

11 снежня ў вёску прыбыў сам губернатар “з поўным судом і адной ротай салдат … дзеля прывядзення ў належны парадак зачыншчыкаў традовіцкага мяцежа”. Яго місія была больш паспяховай. Пасля “лагодных, але моцных ушчуванняў і перакананняў адносна кепскіх наступстваў ад учыненага мяцежа” усе сяляне, 750 чалавек: і тыя, “што ўчынілі шмат буйства і сваволля”, і тыя, якія вагаліся, – прынялі праваслаўе, што і пацвердзілі крыжацалаваннем і падпіскамі. Зачыншчыкі прынеслі “чыстасардэчнае раскаянне” і самі прынеслі ключы ад царквы яе новым гаспадарам.

Пасля “шчаслівага завяршэння традовіцкай справы” здаліся 15 снежня і заборскія сяляне. Яны кінулі унію і папрасілі прабачэння “за былую ўпартасць”.

Пераможная справаздача аб перамозе ў гэтым кутку Беларусі пануючай веры паляцела ў Пецярбург: у Сінод, самому імператару. Полацкаму епіскапу адтуль “давялі да ведама”, што эксцэсы, падобныя традовіцкаму, даюць падставы для грамадскага ганьбавання дзеянняў грэка-расійскага духавенства, і запатрабавалі, “каб у справе далучэння уніятаў паступалі няспешна”, з усялякай асцярогай і звярталі асаблівую ўвагу шчырасць іх ахвоты далучыцца да праваслаўя [30, ф. 815, воп. 16. спр. 1043, арк. 1–8 адв.].

“Абуральная папера”

Супраціў “уз’яднанню” меў характар мноства стыхійных лакальных раздробленых выступленняў, якія ўспыхвалі то тут, то там і гэтак жа паасобку гасіліся мясцовымі ўладамі. Тыя хваляванні не зліліся ў адзін суцэльны кіруемы рух – толькі ў такім выпадку ён мог мець нейкі поспех. Гэта аднак не значыць, што спроб аб’ядання праціўнікаў дэмантажу уніяцкай царквы, каардынацыі антыўз’яднаўчага руху не было. Такія спробы ў 1834–1838 г. неаднаразова прадпрымаліся ў межах асобных прыходаў, благачынняў, паветаў, губерняў, епархій, нават у межах Беларусі і ўсяго былога Вялікага княства Літоўскага. Першая з іх ажыццяўлялася ці не з найбольшым размахам. Зыходзіла яна ад шляхты Віцебскай губерні.

У снежні 1834 г. на стол міністра ўнутраных спраў лягла “абуральная папера” – прадстаўленая віцебскім прадвадзіцелям дваранства ад імя шляхты Віцебскай губерні “усепадданейшая просьба на прымус уніятаў пераварочвацца да грэка-расійскай царквы”.

У снежні таго года віцебская шляхта сабралася ў губернскі горад на свой сход дзеля выбараў органаў дваранскага самакіравання. Абураная дзеяннямі полацкага епіскапа, яна вырашыла звярнуцца са скаргай на яго да імператара. Быў прыняты адпаведны акт-зварот да кіраўніка дзяржавы. Смарагду давялося апраўдвацца, самому станавіцца ў позу абвінаваўцы. Віцебскія дваране “польскай нацыі”, скардзіўся ён, памешчыкі, арандатары, адміністратары маёнткаў “ніколі не пераставалі … ужываць усе свае намаганні дзеля адрыву прасталюдзінаў ад грэка-расійскай царквы”. Цяпер жа “дваранства тутэйшае пачало аказваць асаблівую дзёрзкасць і супраціў пры паступленні некаторых уніяцкіх цэркваў у праваслаўнае ведамства”. Яго прашэнне – абраза мясцовага начальства і пануючай веры. Гэтых “ганьбіцеляў веры” і “звадыяшаў з праваслаўя” падтрымліваюць суды, паліцыя і гэта абнадзейвае іх на поспех іхняй справы. Завадатарам жа мясцовага панства з’яўляецца Людвік Беліковіч – полацкі павятовы прадвадзіцель дваранства.

За Беліковічам устанавілі паліцэйскі нагляд. А як быць са Смарагдам? – раіцца начальнік Беларускага краю з шэфам жандараў Бенкендорфам. Сітуацыя няпростая. “Усялякая галосная заўвага наконт яго дзеянняў у пераварочванні уніятаў магла бы ўзбудзіць у людзях, нядобразычлівых распаўсюджванню ў тым краі праваслаўя, смеласць супрацьдзейнічаць гэтаму з яшчэ большай упартасцю і не толькі аддаліць, але нават і спыніць далейшыя поспехі ў справе, гэтак важнай у многіх адносінах”.

Ці не найгоршым, як для улад, аказалася тое, што акт віцебскага дваранскага сходу ў выглядзе “праекта ўсепадданейшай просьбы на прымус уніятаў” “загуляў” па Беларусі і, як вынікае са спраў трэцяга аддзялення імператарскай канцылярыі, быў “паўсюдна распаўсюджаны ў простым беларускім народзе” [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 83, арк. 3–17].

Акт гэты складаўся, побач з пералікам шматлікіх фактаў жорсткіх пакаранняў за адмову ад перамены веры, з 12 пунктаў-абвінавачванняў, кінутых на адрас Смарагда. Сярод іх наступныя:

 Пры ўсіх амаль пераварочваннях уніятаў выкарыстоўваюцца, замест духоўнага павучання, сродкі, праціўныя годнасці Хрысціянскай Царквы.

 У многіх месцах сялян схіляюць да перамены веры абяцаннем асаблівых даброт, аблягчэннем павіннасцяў, нават на дзеяй на вызваленне ад прыгону. Таму перавернутыя сяляне неаднойчы “прыходзілі ў буйства і непадпарадкаванне ўладальнікам”.

 Для лягчэйшага схілення сялян ужываюцца гарачыя напіткі.

 Там, “дзе ніякія меры пераканання не могуць адарваць жыхароў ад веры іх продкаў, там прымушалі іх да таго неадступным і нахабным патрабаваннем з унушэннем, што гэткая ёсць воля Вашай Імператарскай Вялікасці, якую належыць выканаць абавязкова пад пагрозай найсуровейшага пакарання”. Калі і пасля гэтага вернікі не згаджаліся, іх чакалі арышты, калодкі, жорсткае збіццё.

 Страхам і спакусай прымусіўшы прыняць праваслаўе некалькіх сялян з вёскі, маёнтка, прыхода, то іх астатніх жыхароў запісвалі ў лік новадалучаных, а царкву неадкладна пераварочвалі на праваслаўе.

 Нягледзячы на рашучую адмову некаторых вернікаў памяняць веру, іх залічвалі як новадалучаных, а начальству даносілі, што далучэнне адбылося па волі саміх жыхароў.

 “Былі прынятыя ўсемагчымыя меры, каб скаргі на гэткі ўціск сумлення не даходзілі да ведама ўраду. Іх сачыніцелі падвяргаліся пераследу. Грамадзянскім чыноўнікам было прадпісана ніякіх прашэнняў на гэты прадмет не прымаць”. Калі ж, пераадолеўшы ўсе перашкоды, сяляне звярталіся да мясцовага духоўнага і грамадзянскага начальства з просьбай абараніць іх ад прымусу, “то гэткі іх надта ціхмяны ўчынак лічыўся за бунт, незаконнае зборышча” і адступленне ад пануючай веры, нібыта добраахвотна імі прынятай. Іх жа саміх мардавалі пагрозамі, следствам і нават турэмным зняволеннем.

 Гэтыя злоўжыванні, а таксама скаргі на іх сялян вымушалі часам памешчыкаў за іх заступацца перад начальствам, аднак просьбы іх амаль заўсёды заставаліся без сатысфакцыі. Саміх жа дваран кожны раз імкнуліся ўблытаць у несправядліва выдуманыя справы аб стварэнні нібыта перашкод распаўсюджванню пануючай веры [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 83, арк. 19–29].

“Противник благодетельных видов правительства”

Рашучым і дзейсным праціўнікам царскай палітыкі “добраўпарадкавання” Беларусі як “краіны спрадвеку рускай” быў полацкі павятовы прадвадзіцель дваранства Людвік Беліковіч. Ён, як гэта вынікае з даклада беларускага генерал-губернатара Хаванскага на імя шэфа жандараў, накіраваў усю сваю актыўнасць на супрацьдўзеянне жаданню многіх тысяч жыхароў краю кінуць унію. Яго дзейнасць, вымушаны быў прызнаць начальнік краю, мела плён. Рассейваючы па Беларусі і іншым заходнім губерням паміж дваранствам і людзьмі іншых саслоўяў “розныя недарэчныя чуткі і разгалашэнні”, ён “пахіснуў легкаверных, падбухторваючы іх ўсемагчымымі сродкамі да супраціўлення і скаргаў на мясцовае начальства”.

Яшчэ ў красавіку 1835 г. аб “шкодных дзеяннях” Беліковіча дакладвалі Мікалаю І. Каб нейтралізаваць уплыў лідэра полацкіх дваран, імператар загадаў узмацніць за ім нагляд і калі здарыцца магчымасць выкрыць яго ў “зламысных намерах і падкопах”, учыніць следства, а па ўстанаўленні віны – “аддаць яго дзеянню закона”.

За антыўз’яднаўчай дзейнасцю Беліковіча ледзь не ад самага яе пачатку сачылі пільным жандарскім вокам з Пецярбурга. Уплыў і абсяг сваіх дзеянняў, як даносілі жандарскія агенты, ён “распаўсюдзіў … на Вільню і Мінск”, куды ён у 1835 г. неаднаразова ездзіў. “Там ён займаўся, – зафіксавана ў справах корпуса жандараў, – распаўсюджваннем многіх шкодных у палітычных адносінах думак, рабіў розныя і непрыстойныя і абразлівыя супраць ураду і пануючай у Расіі веры разважанні і водзывы, рассейваў бязглуздую лухту, узбуджаючы да гневу супраць ураду і як бы да бунту”. Ён не абмяжоўваецца дзеяннем у Беларусі і Літве, але намагаецца і ў замежных землях узбудзіць непрыязнь да Расіі дзеля гэтага пасылае за мяжу розныя артыкулы для надрукавання ў газетах [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 254, арк. 1–1 адв.]. “Надзвычай злоснічаючы на дзеянні праасвяшчэннага Смарагда”, Беліковіч рассейвае супраць яго чуткі, дакараючы, што “спакушэнне уніятаў у праваслаўе было вымушанае і насуперак іх жадання”, “разлютоўвае дух уніятаў і католікаў супраць праваслаўнай рэлігіі”. Каб адхіліць уніятаў ад далучэння, ён разаслаў і ў іншыя губерні экзэмпляры складзенага на дваранскіх выбарах у Віцебску ў снежні 1834 г. акт-пратэст супраць дзеянняў Смарагда. Шмат садзейнічаў Беліковічу ў распаўсюджванні па Мінскай губерні гэтага пратэсту прадвадзіцель дваранства гэтай губерні Оштарп [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 254, арк. 5–5 адв., 12, 13].

Беліковіч меў уплывовых аднадумцаў і ў Вільні. Імі былі граф Канстанцін Тышкевіч, барон Корф, Ромер, Шумскі – “саўдзельнікі шкодных у палітычных адносінах нарад”.

Вялікім праціўнікам палітыкі пераварочвання уніятаў і наогул царскай палітыкі на Беларусі буйны памешчык Мінскай губерні Канстанцін Тышкевіч, з якім Беліковіч сустракаўся ў Вільні. Да жандармерыі дайшлі чуткі, што ў графа ёсць дом з двайной падлогай і ў ім – матэрыялы аб падрыхтоўцы новага паўстання [31, ф. 109, IV экспедыцыя, 1835 год, спр. 254, арк. 2 адв.–3].

Патрабуецца “больш рашучае ўціхамірванне супраціўных”

Поспех місіянерска-паліцэйскіх “частных воссоединений” у казенных маёнтках і ўладаннях праваслаўных памешчыкаў, поспех далучэння народа без духавенства не надта радаваў міністэрства ўнутраных спраў. Быў гэты поспех “не зусім надзейным і моцным”, непрацяглым. Як і прадбачылі, ён спыняўся на ўладаннях паноў-католікаў, “для ўтаймавання якіх патрэбны … меры больш рэзкія”. “Шкодныя наступствы здзейсненых ужо прыватных далучэнняў выдавочныя, – лічыў маскоўскі мітрапаліт Філарэт. – Яны зрабілі надта відавочнымі намеры ўраду, выклікалі агульную асцярогу і супрацьдзеянне…, абудзілі … асцярогу і недавер да ажыццяўляемых … ператварэнняў, выклікалі ўзаемнае раздражненне, надта невыгоднае для далейшых дзеянняў ураду” [30, ф. 796, воп. 205, спр. 183, арк. 8 – 8 адв.].

Выкліканы “частными воссоединениями” магутны рух супраціву прымусіў “вярхі” пераглядаць сваю стратэгію і тактыку ва уніяцкім пытанні. Патрабавалася, на думку маскоўскага мітрапаліта, “больш адкрытага ўдзелу ўраду ў гэтай справе і больш рашучага ўціхамірвання супраціўных” [30, ф. 796, воп. 205, спр. 180, арк. 11 адв.].

У чэрвені 1835 г. загадам Мікалая І ствараецца Сакрэтны камітэт па уніяцкім справам., на які была ўскладзена задача давесці справу выкаранення уніяцкай царквы да канца.

“Узы единоверия могут ли быть прочны?”

Так паставіў пытанне … не, не праціўнік ліквідацыі уніяцкай царквы, а штаб-афіцэр корпуса жандараў падпалкоўнік Куцынскі, які па роду сваёй службы вымушаны быў гэтай справай актыўна займацца ў Магілёўскай губерні. Гэта быў адзін з тых нешматлікіх чыноўнікаў, які цвяроза ацэньваў сітуацыю і бачыў абсурднасць шырока дэклараванай “добраахвотнасці” і неадэкватнасць метадаў пераварочвання уніятаў урадавай мэце. “Найвялікшае зло – пісаў ён у 1837 г., – ёсць паспешнасці выкарыстанне паліцэйскіх мер. Розум мясцовай улады толькі тым і заняты, каб паспець паболей далучыць уніятаў за час свайго ўплыву на справы… Звычайныя спружыны, … ужываныя для далучэння уніятаў, – гэта недапушчальныя спакусы і пагрозы… Чыноўнікі, якіх камандзіруюць для далучэння па якомусьці неабгрунтаванаму даносу нашага святара, … захапляюцца лішкам руплівасці і амаль ніколі не клапоцяцца, што … сяляне былі шчыра прывязаны да свайго уніяцкага святара… Чыноўнікі земскай паліцыі і іншыя не павінны выступаць у ролі грозных місіянераў, а толькі быць сведкамі пры прыняцці ад людзей прысягі”. Інакш “урад яшчэ не хутка дасягне сваёй дабрадзейнай мэты , а брацкія нашы вузы будуць вельмі няпэўнай трываласці” [31, ф. 109, сакрэтны архіў, воп.2, спр. 311, арк. 1 –4].

“Кніжны” эксцэс у Соржыцах

У няпростай сітуацыі лавіравання паміж вернасцю уніі і выкананнем волі ўлад аказаліся ў 1838 г. святары ў вёсцы Соржыцы Сенненскага павета Магілёўскай губерні: бацька і сын Васютовічы. Схільны падпарадкавацца распараджэнню духоўнага начальства аб замене уніяцкіх служэбнікаў выданнямі маскоўскай сінадальнай друкарні, Васютовіч-малодшы ў прысутнасці прыхаджан выразаў са старога служэбніка 48 лістоў, “змест якіх не адпавядаў духу грэка-ўсходняй царквы”. Гэта “выклікала нараканне і засмучэнне ў народзе”. Сабраўшыся ў храме на наступны дзень, сяляне разглядзелі знявечаны служэбнік і заключылі: “Нас дабру не навучаць”. Яны завязалі званы, каб тыя не клікалі сялян на набажэнства, зачынілі царкву і забралі ад яе ключы. Пяць дзён духавенства беспаспяхова ўгаворвала адчыніць храм. Калі ў вёску выклікалі паліцыю, сяляне сталі больш згаворлівымі: аддалі земскаму спраўніку ключы, 2 старыя уніяцкія служэбнікі, а таксама і падпісаную 167-ю чалавекамі просьбу, каб літургію ім служылі па ранейшым кнігам, каб вярнулі вырваныя са служэбніка лісты. Яны патрабавалі суда над Васютовічам, а сабе патрабавалі святара, якому яны давяраюць. У царкву выклікалі Васютовіча-бацьку. Асцерагаючыся служыць па уніяцкаму служэбніку, ён пачаў чытаць акафіст. Зразумеўшы, што і ён цураецца старой кнігі, сяляне закрычалі: “Не хочам, і ты нас у ману ўводзіш!” Царкву зноў зачынілі. На гэты раз не дапамаглі і ўшчуванні земскага спраўніка. 40 дзён працягвалася супрацьстаянне.

Гэты эксцэс у невялікай беларускай вёсцы выклікаў пярэпалах у Віцебску, Вільні, Пецярбургу – баяліся, што “дадзены прыклад знойдзе шматлікіх пераймальнікаў”. Мясцовыя ўлады намагаліся пагасіць канфлікт, інакш, як паведамляў падпалкоўнік корпуса жандараў Куцынскі “памешчыкі могуць пазбавіцца многіх сялян праз высылку” [31, ф. 109. ІV экспедыцыя, 1838 год, спр. 165, арк. 1–7].

Пратэст 111-ці

Восенню 1838 г. усім было відавочна, што знішчэнне уніяцкай царквы – справа часу. Завяршаўся збор падпісак аб згодзе далучыцца да праваслаўя, “калі на тое з’явіцца найвышэйшая воля”. Афіцыйны Пецярбург, дзякуючы аналітычнай справаздачы камергера Скрыпіцына, у прынцыпе арыентаваўся ў настроях, панаваўшых на Беларусі. Усе чакалі толькі імператарскага ўказа аб усеагульнай канверсіі уніятаў.

Але тут, нібы гром сярод яснага неба, у сталіцу імперыі прыляцела вестка: 111 папоў з Белай Русі (усходняй Беларусі) рашылі стаяць за унію. І гэта ў той час, калі ў Літоўскай епархіі ўся без выключэння уніяцкая эліта далучылася да лагера прыхільнікаў праваслаўя! Такога дзёрзкага і масавага выступлення “супраць урадавай мэты” ніхто ў Пецярбургу не чакаў.

11 лістапада ў Царскім сяле обер-пракурор Сінода граф Пратасаў дакладваў імператару пра гэта: “Справа агульнага ўз’яднання уніятаў магла б лічыцца ўжо далёка прасунутай, калі б Беларуская епархія дасягнула роўнай ступені [гатоўнасці – С.М.] з Літоўскай. … Цяпер асабліва патрэбнае намаганне мясцовых грамадзянскіх начальстваў утаймоўваць яўныя і тайныя супрацьдзеянні… У дачыненні асоб, якія распасціраюць сваю нядобранадзейнасць да дзёрзкага ўзбуджэння іншых супраць урадавай мэты, … прысутнасць іх у заходніх губернях робіцца шкоднай”. Кіраўнік рэлігійнымі справамі імперыі прасіў найвышэйшага дазволу на сакрэтнае даручэнне генерал-губернатарам заходніх губерняў “аб узмацненні … мер асцярогі і пільнага нагляду дзеля папярэджання найменшых беспарадкаў пры цяперашнім пераўтварэнні грэка-уніяцкай царквы” [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 1–2 адв.].

“Я не спадзяваўся, што злонаўмыснікі маглі скласці настолькі моцную партыю паміж духавенствам, якое знаходзіцца ў ваколіцах самога месцапрабывання беларускага епархіяльнага начальства,” – здзіўляўся галоўны “ліквідатар” Сямашка [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 21].

Гэта “партыя” апазіцыйнага духавенства сфарміравалася ў 1838 г. у Полацку. Прыходскіх святароў, па 20– 30 чалавек, выклікала туды епархіяльнае начальства дзеля навучання новым абрадам. Там іх трымалі па некалькі месяцаў. На працягу ўсяго года праціўнікі ўз’яднання праводзілі свае нарады ў Полацку. На іх і быў выпрацаваны план дзеянняў [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 156].

К сярэдзіне верасня ў вёску Царкоўня, што ў Дрысенскім павеце Віцебскай губерні, з’ехаліся і сышліся звыш сотні апазіцыйных святароў. Там 16 верасня яны правялі несанкцыянаваны сход, на якім рашылі стаяць за унію. Арганізатарамі акцыі пратэсту былі асэсар Полацкай грэка-уніяцкай кансісторыі Іван Ігнатовіч і Адам Тамкавід. Іван Ігнатовіч звярнуўся з пропаведдзю да народа, у якой пераконваў, “каб цвёрда трымаліся сваёй уніяцкай веры”.Зачыншчыкі, як праходзіць па дакументам Сінода, “хацелі ўзбудзіць народ да супраціўлення” [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 43 адв.].

Царкаўлянскі сход выпрацаваў петыцыю-просьбу да імператара аб абароне і дапамозе. У кіраўніка дзяржавы прасілі назаўсёды пакінуць духавенства і прыхаджан паветаў, чые прадстаўнікі падпісалі петыцыю, ва уніі. Прасілі прызначыць для тых, хто застаўся ва уніі, асобага пастыра і духоўнае начальства. Петыцыю падпісалі 111 святароў. Для яе дастаўкі ў Пецярбург сход абраў дэлегацыю. Выканаць гэту місію выпала святарам Лепельскай і Астровенскай благачыній (Івану Квяткоўскаму і інш.) [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 6 адв., 24]. Каб звярнуцца з лістом да імператара, трэба было атрымаць пісьмовыя даверанасці на тое ад усіх удзельнікаў сходу. Іх збіралі Ігнатовіч і Тамкавід.

За арганізатарамі акцыі быў устаноўлены паліцэйскі нагляд. Калі інфармацыя пра змову 111-ці ў падачы обер-пракурора Сінода 11 лістапада дайшла да імператара, той распарадзіўся тых духоўных Беларускай епархіі, якіх епархіяльнае начальства прызнае неабходным, выслаць у Расію [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 1].

Петыцыя мяцежных святароў была дастаўлена ў Пецярбург дзесьці ў пачатку снежня. 28 чысла обер-пракурор Сінода дакладваў імператару, што Ігнатовіч і Тамкавід ад імя 111 святароў “адважыліся турбаваць Вашу Іператарскую Вялікасць просьбай, напоўненай самых недарэчных дамаганняў, як … звольніць іх з-пад улады цяперашняга духоўнага начальства, адкрыць асобую друкарню, нават з іх ахвяраванняў, каб друкаваць богаслужбовыя уніяцкія кнігі замест ужываемых зараз кніг маскоўскага друку, уладкаваць духоўныя вучылішчы, … і ўрэшце, калі на гэта не адбудзецца высачайшай ласкі, і Унія павінна ў Расіі спыніцца, дазволіць ім прыняць рымска-каталіцкае веравызнанне” [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 27]. Вінаватых ў складанні гэтак дзёрзкай просьбы расшукаць і зрабіць падрабязнае прадстаўленне – такім быў загад імператара. Ён даручыў літоўскаму епіскапу Сямашку ехаць у Полацк, каб там, “унікнуць у сапраўдныя прычыны гэтага беспарадку, прыняць меры па выпраўленні онага”. [30, ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 32, 39, 61, 138 б].

Апошняя “зачыстка” рэлігійнага поля

Зусім верагодна, што царкаўлянская акцыя пратэсту прыспешыла санкцыю афіцыйнага Пецярбурга на ўсеагульную канверсію уніятаў, бо рэалізацыю “благодетельных видов правительства” яна ставіла пад сур’ёзную пагрозу. Гэта быў апошні радыкальны крок ў супраціве духавенства. Далей ужо ішлі, галоўным чынам, рэпрэсіі. Рэпрэсіі, закліканыя забяспечыць поспех “уніяцкай справы” на апошнім яе этапе: пераслед, арышты, дэпартацыя, высылка, зняволенне, здзекі… Так што падрыхтоўка да ліквідацыі уніяцкай царквы ішла паралельна з зачысткай, скажам так, рэлігійнага поля на Беларусі.

4 студзеня 1839 г. адбылося чарговае пасяджэнне Сакрэтнага камітэта. На ім прысутнічалі шэф жандараў генерал Бенкендорф, міністр дзяржаўных маёмасцяў П.Кісялёў, міністр унутраных спраў Д.Блудаў, обер-пракурор Сінода граф Пратасаў. На пасяджэнне былі запрошаны генерал-губернатары: смаленскі, віцебскі і магілёўскі Дзякаў і віленскі, гродзенскі, беластоцкі і мінскі Далгарукаў. Абмяркоўвалі выпрацаваную Сакрэтным камітэтам інструкцыю. У ёй – “часова дараваныя (на перыяд усеагульнай рэлігійнай канверсіі уніятаў – С.М.) генерал-губернатарам асаблівыя правы, якія перавышаюць іх звычайную ўладу” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 1–1 адв.].

“Для большага поспеху агульнага ўз’яднання уніятаў, – гаварылася ў той інструкцыі, – ён (урад – С.М. прызнае неабходным даць усемагчымае адзінства распараджэнням галоўных начальнікаў Заходняга краю да ўтаймавання ўсіх магчымых супрацьдзеянняў”. Каб рымска-каталіцкае духавенства і шляхта, з боку якіх найперш чакалася супрацьдзеянне, не смелі “”ні яўна, ні тайна, пропаведзямі або настаўленнямі падрываць цяперашнюю схільнасць уніятаў да ўз’яданння…, каб нідзе, у гарадах і сялібах, не дапускалася ані найменшая непакорнасць начальству, а тым больш парушэнне грамадскага спакою”. Ажыццяўляць паліцэйскі нагляд над сялянамі абавязалі саміх паноў і арандатараў, якіх належала папярэдзіць пра ўсю “адказнасць, якой яны падвяргаюць сябе ў выпадку хваляванняў у іх маёнтках”.

“Незалежна ад гэтых паліцэйскіх мер, – апавяшчаў чацвёрты пункт інструкцыі, – і пры гэтым без далейшага адкладу генерал-губернатарам і, згодна іх настаўленню, начальнікі губерняў … абяруць … зручныя пункты ў гарадах і сялібах для размяшчэння ў іх войскаў пастоем… Для ўвядзення войскаў у паветы, дзе іх няма і дзе прадбачыцца ў тым патрэба, генерал-губернатары адразу ж звернуцца да ваеннага міністра…”

Рымска-каталіцкаму духавенству “пад пагрозай найстражэйшага спагнання ” забаранялася адпраўляць трэбы для уніятаў і ганіць праваслаўную веру. Абмяжоўвалася перасоўванне каталіцкага духавенства ў межах заходніх губерняў. Уніяцкае духавенства, якое не падпарадкоўвалася свайму начальству, падлягала выдаленню. Генерал-губернатары атрымлівалі права высылаць такіх духоўных у праваслаўныя манастыры ў глыб Расіі, а асоб “з меншай ступенню фанатызму” – змяшчаць у манастырах паўднёвых губерняў пад нагляд.

Генерал-губернатарам прадстаўлялася права адхіляць ад пасады прадвадзіцеляў дваранства, гараднічых, земскіх спраўнікаў, западозраных “у саўдзеле іх процідзеянню відам ураду”. Духоўных і свецкіх асоб, якія б асмеліліся “пахіснуць цяперашнюю схільнасць грэка-уніятаў да ўз’яднання”, трэба было высылаць у вялікарасійскія губерні, якія не мяжуюць з заходнімі губернямі. У выпадку ўзброенага мяцежу … аддаваць іх ужо ваеннаму суду”.

Генерал-губернатары надзяляліся правам выдаляць з маёнткаў памешчыкаў і арандатараў, калі яны дапусцяць у іх хваляванні сялян або будуць шкодзіць поспеху справы. Маёнткі ў такім выпадку перадаваліся ў казённае кіраванне. Калі ж “прысутнасць такіх уладальнікаў у Заходнім краі акажацца шкоднай”, іх трэба дэпартаваць у расійскія губерні, якія не мяжуюць з заходнімі.

Пра ўсе свае захады адносна духоўных і свецкіх асоб генерал-губернатары павінны былі інфармаваць міністэрства ўнутраных спраў і Сінод. [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 1 адв.– 7].

Незадоўга да сабора, які павінен быў паставіць апошнюю кропку на гісторыі уніяцкай Беларусі, па загаду Мікалая І ў Полацк прыбыў саветнік обер-пракурора Сінода камергер Скрыпіцын. Ён меў “асобае даручэнне па грэка-уніяцкім справам”, выкладзенае ў сакрэтнай запісцы-інструкцыі ад 6 студзеня, якую атрымаў ад свайго шэфа. “Уважліва назіраць за настроямі грэка-уніяцкага духавенства, – патрабавала інструкцыя. – Звяртаць пастаянную ўвагу на супрацьдзеянні, якія могуць быць ад памешчыкаў і лацінскага духавенства… Калі заўважаны будзе дзесьці пачатак неспакою, схільнасць да хвалявання, неадкладна з эстафетай апавяшчаць пра гэта мясцовага губернатара, даводзячы разам з тым да ведама генерал-губернатара, з дадаткам яму, калі будзе вядома, якія асобы ёсць галоўныя зачыншчыкі і ўзбуджальнікі астатніх… Штотыднёва дакладваць мне пра ўсё заўважанае вамі па ўскладзенаму на вас даручэнню, пра вашы дзеянні, пра асобаў, якія асабліва адзначыліся руплівасцю або заўважаныя ва ўпартасці і нядобранадзейнасці, далейшае прабыванне якіх у тым краі можа быць у цяперашні час шкодным” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 62–67].

У Чашніках арыштавалі і адправілі ў Полацк Івана Ігнатовіча. Кіраваў арыштам – адпаведна значнасці злачынцы – падпалкоўнік Агатонаў – вядомы змагар з уніятамі. Бунтара ў расе, чыё прабыванне ў Беларусі палічылі “шкодным, як з-за непрыхільнасці яго да праваслаўя, так і з-за ўплыву, якое ён меў на іншае духавенства”, 10 студзеня пад канвоем павезлі ў Смаленск. Далейшы шлях ляжаў у Прадцечанскі манастыр у Вязьму [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 78, 83, 137, 152].

Адама Тамкавіда ўзялі ў Іказні Дзісненскага павета і пераправілі ў Мінск, а адтуль 26 студзеня – у Курск. Праз два тыдні, 9 лютага, яго даставілі на месца высылкі [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 125, 136]. Перамешчаны на сотні кіламетраў ад таго месца, дзе рыхтаваўся апошні акт уніяцкай трагедыі, ён ужо не ўяўляў небяспекі.

У сувязі з прашэннем царкаўлянскіх “змоўшчыкаў”, якое выяўляе дух сваволля і непакорнасці”, у пачатку лютага прыбыў у Полацк, згодна імператарскаму загаду, і Сямашка. Ён заняўся разборкай па “справе 111-ці”. Шукалі складальніка прашэння, людзей, якія сваімі даверанасцямі ўпаўнаважылі дэлегацыю на яго падачу імператару.

Галоўную прычыну “гэтак важнага супраціву духавенства Беларускай епархіі” літоўскі епіскап убачыў “у раздражнёнасці і нават разлютаванасці, выкліканымі ў яго цяжкімі наступствамі ранейшай сістэмы пераварочвання уніятаў”. Такімі настроямі, сцвярджаў ён, намагалася скарыстацца варожая справе польска-каталіцкая партыя. Звальненне епіскапа Смарагда, князя Хаванскага і губернатара Шрэдара, якое лічыцца справай рук гэтай партыі, узмацніла аўтарытэт яе намоў, нібыта пераўтварэнні грэка-уніякай царквы робяцца самім яе духоўным начальствам і супраціўныя намерам гасудара-імператара.

Другой прычынай Сямашка лічыў слабасць духоўнай улады ў Беларускай епархіі. Нядобранадзейныя святары, якіх выклікалі ў Полацк “дзеля намоў або выпраўлення”, заставаліся на прыходах, нават будучы ад іх адлучанымі. І гэта нягледзячы на прадпісанні начальства. Не дзіўна, піша ён ў сваёй справаздачы обер-пракурору Сінода, што знайшлося 111 духоўных асоб, якія падпісалі даверанасць на падачу прашэння імператару супраць уласнага начальства [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б*].

Распраўляючыся з апазіцыянерамі, Сямашка, як ён сам адзначаў, кіраваўся трыма мэтамі: 1) разарваць сувязі паміж членамі “шматлікай партыі духавенства, якое запрацівілася распараджэнням Беларускага епархіяльнага начальства”; 2) аднавіць уладу гэтага начальства; “знішчыць дух сваволля і думкі пра беспакаранасць” з яго боку; 3) “аблегчыць таму ж начальству спосабы ўздзейнічаць на розум астатняга духавенства, яшчэ не набытага праваслаўнай царквой” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б].

“Мінулы тыдзень, – пісаў Сямашка обер-пракурору Сінода Пратасаву 8 лютага, – прысвяціў я разгляду абставін справы, мне даручанай. На жаль, значная колькасць духавенства, уцягнутага ў супрацьдзеянне … не дазволіла мне абмежавацца некалькімі прыкладамі строгасці. Аказалася неабходным зрабіць нашмат важнейшае ўражанне, каб разарваць шайку, існаваўшую даволі ўжо працяглы час, каб устараніць у аддаленыя месцы людзей, якія ёй кіравалі”, каб пазбавіць іх магчымасці зносіны паміж сабой і з астатнім духавенствам Беларускай епархіі”. Руплівасцю Сямашкі высылцы з Беларускай епархіі падлягала 20 святароў, якія далі Ігнатовічу і Тамкавіду даверанасці на падачу прашэння імператару. “А каб адабраць у пазначаных духоўных надзею на ранейшае бяздзеянне паліцыі”, ён распарадзіўся неадкладна адправіць апальных святароў у вызначаныя для іх месцы выгнання ў суправаджэнні паліцэйскіх [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 121, 132–132 адв., 138 б].

Ад галоўных зачыншчыкаў царкаўлянскай акцыі пратэсту пазбавіліся. Але на месцах заставаліся яшчэ многія дзесяткі яе ўдзельнікаў, “уцягнутыя ў яе болей староннімі інтрыгамі, чым па ўласнаму жаданню, якія аднак яшчэ не засведчылі начальства ў сваім раскаянні”. Лёс 68 святароў, якія падпісалі “супрацьзаконныя даверанасці” на імя Ігнатовіча і Тамкавіда, вырашаў Сямашка 11 лютага. Вось што займала яго думкі за дзень да гістарычнага Полацкага царкоўнага сабора! Ён распарадзіўся выклікаць іх па чарзе ў Беларускую кансісторыю для разборкі. Тых, хто раскаецца, можна вяртаць на месца службы. Тых, хто адмовіцца ад раскаяння, і нядобранадзейных падвяргаць забароне. “А калі каторыя з царкоўнаслужыцеляў акажуцца лішнімі або шкоднымі па Беларускай епархіі”, заключаць такіх пад нагляд у манастыр [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 123 – 123 адв.].

“На астатнюю масу духавенства яшчэ няпэўнай добранадзейнасці” ён раіў уздзейнічаць праз благачынных, “цяпер ужо амаль усіх надзейных”. А потым рэкамендаваў выклікаць іх для перавыхавання ў Полацк па 2–3 чалавекі – “каб зноў не даць повада скласціся шматлікай бандзе неслухаў ”. Тых, хто адмовіцца змяніць веру, Сямашка патрабаваў паступова замяшчаць надзейнымі святарамі.

“Пасля гэткіх мер, – пісаў уладыка, – я не чакаю ніякага важкага супраціву з боку няпэўнай яшчэ добранадзейнасці святароў Беларускай епархіі. … Пра манахаў не варта хвалявацца, … таму што наогул амаль ужо пазбаўлены ўсялякага ўплыву на грэка-уніяцкі народ. Адзіна, на што належыць звярнуць увагу, ёсць … спробы ўзняць прыхаджан супраць святароў, прызначаных на месца духоўных, якія аказаліся нядобранадзейнымі .” Памешчыкаў, настаўляў далей Сямашка, праз прадвадзіцеляў дваранства трэба папярэдзіць, што хваляванні сялян у іхніх уладаннях будуць разглядацца як іх уласная безадказнасць.

Пасля ўсіх прынятых і плануемых да выкарыстання мер, заключаў літоўскі епіскап, “не знаходжу ніякага повада прыпыняць мяркуемае далучэнне уніятаў, насупраць, лічу, што гэта мера будзе рашуча садзейнічаць канчатковаму вынішчэнню элементаў супрацьдзеяння... Адна толькі перасцярога можа быць не лішняй, менавіта: каб не абвяшчаць цяпер афіцыйна ўказу Св.Сінода…, каб выйграць час…” [30, ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б].

Войска – на дапамогу

Шырокі масавы супраціў аправаслаўліванню прымусіў улады належным чынам «абставіць» «ўз’яднанне»: былі зняты з пасад і ізаляваны, зняволены ў турмы і манастыры, узяты пад паліцэйскі нагляд або высланы ў расійскія губерні ўсе іншадумцы, якія маглі перашкодзіць «намерам урада»; абмежавалі перасоўванне уніяцкага і каталіцкага духавенства. Генерал-губернатары былі надзелены надзвычайнымі паўнамоцтвамі. На паноў ўсклалі паліцэйскі нагляд за сялянамі і падаўленне супраціву, папярэдзіўшы «аб непазбежнай адказнасці… у выпадку замяшання ў іх маёнтках».

Але гэтага здавалася мала. Акт Полацкага сабора некалькі месяцаў хавалі ад народа – у Пецярбургу ўсур’ёз чакалі выбуху бунтаў. Каб іх прадухіліць, у студзені 1839 г. на Беларусь быў выкліканы 29-ты казацкі полк, які сотнямі размясцілі ў найбольш выбухованебяспечных населеных пунктах Полацкага, Дрысенскага, Себежскага і Лепельскага павета Віцебскай губерні, Вілейскага, Дзісненскага і Барысаўскага паветаў Мінскай і Сенненскага і Мсціслаўскага Магілёўскай губерні [29, ф. 1297, воп. 1, спр. 11018, 11116].

Абнародаванне саборнага рашэння прайшло адносна спакойна…

Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры

1. Морошкин М. Воссоединение унии: Исторический очерк // Вестник Европы. – 1872. – Кн. 4, 6–8.

2. Киприанович Г.Я. Жизнь Иосифа Семашки, митрополита литовского и виленского и воссоединение западно–русских униатов с православною церковию в 1839 г. – Вильна, 1893.

3. Шавельский Г. Последнее возсоединение с православною церковию униатов Белорусской епархии (1833–1839 гг.). – СПб., 1910.

4. Глубоковский Н.Н. Архиепископ Смарагд и его деятельность по воссоединению униатов (1833 - 1837) // Христианское чтение. – 1914. - № 3-5.

5. Філатава А.М. Уніяцкая царква і Полацкі сабор 1839 г. // Канфесіі на Беларусі (канец ХVІІІ – ХХ ст.) / В.В.Грыгор’ева, У.М.Завальнюк, У.І.Навіцкі, А.М.Філатава; Навук. рэд. У.І.Навіцкі. – Мн., 1998. – С. 5–21.

6. Драгун Ю. Уніяцкая царква Беларусі і дзяржаўная палітыка // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У.Арлова. – Мн., 1994. – С. 89–106.

7. Хаўстовіч М. Скасаванне уніі // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. Вып. 2 / Уклад. У.Арлова. – Мн., 1994. – С. 107–117.

8. Мядзведзеў І. Самая ганебная старонка // Літаратура і Мастацтва. – 1994. – 26 жніўня.

9. Сосна У. Ліквідацыя царкоўнай уніі ў беларускай вёсцы (30–ыя гады ХІХ ст.) // Наш Радавод: Матэрыялы міжнар. навук. канф. «Гістарычная памяць народаў Вялікага княства Літоўскага і Беларусі. ХІІІ – ХХ ст., Гродна, 3–5 ліпеня 1996 г. / Пад рэд. Д.У.Карава. – Гродна, 1996. – Кн. 7. – С. 383–387.

10. Сосна У. «... С благочестивым свирепством всекал униат в православие» // Беларуская мінуўшчына. – 1996. – № 4. – С. 8–11.

11. Wernicki A.O. O prześladowaniu kościoła unickiego. Według zródeł moskiewskich. – Lwów, 1869.

12. Likowski E. Dzieje kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku uwążane głównie ze względu na przyczyny jego upadku. – Poznań, 1880.

13. Z meczęńskich dziejów Unii / Wyd. i oprac. W.Chotko

Поиск по сайту: