Лёс Крыжа Ефрасінні Полацкай у першай палове ХХ ст

Для Беларусі Крыж Ефрасінні Полацкай з’яўляецца галоўнай нацыянальнай рэліквіяй. Гэта – каштоўнасць як духоўная, так і матэрыяльная. Кавалачкі мошчаў, закладзеныя ў драўляную кіпарысавую аснову Крыжа; золата, срэбра і каштоўныя камяні, выкарыстаныя для ўпрыгожвання; тонкая ювелірная работа; надпісы – ўсё гэта робіць Крыж важнай крыніцай для гісторыкаў беларускага пісьменства і унікальным помнікам мастацтва, шанаваным усімі хрысціянамі. Зроблены ў 1161 г. майстрам-ювелірам Лазарам Богшай па заказу Ефрасінні для заснаванай ёй Спаскай царквы, Крыж стаў адным з сімвалаў старажытнага ўсходнеславянскага царкоўнага мастацтва.

Сведка 850-гадовай гісторыі, Крыж Ефрасінні Полацкай мае і сваю ўласную драматычную біяграфію. Аднойчы ён ужо пакідаў межы Беларусі. Некаторы час ім валодаў Іван Грозны. З канца ХVI ст. да 1841 г. Крыж захоўваўся ў полацкім Сафійскім саборы. У час нашэсця Напалеона рэліквію замуравалі ў яго сцяне. У 1841 – 1842 г. полацкі архіепіскап Васіль Лужынскі вазіў Крыж у Маскву і Пецярбург, каб з яго дапамогай сабраць сродкі для сваёй епархіі. З 1842 г. да 1928 г. Крыж зноў захоўваўся ў Полацку, у Спаса-Ефрасіньеўскім храме, пабудаваным у ХІІ ст.

У 1921 г. бальшавіцкія ўлады экспрапрыявалі святыню, як і шмат іншых дарагіх царкоўных каштоўнасцяў, і перадалі на захоўванне ў мясцовы фінаддзел. У 1928 г. Крыж перадалі ў Мінск, у Беларускі дзяржаўны музей. Перадачу ажыццяўляў дырэктар гэтага музея, беларускі гісторык і публіцыст Вацлаў Ластоўскі, які дзеля гэтага спецыяльна прыязжаў у Полацк.

У сувязі з тым, што мяжа БССР з Польшчай праходзіла непадалёку ад Мінска, у пачатку 1930-х г. партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі прыняло рашэнне, падтрыманае Крамлём, аб пераносе сталіцы рэспублікі ў Магілёў. Пачалася падрыхтоўка. У Магілёве пабудавалі Дом ураду – комплекс будынкаў, які нагадваў мінскі Дом ураду. Горад “падганялі” пад новы статус: пачалі знішчаць культавыя будынкі; звозілі каштоўнасці Беларусі, шматлікія шматлікія гістарычныя і культурныя рэліквіі народа.

Найвялікшым рарытэтам магілёўскай калекцыі ў 1928 г. стаў Крыж Ефрасінні Полацкай – адна з самых шанаваных святынь праваслаўнага свету.

Крыж змясцілі ў экспазіцыю Магілёўскага краязнаўчага музея ў прыгожым асабняку, дзе да рэвалюцыі размяшчаўся земскі банк. Гэта быў вельмі багаты і вядомы музей у СССР. Яшчэ да рэвалюцыі ён славіўся унікальнымі калекцыямі гістарычных рарытэтаў: кнігамі ў залатых акладах, ювелірнымі ўпрыгожваннямі з разрытых курганаў, антычнымі залатымі рэчамі з раскопак Пампеі. Тут захоўваліся таксама залаты і срэбны ключы горада Магілёва; срэбная пячатка Магілёва, дадзеная разам з магдэбургскім правам; старажытная дарагая зброя; па некаторым данным – троннае крэсла імператрыцы Кацярыны ІІ; сані Напалеона і іншыя скарбы. Магілёўскі музей стаў своеасаблівым беларускім філіялам Дзяржсховішча.

Хутка мясцовыя ўлады былі занепакоены тым, што ў музеі Крыж стаў прадметам залішняй увагі і нават пакланенняя, і яго вырашылі схаваць ад людзей. Разам з іншымі каштоўнасцямі яго схавалі ў спецыяльна абсталяваным пакоі-сейфе з масіўнай металічнай рашоткай на вакне і браніраванымі дзвярыма. Гэта – былы банкаўскі сейф. Існуе думка, што гэты “опіум” ўлады збіраліся прадаць за мяжу як антыкварыят. У гэтым пакоі Крыж знаходзіўся да сярэдзіны ліпеня 1941 г., калі фашысты самкнулі кальцо акружэння вакол горада, хоць у 1930 (па іншых звестках, у 1933 г.) музей пераехаў у другі будынак, а ў яго памяшканнях размясціўся абкам партыі [1, c. 121].

Загадкавае знікненне Крыжа ў першыя дні Вялікай Айчыннай вайны нарадзіла шмат чутак і падазрэнняў. Што стала з Крыжом далей – аб гэтым можна меркаваць на падставе шэрагу ўскосных доказаў яго знікнення і месцазнаходжання.

У пасляваенныя гады пошукамі Крыжа ніхто не займаўся. Цікавасць да сваёй страчанай святыні стала праяўляцца ў Беларусі з атрыманнем ёй незалежнасці.

Існуюць тры галоўныя версіі знікнення нацыянальнай рэліквіі № 1: заходняя, або “нямецка-амерыканская” версія; усходняя, або маскоўская; і мясцовая, або полацкая версія. Іх выразна сфармуляваў беларускі вучоны, доктар філалагічных навук, прафесар Адам Мальдзіс, які сорак гадоў займаецца пошукамі Крыжа. Вялікія матэрыялы аб лёсе Крыжа за апошнія 20 гадоў сабраны камісіяй “Вяртанне” пры Беларускім фондзе культуры [3; 4].

Доўгі час самай папулярнай і афіцыйнай была заходняя версія прапажы скарбаў. У савецкі час агалошваць усходнюю версію было справай заўчаснай і бесперспектыўнай.

Паводле заходняй версіі, Крыж Ефрасінні Полацкай у Магілёве папаў спачатку ў рукі нямецкага афіцэра, а потым – у ЗША, у калекцыю Моргана. На гэты след навялі беларусаў ў 1970-я г. супрацоўнікі Эрмітажа. Адзін з іх, Барыс Сапуноў, які рыхтаваў адказ на запыт Магілёўскага музея, ці няма ў запасніках Эрмітажа эвакуяваных каштоўнасцяў, сцвярджаў, што Крыж асеў у калекцыі Моргана. У прыватнай размове з А.Мальдзісам у 1990 г. ён удакладніў, што Крыж быў куплены на аукцыёне ў Заходняй Еўропе больш за 25 гадоў таму, і на яго страчаны ўсе правы. Таму святыную наўрад ці ўдасца вярнуць у Беларусь.

Свой адказ на запыт Магілёўскага музея Б.Сапуноў грунтаваў на артыкуле пра перегародчатыя эмалі іншага, тады ўжо памёршага супрацоўніка Эрмітажа Б.Шалкоўнікава, апублікаваным у 1970-я г. у адным спецыяльным амерыканскім часопісе. Будучы ў свой час у Нью-Ёрку, Б.Шалкоўнікаў настойліва намагаўся прарвацца ў запаснікі морганаўскага музея. Але яго папярэдзілі, каб тут не вярцеўся, бо можа не вярнуцца дахаты.

Адмова беларускім эмігрантам у ЗША, якія наведалі фонд, бібліятэку і музей Пірпонта Моргана, у просьбе паказаць ім нацыянальную рэліквію замацавалі ў заакеанскай беларускай дыяспары веру ў заходнюю версію знікнення Крыжа.

У 1990 г. пошукі Крыжа ў вядомай амерыканскай фундацыі Пірпонта Моргана вёў А.Мальдзіс, які знаходзіўся ў Нью-Ёрку ў складзе беларускай дэлегацыі на чарговай сесіі Генеральнай асамблеі ААН. Ён наведаў бібліятэку, музей. Гэты музей заснаваў яшчэ ў канцы ХІХ ст. магнат і мецэнат Пірпонт Морган (1837 – 1913 г.). У музеі беларускі вучоны бачыў Біблію Гутэнберга, а таксама нямала чэшскіх і нямецкіх крыжоў і іншых рэліквій часоў Ефрасінні Полацкай, якія Морган набыў яшчэ ў час вучобы ў Еўропе. Значыць, разважыў А.Мальдзіс, у прынцыпе і наша рэліквія магла зацікавіць нашчадкаў заснавальніка музея, які асабліва захапляўся сярэднявечнымі шклянымі вырабамі.

У экспазіцыі музея крыжа не аказалася. Але ён мог папасці ў запаснікі. Запаснікі ўяўляюць сабой вялікае сховішча пад падлогай музея, падзеленае на 12 адсекаў, і ў кожнага – свой асобны захавальнік, які ведае толькі тое, што знаходзіцца ў яго адсеку.

Цяпер гэтыя багацейшыя зборы не належаць Морганам – у 1924 г. яны набылі статус грамадскага фонда. Савет дырэктараў працягвае набываць на аўкцыёнах экспанаты, цэлыя калекцыі. Прычым, усё гэта робіцца галосна.

Тады ж, у 1990 г., прадстаўніцтва Беларусі пры ААН зрабіла запыт у Морганаўскі фонд на прадмет наяўнасці у ім Крыжа Ефрасінні Полацкай. Адказ быў адмоўны – ў зборы Пірпонта Моргана Крыжа няма, а за калекцыі іншых Морганаў Савет дырэктараў не ручаўся.

Была зроблена і заяўка ў Інтэрпол. Праўда, у ёй не хапала галоўнага – аргументаваных доказаў.

У Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы А.Мальдзіс знайшоў тады згаданы артыкул Б.Шалкоўнікава. Ён быў апублікаваны ў часопісе “The Journal of Glass Study” за 1966 г. Але ў ім не аказалася ніякіх доказаў, што крыж дастаўся нямецкім акупантам, а праз іх – амерыканцам. На падставе гэтага А.Мальдзіс прыйшоў да высновы, што ў 1970-я г. супрацоўнікі Эрмітажа навялі беларусаў на ілжывы след [3; 4].

Шэраг аргументаў накіроўвае даследчыкаў у пошуках Крыжа Ефрасінні Полацкай па ўсходняму следу. Гэта – ўспаміны сведкаў і ўдзельнікаў вывазу Крыжа, якія з’явіліся або былі абнародаваныя праз прэсу ў 1990-я г. Абарона Магілёва ў 1941 г. працягвалася доўга, і асноўныя каштоўнасці з пакоя-сейфа ў будынку Магілёўскага абкама партыі, паводле гэтых ўспамінаў, былі вывезены на аўтамашынах да захопу горада фашыстамі.

Былы чырвонаармеец Пётр Паддубскі (нядаўна памёр) з’яўляўся шафёрам, які вывозіў скарбы ў Маскву. 13 ліпеня 1941 г., у самы разгар баёў за Магілёў, камендант загадаў яму вывезці з горада нейкі каштоўны груз. Пятру добра запомнілася, як адзін з тых, хто з будынка абкама партыі грузіў у кузаў пакункі і мяшкі, сказаў: “Какой крест красивый”.

У кабіну да Паддубскага сеў першы сакратар ЦК КП(б)Б Панцеляймон Панамарэнка, які кіраваў гэтай аперацыяй, і разам з дзвюма палутаркамі, гружанымі банкаўскімі каштоўнасцямі, калона рушыла на Маскву. Маршрут быў складаны, часта бамбілі варожыя самалёты. Але праз 2 дні груз даставілі ў сталіцу ва ўпраўленне Чырвонай Арміі, будынак якога знаходзіўся на Ленінскіх гарах.

Гэту інфармацыю былы шафёр расказаў супрацоўніку Камітэта дзяржбяспекі па Магілёўскай вобласці Сяргею Багдановічу, які ў 1997 г. агучыў яе на Міжнароднай канферэнцыі пад эгідай ЮНЭСКА па пытаннях рэстытуцыі.

Некаторыя штрыхі ў гісторыю прыёму-перадачы каштоўнасцяў у Маскве унёс адзін з магілеўчан, што ведаў чалавека, які ў 1941 г. эвакуяваў маёмасць з комнаты-сейфа абкама партыі. Той яму расказаў, што адвезлі ў Маскву і здалі ў банк карціны, абразы, золата, срэбра – ўсяго больш двух тысяч прадметаў. Калі іх там прымалі па вопісу, нечакана з’явіўся Берыя, уважліва аглядаў прадметы і з захапленнем цмокаў языком [3; 4].

У 1943 г., будучы ў Маскве, П.Панамарэнка, які меў непасрэднае дачыненне да лёсу Крыжа, не ставіў пад сумненне яго рэальнае існаванне, прычым не дзесьці за акіянам, а на савецкай прасторы. Гэта не значыць, што пасля 1943 г. Крыж не мог трапіць на Захад: як аплата па ленд-лізу, праз чорны рынак з удзелам Берыі ці яго нашчадкаў [3; 7].

Але і ў сакавіку 1945 г., выступаючы на VI пленуме ЦК камсамола Беларусі, П.Панамарэнка зноў згадваў пра Крыж Ефрасінні Полацкай і пры гэтым, як вынікае з кантэксту, не лічыў яго знікшым, а хутчэй за ўсё, ведаў, дзе ён знаходзіцца [7].

Даваенны і пасляваенны дырэктар Магілёўскага музея Іван Мігулін меў і добра ведаў даваенны вопіс рэчаў, што знаходзіліся ў пакоі-сейфе ў будынку абкама партыі, і ў 1944, а потым у 1947 г. па памяці склаў “Спіс разрабаваных нямецкімі акупантамі культурна-гістарычных каштоўнасцяў, якія захоўваліся ў Магілёўскім дзяржаўным гістарычным музеі да Вялікай Айчыннай вайны 1941 – 1944 гг.” і “Акт аб кошце стратаў”. Гэтыя дакументы – важныя гістарычныя крыніцы. У абодвух спісах фігуруе Крыж Ефрасінні Полацкай, і ў акце яму названы кошт у 6 мільёнаў рублёў. Сярод каштоўнасцяў, якія зніклі з Магілёўскага музея, у першым спісе – 89 пазіцый, у другім – 24 (што выклікае шмат пытанняў). У акце стратаў пералічаны ключ горада Магілёва з золата і срэбра коштам 1 млн. рублёў; 150 ікон беларускіх майстроў ХІІІ – ХVІІІ ст., страта якіх ацэнена ў 5 млн. рублёў; калекцыя халоднай і агнястрэльнай зброі Х – ХІV ст., даспехаў і ўзбраення з 280 прадметаў, ацэненая ў 1 млн. рублёў; калекцыя са 175 рукапісных і старадрукаваных кніг і грамат коштам у 3 млн. рублёў і іншыя скарбы. Агульныя страты музея ацэнены ў больш за 60 млн. руб. [8]. Гэта – нясметныя багацці.

Але і гэта – няпоўныя спісы прапаўшых каштоўнасцяў. Сярод іх былі таксама срэбныя пячаткі Магілёва, дадзеныя яму разам з магдэбургскім правам; булава Жыгімонта ІІІ, срэбная мітра Георгія Кансікага і інш.

Ёсць падлікі, што агульны кошт магілёўскай калекцыі складае не менш 300 мільёнаў даляраў

Застаецца незразумелым, чаму дырэктара І.Мігуліна, які ў 1941 г. кінуў рэліквіі ворагу, а потым вярнуўся ў горад на другі дзень пасля вызвалення і пачаў будаваць сабе дом, не пакаралі за бяздзейнасць. Ён адчайна апраўдваўся: маўляў, што той Крыж – не такое прадавалася за мяжу ў 30-я г. Нават залатыя ўпрыгажэнні з Помпеі не змаглі выратаваць. І не ў яго ўсё гэта было, не ў музеі, а ў абкаме, пакоі-сейфе. Там гаспадарылі перад прыходам немцаў адны партыйцы, масквічы нейкія [2, с. 36 – 37].

Сімптаматычна, што пасля вайны ўсё гэта нідзе “не засвяцілася”, акрамя Слуцкага Евангелля Таму даследчыкі мяркуюць, што ўсе магілёўскія каштоўнасці схаваны ў адным месцы, і каб знайсці Крыж, трэба шукаць іх усе разам.

Крыж Ефрасінні Полацкай знік з пакоя-сейфа разам з яшчэ адной вялікай святыні беларускай зямлі – Слуцкім Евангеллем. Уласнаручна перапісанае ў 1582 г. слуцкім князем Юрыем Алелькай і стагоддзямі захаванае ў Свята-Троіцкім Слуцкім манастыры, яно ўспрымаецца даследчыкамі разам з Крыжом Ефрасінні нібы непарыўнай парай.

І вось цуд – у 1994 г. прыхаджанка аднаго з мінскіх прыходаў прапанавала ў знак падзякі святару, які адпяваў яе сваяка, кнігу, якую гэты сваяк-нябожчык выратаваў ад знішчэння. Аказалася, што гэта вялікі духоўны і гістарычны скарб праваслаўнай царквы – Слуцкае Евангелле [4]. Гэта першая і прытым вельмі значная культурная каштоўнасць, якая аб’явілася, была вернута народу з тысяч артэфактаў, што летам 1941 г. зніклі з будынку Магілёўскага абкама партыі. Помнік нацыянальнай культуры вярнуўся з 60-гадовага нябыту [2].

Усходні след, вядзе, такім чынам, у Маскву, на другім месцы – Санкт-Пецярбург, Эрмітаж. Называюцца таксама гарады Уфа і Самара, дзе ў час вайны захоўваліся магілёўскі архівы. Не выключана і тое, што Крыж знаходзіцца ў адным з царкоўных збораў Расіі.

На думку А.Мальдзіса, спасылкі супрацоўнікаў Эрмітажа на памёршага прафесара Б.Шалкоўнікава рабілася, хутчэй за ўсё, дзеля таго, каб адвесці падазрэнні. Ён заўважыў і тое, што як толькі беларусы актывізуюць пошукі Крыжа, кожны раз усплывае “заходні след”. То з’яўляюцца сцвярджэнні, што каштоўнасці маглі ўплысці за акіян як аплата за пастаўкі па ленд-лізу. То ў расійскай прэсе з’яўляецца версія, што Крыж і іншыя магілёўскія каштоўнасці не давезлі да Масквы, схавалі па дарозе; то, што яны ў Смаленску папалі ў рукі фашыстаў, каманды Разенберга [3; 4].

У 2000 г. нехта Мікалай Пятроўскі выступіў у часопісе “Эхо планеты” з абвяржэннем версіі беларускіх чэкістаў аб тым, што “Магілёўскія скарбы” згубіліся недзе на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі. Ён сцвярджаў, што рассакрэчаныя архівы ваеннага злачынцы Альфрэда Разенберга дазваляюць меркаваць, што разам з іншымі мастацкімі каштоўнасцямі Беларусі Крыж быў вывезены ў фашысцкую Германію [6].

Архіў “Аператыўнага штаба рэйхсляйтэра Разенберга” – спецыяльнай арганізацыі, якая займалася вывазам у Германію культурных каштоўнасцяў з акупаваных тэрыторый, разрознены, раскіданы часткамі па архівах і бібліятэках ЗША і Еўропы і для даследчыкаў цяжкадаступны. У анатаваным фондзе маскоўскай часткі разенбергаўскага архіва М.Пятроўскі знайшоў запіс 1943 г. Гэта паведамленне доктара Эсэра ў зондэрштаб “Выяўленчае мастацтва” аб так званым “Магілёўскім срэбным скарбе”. Указваецца, што скарб знаходзіцца ў Смаленску ў СД, але ужо афіцыйна перададзены Штабу, а менавіта зондэркамандзе “Смаленск”. Скарб складаецца з 369 прадметаў, упакаваных у чатыры вялікія скрыні. Больш падрабязнага апісання няма. Эсэр абяцаў пазней прыслаць вопіс.

На падставе гэтага запісу М.Пятроўскі зрабіў выснову, што “Магілёўскія скарбы” да Масквы так і не дабраліся. Хутчэй за ўсё, яны былі схаваны ў Смаленску ў нейкім укрыцці падчас эвакуацыі па дарозе з Магілёва ў Маскву. Там яны і былі захоплены немцамі.

Выяўленне спіса каштоўнасцяў, якімі валодаў доктар Эсэр, на думку М.Пятроўскага, можа даць новы імпульс пошуку “Магілёўскіх скарбаў” у заходнім напрамку. У яго запісцы нічога не гаворыцца пра Крыж Ефрасінні Полацкай. Але мы добра ведаем, што гэта святыня была ў складзе “Магілёўскай калекцыі” [6].

Паводле полацкай версіі знікнення Крыжа, ён застаўся там, дзе і быў зроблены. Калі ў 1920-я г. савецкая ўлада праводзіла экспрапрыяцыю царкоўнай маёмасці, полацкае духавенства здало копію, падробку Крыжа. Зразумела, што такая падробка была пад сілу толькі майстру-ювеліру. Ці быў тады такі ў Полацку? Вядома, што копія Крыжа на той час ужо мелася ў адным з храмаў Латвіі. Полацкая падробка папала ў Мінск, потым у Магілёў і была вывезена далей.

На карысць гэтай версіі можа сведчыць апісанне рэліквіі, зробленае ў 1928 г. Вацлавам Ластоўскім у сувязі з яе перадачай з Полацка ў Мінск. Дзіўна, чаму ён, дасведчаны гісторык, збіральнік старажытнасцяў, нарабіў фактычных памылак у апісанні Крыжа. У акце прыемкі-перадачы сказана, што ён зроблены з дубовага дрэва (гісторык павінен быў ведаць, што аснова Крыжа – кіпарысавая), што некаторыя каштоўныя камяні заменены шкельцамі. А можа такім чынам В.Ластоўскі даваў сігнал нашчадкам, што ў яго руках быў не арыгінал, а падробка, а сама рэліквія з яго маўклівай згоды засталася ў Полацку? [3; 4]

Ёсць яшчэ адна мясцовая беларуская версія – “магілёўская”. Згодна з ёй, у 1941 г. каштоўнасці вывезці на ўсход не паспелі, бо 15 – 16 ліпеня ў раёне Чавусаў замкнулася нямецкае кальцо акружэння Магілёва. Чэкісты, разумеючы, што ім не ўдасца прарвацца са скарбамі, закапалі іх дзесьці ў гэтым раёне, а самі разышліся, каб па аднаму перайсці лінію фронта. Ёсць таксама легенда, што Крыж разам з іншымі рэлігійнымі каштоўнасцямі музея пакінулі на захаванне некаму з магілёўскіх святароў, след якога навечна згубіўся ў ваеннай віхуры [1, с. 123].

На жаль, тайну знікшай рэліквіі да сённяшняга дня раскрыць не ўдалося. Але час ад часу дзякуючы новавыяўленым архіўным дакументам і ўспамінам сведкаў праясняюцца некаторыя дэталі. Пошукамі займаюцца супрацоўнікі Інтэрпола, які зарэгістраваў прапаўшую беларускую рэліквію пад нумарам 34-1130 [1, с. 124], і КДБ Беларусі. Нельга сказаць, што іх намаганні не даюць вынікаў. Злоўлена некалькі прадпрыймальных дзеячаў, якія намагаліся прымусіць замежнікаў купіць зусім новы “Крыж Ефрасінні”. Грошы за падробкі хацелі атрымаць сапраўдныя.

У свой час балгарская беларусістка Венета Георгіева-Казарава спыталася знакамітую прарочыцу Вангу, дзе знаходзіцца Крыж Ефрасінні Полацкай. Тая адказала: “А чаго беларусы хвалююцца. Крыж хутка знойдзецца”.

У гэтай заблытанай, тупіковай сітацыі ў пачатку 1990-х г. нарадзілася ідэя аб аднаўленні ў сваім гістарычным выглядзе страчанай рэліквіі беларускага народа. Пяць гадоў працаваў над гэтым унікальным вырабам мастак-эмальер з Брэста Мікалай Кузьміч, карыстаючыся фотанегатывамі 1896 г., зробленымі з Крыжа, яго здымкамі ХХ ст. і дакументамі ХІІ ст.; асвоіў старажыную тэхніку нанясення эмаляў. За гэту працу бібліяграфічны цэнтр Кембрыджскага універсітэта (Вялікабрытанія) прысвоіў брэсцкаму нашчадку Лазара Богшы званне “Чалавек стагоддзя” [5]. Адноўлены крыж, асвечаны мітрапалітам Філарэтам, разам з уманціраванымі ў аснову мошчамі, прывезенымі з Ерусаліма, мае ўжо самастойную духоўна-культурную каштоўнасць.

Ёсць меркаванне, што спакой, згода і працвітанне тады прыйдуць на зямлю Беларусі, калі будзе знойдзена і вернута на месца галоўная нацыянальная рэліквія ўсіх беларусаў – Крыж, зроблены Лазарам Богшай 850 гадоў таму.

6. Кірыла Тураўскі (каля 1113 – пасля 1190 г.) – манаскае або вялікасхімнае беларускага і ўсходнеславянскага царкоўнага дзеяча ХІІ ст., выдатнага пісьменніка, багаслова і прамоўцы, святога Беларускай праваслаўнай царквы. Прозвішча паходзіць ад назвы горада Турава – сталіцы Тураўскага княства (цяпер г.п. Тураў Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці), які з’яўляецца месцам нараджэння і з якім звязаны жыццёвы шлях Кірылы.

Найбольш поўную інфармацыю пра Кірылу Тураўскага дае яго «Жыціе» — кананічная царкоўная біяграфія, напісаная невядомым аўтарам у канцы ХІІ ст. Паходзіў Кірыла з заможнай сям’і. Атрымаў класічную для таго часу адукацыю (дзе – невядома): спасціг вышэйшыя навукі і мастацтвы ад грэчаскіх настаўнікаў. Каля 1123 г. пайшоў у Нікольскі манастыр, дзе пасля трохгадовага паслушніцтва прыняў манаскі пострыг. Каля 1143 г. стаў іераманахам, у 1444 – настаяцелем. У 1148 г. Кірыла зачыніўся ў манастырскай вежы, куды перанёс і сваю бібляітэку, каб поўнасцю аддацца роздуму, малітвам і літаратурнай творчасці, стаўшы, такім чынам, першым вядомым на Русі «стоўпнікам».

Адзін з адукаванейшых людзей свайго часу, ён глыбока ведаў візантыйскую культуру, творы айцоў царквы. Сваімі ведамі пераўзыходзіў сваіх сучаснікаў не толькі на Беларусі, але ва ўсім усходнеславянскім свеце. Высокая адукаванасць і маральнасць, выдатнае красамоўства, прынеслі Кірылу вялікую павагу як з боку князя, так і гараджан, якія каля 1159 г. абралі яго епіскапскую кафедру. У 1161 г. адбылася яго епіскапская хіратонія (пасвячэнне). У якасці тураўскага іерарха ён займаўся ўладкаваннем епархіі, прапаведніцкай, царкоўнай, і экзегетычнай, палітычнай і літаратурнай дзейнасцю, будаваў храмы. Думка і слова Кірылы ляцела ў іншыя гарады старажытнай Русі.

Стаўшы епіскапам, Кірыла праславіўся як прапаведнік, як майстар урачыстага царкоўнага красамоўства, які горача клапаціўся пра духоўную дасканаласць суайчыннікаў. Ён складае пропаведзі, малітвы і пахвалы святым, павучанні на тэмы Евангелля і пісанняў прарокаў, прытчы, каноны, створаныя на ўзор антычнай і візантыйскай аратарскай прозы. Кірыла Тураўскі развіваў багаслоўскую традыцыю ўсходніх айцоў хрысціянскай царквы.

Напісаныя вытанчанай царкоўнаславянскай мовай, багатыя паэтычнай фразеалогіяй, алегорыямі, сімваламі, рытарычнымі зваротамі, творы Кірылы Тураўскага ўвайшлі ў залаты фонд старажытнай усходнеславянскай літаратуры. Ёсць меркаванне, што Кірыла Тураўскі мог быць аўтарам паэмы "Слова аб палку Ігаравым", якая з’яўляецца шэдэўрам старажытнай усходнеславянскай літаратуры. Сваімі прапаведніцкімі здольнасцям заслужыў у сучаснікаў найменне другога Златавуста.

Каля 1184 (1182) г. Кірыла пакінуў свяціцельскую кафедру, а сам жыў у келлі пры царкве св. Міколы ў Тураве, працягваючы пісьменніцкую работу . Памёр асветнік у апошняе дзесяцігоддзе ХІІ ст. у чыне вялікай схімы ў Тураўскім Барысаглебскім манастыры.

Магчыма, ужо ў пачатку ХІІІ ст. Кірыла Тураўскі ўшаноўваўся як святы, хаця звестак пра яго афіцыйную кананізацыю не выяўлена. У самім Тураве яго, магчыма, лічылі святым адразу пасля смерці.

Надзвычайнае літаратурнае майстэрства Кірылы Тураўскага прынесла яму доўгую і трывалую славу ва ўсходне- і паўднёваславянскім свеце. На працягу многіх стагоддзяў яго творы карысталіся вялікай папулярнасцю на ўсходнеславянскіх землях, распаўсюджваліся ў спісах ХІІ – ХVII ст, у ХІХ–ХХ ст. друкаваліся на Беларусі, Украіне, Літве, Расіі. На сённяшні дзень вядома каля 70 твораў пісьменніка ХІІ ст. Гэта амаль неверагодная колькасць твораў славянскага аўтара ХІІ ст., якая захавалася праз 8 стагоддзяў. Творы К.Тураўскага перакладаліся з царкоўнаславянскай на рускую, польскую, англійскую мовы, а з нядаўняга часу сталі перакладацца і на беларускую мову і, такім чынам, вяртаюцца на Беларусь у адноўленым выглядзе

Беларуская праваслаўная царква шануе Кірылу Тураўскага. У 1984 г. ён быў уключаны ў Сабор беларускіх святых. 28 сакавіка (па старому стылю) – Дзень яго памяці. У 1993 г. у Гомелі створана грамадскае, навукова-культурнае і асветніцкае Таврыства імя Кірылы Тураўскага. У гарадскім пасёлку Тураў пастаўлены помнік Кірыле Тураўскаму.

Імем Кірылы Тураўскага былі названы праваслаўныя беларускія прыходы ў Нью-Йорку і Таронта, школа-інтернат для беларускіх дзяцей у Лондане. Беларускія эмігранты Я.Германовіч, А.Надсан займаліся даследаваннем творчасці К.Тураўскага. беларускай царкоўнай музыкі Гай Пікарда (Лондан) падабраў музыку для некаторых малітваў К.Тураўскага, перакладзеных на беларускую мову.

Пытанне 7

Наваградак – царкоўная сталіца Вялікага княства Літоўскага

(ХІV – XV ст.)

С. В. Марозава

У палітычным жыцці Вялікага княства Літоўскага і Усходняй Еўропы ХІІІ ст. і іх царкоўна-рэлігійным жыцці ХІV–ХV ст. Наваградку належала вялікая, а нярэдка і вызначальная роля. Валянцін Пікуль, рускі гісторык і раманіст, пісаў пра сярэднявечную Беларусь: “Калі б беларусы змаглі прыўзняць гістарычную заслону мінулага, то … свае гістарычныя цэнтры Полацк і Наваградак яны паставілі б паводле гістарычнага рэйтынгу і ўплыву ў Еўропе на першае месца ў ХІ – ХІІ – ХV стагоддзях” [1, с. 7].

У сярэдзіне XIII ст. цэнтр палітычнага жыцця Беларусі перамяшчаецца з Полацка ў Наваградак і тут робіць свае першыя крокі дзяржава, якая ў крыніцах спачатку фігуруе пад назвай “Княства Літоўскае і Наваградскае” або нават “Вялікае княства Наваградскае”. Вялікую ролю ў яе станаўленні і лёсе адыгрываў царкоўна-рэлігійны фактар.

Гораду належыць прыярытэт у распаўсюджванні на беларускіх землях каталіцызму. Гісторыкі схільны бачыць у Наваградку месца хрышчэння ў 1251 г. Міндоўга. Пры ім горад стаў цэнтрам першага ў ВКЛ каталіцкага біскупства. Першым біскупам у Наваградку стаў прэсвітэр Лівонскага ордэна Хрысціян. Праўда, у 1260 г. Міндоўг выгнаў яго, а сам вярнуўся ў язычніцтва [2, с. 21].

Традыцыйна лічыцца, што ў першай сталіцы Вялікага княства Літоўскага ў 1252 (1253) г. адбылася і каранацыя Міндоўга. Прыняцце ім каралеўскага тытула разам з хрышчэннем азначалі ўзмацненне заходнееўрапейскай арыентацыі новай дзяржавы [3, с. 158–159].

Сын Міндоўга Войшалк у 1262 г. заснаваў пад Наваградкам праваслаўны Лаўрышаўскі манастыр і ў ім прыняў манаства пад імем Лаўрэнцій [4, с. 25, 81]. Самы ранні манастыр Гродзеншчыны са згаданых крыніцамі, знакаміты сваім Лаўрышаўскім евангеллем, ён меўся стаць аплотам праваслаўнай хрысціянізацыі Літвы, каб не гвалтоўная смерць Войшалка [2, с. 18; 5, с. 80].

У імкліва разрастаючымся з пачатку ХIV ст. Вялікім княстве Літоўскім Наваградак і надалей адыгрываў важную палітычную) і рэлігійную ролю. Нават пасля заснавання Гедымінам Вільні і пераносам туды сталіцы княства Наваградак яшчэ значны час захоўваў статус аднаго з галоўных грамадска-палітычных і культурных цэнтраў дзяржавы [6, с.69].

Горад меў Барысаглебскую царкву (заснавана ў ХІІ ст.), Успенскую (Замкавую) царкву (заснавана ў ХIV ст.). На 1323 г. у ВКЛ існавалі толькі тры каталіцкія храмы – з іх два ў Вільні і адзін у Наваградку. Па некаторым звесткам, першы (Францысканскі) касцёл у Наваградку з’явіўся яшчэ пры Віцені [7, с. 71, 83]. Такім чынам, тут была закладзена першая ў межах сучаснай Беларусі каталіцкая парафія. У 1395 г. Вітаўт заснаваў у Наваградку Фарны касцёл. У 1568 г. у горадзе было 10 храмаў [8, с. 358].

Са стварэннем у 1316 (называюцца таксама 1317, 1291) г. Літоўскай мітраполіі Наваградак на два стагоддзі становіцца царкоўна-рэлігійнай Вялікага княства Літоўскага і ператвараецца ў буйны ўсходнееўрапейскі цэнтр праваслаўя.

Рост у ХIV–XV ст. у геаграфічнай і палітычнай прасторы Еўропы ВКЛ, якое ўвабрала ў сябе вялікія абшары беларускіх і ўкраінскіх зямель з хрысціянізаваным насельніцтвам і царкоўна-іерерахічныя структуры значнай часткі Кіеўскай мітраполіі, паставіла пытанне аб стварэнні ў дзяржаве сваёй мітраполіі. Тым больш, што пасля перанос пасля спусташэння Кіева татарамі мітрапалічай кафедры і рэзідэнцыі спачатку ва Уладзімір-на-Клязьме, а потым у Маскву выклікала незадавальненне ў ВКЛ.

Ідэя заснавання Літоўскай мітраполіі, хутчэй за ўсё, была ініцыяваная вярхоўнай уладай княства. Ужо Віцень хадайнічаў аб гэтым перад Канстанцінопальскім патрыярхатам, але ажыццявіў ідэю Гедымін, які знайшоў разуменне патрыярха Іаана Глікіса [4, с. 86].

Цэнтрам новай мітраполіі быў абраны Наваградак, які Канстанцінопалем разглядаўся як апора праваслаўнага місіянерства ў язычніцкім асяроддзі. Першым літоўска-наваградскім мітрапалітам з’яўляўся грэк Феафіл. У 1317, 1327 і 1329 г. ён удзельнічаў у пасяджэннях патрыяршага Сінода ў Канстанцінопалі [9, с. 78]. Кафедральным саборам у Наваградку служыла Барысаглебская царква, мітрапалічай рэзідэнцыяй – манастыр пры ёй. Сродкі давалі вялікія зямельныя ўгоддзі, якімі была надзелена кафедра, і ўклады багатых дабрадзеяў.

Мітрапаліты, хоць па-ранейшаму называліся кіеўскімі і лічылі Кіеў сваёй сталіцай, але там былі рэдка, некаторыя туды і наогул не ездзілі. Тытул “кіеўскі” меў для іх намінальнае значэнне. Паводле хрысціянскай традыцыі, яны атрымлівалі свой царкоўны тытул ад горада, у якім была заснавана іх кафедра і які з’яўляўся іх рэзідэнцыяй. Кіраўнік мітраполіі называўся мітрапалітам наваградскім, а ў спалучэнні з дзяржаўным тытулам – літоўска-наваградскім [4, с. 110; 9, с. 78].

Спачатку Наваградская мітраполія аб’ядноўвала толькі Полацкую і Тураўскую епархіі. Пазней, калі ВКЛ адсунула свае межы далей на ўсход, да іх далучыліся Смаленская і Чарнігаўская епархіі. Акрамя таго, мітрапаліты мелі сваю, мітрапалічую епархію. У яе склад ўваходзілі заходняя частка Беларусі, Віленшчына, пазней і Кіеў, а таксама цэрквы ў Галіцыі, Валыні, Падоллі, калі там не было свайго епіскапа. Гэтай епархіяй мітрапаліт кіраваў сам або праз свайго намесніка.

Літоўска-Наваградская мітраполія – буйны ўсходнееўрапейскі цэнтр праваслаўя. Яе стварэнне садзейнічала больш цеснаму ўключэнню ВКЛ у кола краін, зарыентаваных на грэка-візантыйскую хрысціянскую культуру і тып ментальнасці.

Свой высокі статус цэнтра мітраполіі Наваградак захоўваў і ў далейшым, нават пасля пераносу сталіцы дзяржавы ў Вільню. Больш таго ён прэтэндуе на кананічную ўладу над ўсёй Кіеўскай мітраполіяй ( “усёй Руссю”) і ўступае ў барацьбу з Масквой за лідэрства ў царкоўнай сферы. Гэта барацьба працягвалася амаль тры стагоддзі.

У сувязі з канкурэнцыяй Вільні і Масквы за царкоўныя ўплывы ва Ўсходняй Еўропе пасля смерці ў 1330 г. літоўска-наваградскага мітрапаліта Феафіла канстанцінопальскі патрыярх не прызначыў новага мітрапаліта для Літоўскай Русі. Ён прыслухаўся да просьбы мітрапаліта кіеўскага і ўсяе Русі Феагноста, які імкнуўся падпарадкаваць Літоўска-Наваградскую мітраполію сабе. Іншыя настроі запанавалі тады і ў Канстанцінопалі: не дзяліць праваслаўны ўсходнеславянскі свет, а аб’ядноўваць яго. Феагност прыязджаў тады з Масквы ў Наваградак і ўзяў маёмасць архіерэйскага дома пад свой кантроль [9, с. 79].

Новую вастрыню пытанне аб самастойнасці праваслаўнай царквы ВКЛ і наяўнасці Літоўска-Наваградскай мітраполіі набыло ў 50–60-я г. ХIV ст. у сувязі з намаганнямі вялікага літоўскага князя Альгерда аб’яднаць пад уладай Вільні ўсе ўсходнеславянскія землі былой Кіеўскай Русі і завяршыць гэты працэс у Маскве.

Палітычныя інтарэсы Вялікага княства Літоўскага і Вялікага княства Маскоўскага сутыкнуліся ў царкоўнай сферы ў 1353 г., пасля смерці мітрапаліта ўсяе Русі Феагноста. У 1354 г. Альгерд дамогся ад Канстанцінопаля прызначэння мітрапалітам Літоўскай і Малой Русі з рэзідэнцыяй у Наваградку свайго стаўленіка Рамана. У склад мітраполіі ўвайшлі Полацкая, Тураўская, а потым і Галіцкая, Уладзіміра-Валынская, Луцкая, Холмская і Пярэмышльская епархіі. Тым самым ствараліся ўмовы для нейтралізацыі ў гэтым рэгіёне царкоўна-палітычнага ўплыву Масквы і ўзмацнення тут пазіцый Альгерда [10, с. 97]. Патрыярх зацвердзіў на Раманам усе епархіі ВКЛ, за выключэннем Кіева, тытул якога насіў мітрапаліт у Маскве.

У той жа час патрыярх прызначыў кандыдата Масквы Алексія мітрапалітам у кіеўскім і ўсяе Русі. Паўнамоцтвы паміж мітрапалітамі не былі размежаваны, і абедзве мітраполіі прэтэндавалі на права агульнарускага праваслаўнага цэнтра. Кіеў стаў аб’ектам спрэчкі двух мітрапалітаў: літоўскага Рамана і кіеўскага (фактычна маскоўскага) Алексія. Раман прадпрыняў захады, каб перанесці сваю кафедру ў Кіеў, які фармальна ўваходзіў у сферу дзейнасці Алексія, але знаходзіўся на тэрыторыі ВКЛ [11, с. 276]. Паводле слоў летапісца, гэта спрэчка выклікала “мяцеж во святительстве” – духавенства не ведала, якому мітрапаліту падпарадкоўвацца: таму, што жыве ў Маскве, або таму, што знаходзіцца ў Наваградку [4, с. 94].

Алексій паскардзіўся на свайго наваградскага калегу ў Канстанцінопаль. Той выклікаў абодвух мітрапалітаў на патрыяршы суд. Канстанцінопальскі сабор 1356 г. усталяваў тэрыторыю Літоўска-Наваградскай мітраполіі ў межах Наваградскай мітрапаліцкай, Полацкай, Тураўскай, Уладзіміра-Валынскай, Луцкай, Холмскай, Галіцкай і Пярэмышльскай епархій. Пасля да іх была далучана і Бранска-Чарнігаўская епархія. Але Раман не адмовіўся ад намеру пашырыць сваю ўладу і на Кіеў. У патрыярхаце гэта расцанілі як перавышэнне ім сваіх паўнамоцтваў. Патрыярх накіраваў у ВКЛ сваіх паслоў для расследавання гэтай справы, якая была спынена толькі са смерцю Рамана ў 1362 г. [11, с. 276].

Зацяжная спрэчка двух мітрапалітаў выклікала непрыемнае ўражанне ў Канстанцінопалі. Каб не ствараць такога прэцэдэнту ў далейшым, пасля смерці літоўска-наваградскага мітрапаліта Рамана патрыярх адмовіўся ад прызначэння для ВКЛ асобнага мітрапаліта, і праваслаўная царква Літоўскай Русі больш за 10 гадоў падпарадкавалася маскоўскаму мітрапаліту, чым было адноўлена адзінства мітраполіі ўсяе Русі, Літоўскай і Маскоўскай. Але Альгерд не змірыўся з гэтым.

Каля 1373 г. канстанцінопальскі патрыярх паслаў ў ВКЛ і Цвер іераманаха Кіпрыяна для прымірэння з мітрапалітам Алексіем літоўскага і цвярскога князёў. Ідучы насустрач Альгерду, які з прычыны варожых адносін з Масквой дамагаўся для ВКЛ асобнага мітрапаліта, і не жадаючы канчатковага падзелу Кіеўскай мітраполіі, патрыярх прыняў кампраміснае рашэнне. У 1375 г. ён пасвяціў Кіпрыяна, якому Альгерд прапанаваў заняць прастол літоўска-наваградскага мітрапаліта, у мітрапаліта “кіеўскага, рускага і літоўскага” з разлікам, каб ён пасля смерці Алексія аб’яднаў абедзве часткі мітраполіі, стаўшы мітрапалітам “кіеўскім і ўсяе Русі” [11, с. 158].

У 1376 г. Кіпрыян, ужо у новым сане, прыехаў з Канстанцінопаля на Русь. Па прыбыцці ў Наваградак ён абвясціў усім рускім епіскапам аб сваім пастаўленні ў сан мітрапаліта “ўсяе Русі”. Вялікі маскоўскі князь Дзмітрый Іванавіч (Данскі) разам з мітрапалітам Алексіем выказалі ў Канстанцінопаль свой пратэст супраць Кіпрыяна [4, с. 98].

Кіпрыян жыў у ВКЛ, у Вільні, Наваградку, Кіеве. Пасля смерці ў 1378 г. Алексія ён двойчы ездзіў у Маскву, каб узначаліць нанова аб’яднаную мітраполію. Але быў пасаджаны маскоўскім князем Дзмітрыем у цямніцу і двойчы выгнаны з княства як некананічна пастаўлены на мітраполію яшчэ пры жыцці Алексія. У 1389 г. Кіпрыян рашэннем канстанцінопальскага патрыярха быў абвешчаны мітрапалітам “кіеўскім і ўсяе Русі”, а ў 1390 г. быў прызнаны і новым вялікім князем маскоўскім Васілём Дзмітрыевічам [11, с. 158–159]. Прызнаны дзяржаўнай уладай Вялікага княства Літоўскага і Вялікага княства Маскоўскага, ён паспяхова ажыццяўляў духоўную ўладу на абшарах усяе Русі: Літоўскай і Маскоўскай. Хоць пасля таго Кіпрыян жыў пераважна ў Маскве, але часта наведваў ВКЛ, у тым ліку быў у Наваградку [6, с. 72].

Пасля смерці ў 1406 г. мітрапаліта Кіпрыяна Вітаўт, зыходзячы з дзяржаўных інтарэсаў ВКЛ, не жадаў падпарадкавання праваслаўнай царквы княства мітрапаліту Фоцію, які жыў у Маскве і праводзіў прамаскоўскую палітыку (хоць спачатку і прызнаў яго як мітрапаліта кіеўскага і ўсяе Русі). Вітаўт, выдатна разумеючы палітычнае значэнне царквы, у тым ліку праваслаўнай іерархіі, пачаў дамагацца ад Канстанцінопальскага патрыярхата прызначэння асобнага мітрапаліта для ВКЛ. Пасля доўгіх і беспаспяховых перагавораў з патрыярхам у Наваградку быў створаны прэцэдэнт, які потым увайшоў у жыццё, у тым ліку быў пераняты Масквой, – выбар мітрапаліта на саборы, незалежна ад Канстанцінопаля [12, с. 387].

У 1414–1415 г. да Наваградка была прыкавана ўвага духавенства, свецкіх улад і шырокай грамадскасці, бадай, усёй Усходняй Еўропы і Канстанцінопаля. Тут вырашаўся лёс агульнарускай праваслаўнай мітраполіі. Тройчы ў замкавай царкве св.Багародзіцы збіраўся высокі сабор беларуска-ўкраінскага епіскапату, каб вырашыць пытанне надзвычайнай складанасці і важнасці: мець або не мець праваслаўнай царкве Вялікага княства Літоўскага свайго асобнага, незалежнага ад Масквы мітрапаліта? [6, с. 72].

Найважнейшым для арганізацыі праваслаўнай царквы ВКЛ быў сабор, якія адбыўся 15 лістапада 1415 г. Тады ў Наваградку сабраліся епіскапы ўладзімірскі, луцкі, пярэмышльскі, полацкі, тураўскі, холмскі і чарнігаўскі, свецкія магнаты Яны вылілі свае скаргі на Канстанцінопаль, пералічылі злоўжыванні ў візантыйскай царкве ў ХIV ст., у тым ліку парушэнні пры назначэнні кіеўскіх мітрапалітаў [13]. На тым прадстаўнічым з’ездзе прысутнічаў і сам Вітаўт.

Улічваючы вышэйшыя дзяржаўныя інтарэсы Княства і цвёрдую волю вялікага князя, насуперак рэзка адмоўнай пазіцыі канстанцінопальскага патрыярха і маскоўскага мітрапаліта, сабор у Наваградку пайшоў на парушэнне кананічнай традыцыі і абраў без дазволу Канстанцінопаля асобнага мітрапаліта для ВКЛ. Ім стаў высокаадукаваны багаслоў і добры дыпламат Рыгор Цамблак, балгарын па паходжанні. Такім чынам, наваградскі сабор 1415 г. абвясціў незалежнасць праваслаўнай царквы ВКЛ ад мітраполіі ўсяе Русі і ад Канстанцінопальскага патрыярхата і аднавіў незалежную ад Масквы Літоўска-Наваградскую мітраполію. Гэта была другая ў межах усходнеславянскай праваслаўнай царквы, асобная мітраполія [12, с. 387]. Як запісана ў Густынскім летапісе, “з таго часу пачалі быць два мітрапаліты, адзін у Кіеве, а другі ў Маскве” [14, с. 145].

Пасвячэнне Цамблака на мітрапаліта без дазволу канстанцінопальскага патрыярха было смелым актам. З дзяржаўнага пункту погляду, як сцвярджае А.Мартас, гэты акт быў неабходны, але кананічна не можа быць апраўданы [4, с. 104]. Гэты акт выклікаў шалёны адпор маскоўскага мітрапаліта і канстанцінопальскага патрыярха. Першы напісаў тры пасланні, у якім пракляў як сабор 1415 г., ахрышчаны ім “неправедным сборищем”, так і новаабранага мітрапаліта. Епіскапаў ВКЛ ён называў “помраченниками, а не просветителями”, «волками, а не пастырями” і пад пагрозай пракляцця забараніў уступаць у якіясьці кантакты з адступнікамі [15, с. 214–215], якія ўчынілі падзел у Царкве. Але гэтыя пасланні не мелі вялікага значэння ў ВКЛ. У сваю чаргу, канстанцінопальскі патрыярх не прызнаў рашэнне наваградскага сабора і не зацвердзіў кандыдатуру Цамблака, бо не хацеў “терпети еже на церковь Божию насилие царево” [9, с. 80], адлучыў Г.Цамблака ад царквы. Рускія гісторыкі ХІХ – пачатку ХХ ст. таксама лічылі Цамблака царкоўным мяцежнікам [4, с. 106].

Канфлікт вырашыла смерць мітрапаліта, якую датуюць 1419 г. Смерць Цамблака азначала канец Літоўскай мітраполіі [15, с. 214–215].

Мітрапаліцкая кафедра Р.Цамблака знаходзілася ў Кіеве, але пасля 1416 г., калі Кіеў быў разбураны ханам Эдыгеем, ён перанёс яе ў Вільню, а сваёй рэзідэнцыяй зрабіў Наваградак [16, с. 82]. Наданне ў 1415 г. Наваградку статуса рэзідэнцыі аўтакефальнай праваслаўнай мітраполіі ВКЛ зноў-такі сведчыла пра вельмі высокае значэнне гэтага горада ў познім сярэднявеччы.

Цамблак карыстаўся даверам Вітаўта, нават неаднойчы спрабаваў ўгаварыць князя перайсці ў праваслаўе. Новая мітраполія адразу праявіла цікавасць да заключэння ўсяленскай уніі. Не здраджваючы праваслаўю, Р.Цамблак быў адным з першых праваслаўных мітрапалітаў, які намагаўся ўсталяваць кантакт з кіраўніцтвам каталіцкай царквы. Па загаду Вітаўта Р.Цамблак ў 1418 г. узначаліў вялікую дэлегацыю, ускладзе якой былі і святары з Наваградка, на Канстанцкі сабор – даволі прадстаўнічы царкоўны форум, у якім прымалі ўдзел прадстаўнікі розных канфесій. Сярод шматлікіх праблем на саборы абмяркоўваліся ўзаемаадносіны паміж ВКЛ і Тэўтонскім ордэнам [17; 18]. Кіраўнікі ўсходняй і заходняй царквы выпрацоўвалі на саборы ўмовы паяднання.

На Кастанцкім саборы 1418 г. Цамблак выступіў з праектам Вітаўта аб заключэнні царкоўнай уніі, які шляхам уніі жадаў устараніць антаганізм паміж праваслаўным і каталіцкім насельніцтвам княства, і пры гэтым рабіў націск на паразуменне ў гэтым пытанні з візантыйскім імператарам і канстанцінопальскім патрыярхам. Гэта быў першы крок з таго часу ужо непрарыўных – аж да Фларэнційскай уніі 1439 г. – перамоў аб уніі.

Такім чынам, з пачатку ХV ст. Наваградак становіцца генератарам і носьбітам моцных уніяцкіх тэндэнцый і можа лічыцца радзімай уніяцкай ідэі ў ВКЛ.

Але пасля паездкі на Канстанцкі сабор Цамблак сышоў з гістарычнай арэны, а Вітаут прызнаў главенства над праваслаўнай царквой княства маскоўскага мітрапаліта Фоція, які ўжо ў 1421 г. бесперашкодна раз’язджаў па гарадах ВКЛ. Тады ж ён наведаў Наваградак [9, с. 80]. “В лето 6928, – паведамляецца ў Беларуска-літоўскім летапісе 1446 г., – поеха митрополит Фотей в Литву месяца июня 1, а с ним владыка Амбросей. И наехал великого князя Витовта в Новегородце” [6, с. 72].

У лютым 1422 г. Наваградак стаў сведкам яшчэ адной высокай урачыстасці. У новым касцёле, узведзеным ля Замкавай гары ў пачатку ХV ст., адбыўся шлюб стагоддзя. У шлюбны саюз у чацвёрты раз уступаў кароль Польшчы Уладзіслаў Ягайла. Ён браў у жонкі беларускую князёўну Софью Гальшанскую. Урачыстасцямі кіраваў віленскі біскуп Мацей. Паколькі ад ранейшых трох жонак кароль не меў нашчадкаў па мужчынскай лініі, то гэты шлюб выратаваў дынастыю Ягелонаў – ад яго нарадзіліся 2 сыны: Уладзіслаў і Казімір [6, с. 72].

У сярэдзіне-другой палове ХV ст. у Наваградку па-ранейшаму адбываліся значныя царкоўна-рэлігійныя падзеі ўсходнееўрапейскага маштаба, праходзіла дзейнасць цэлага шэрагу літоўска-наваградскіх мітрапалітаў. У 1441 г. “поехал в Литву к Казимеру в Новый Городок (Наваградак – С.М.) и пробыв тамо поиде к Риму” падпісант Фларэнційскай уніі мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі Ісідар. Урачыста выпраўлены ў 1438 г. з Масквы на Ферара-Фларэнційскі сабор, ён па вяртанні быў арыштаваны за тое, што не такую унію заключыў, “еретическую”. З заключэння яму ўдалося ўцячы – ў Цвер, потым у ВКЛ, у Наваградак. Далейшы шлях апальнага мітрапаліта ляжаў у Рым [4, с. 112].

Мітрапаліт маскоўскі і ўсяе Русі Іона, пры якім у 1448 г. Руская праваслаўная царква стала аўтакефальнай, незалежнай ад Канстанцінопаля (мітраполія ў Маскве з 1459 г. стала афіцыйна называцца Маскоўскай), паспяшаўся пасля свайго абрання ў Літоўска-Наваградскую мітраполію, якая не мела свайго мітрапаліта, каб аб’яднаць усе епархіі ВКЛ пад сваім кіраўніцтвам. Тады ён наведаў Кіеў, Галіч, Львоў, Вільню і Наваградак [4, с. 113] і змог замацаваць у гэтых абласцях сваю ўладу.

Але ў 1458 г. у Вільню і Наваградак прыбыў вучань і паплечнік мітрапаліта Ісідора, прыхільнік Фларэнційскай уніі Рыгор Балгарын – першы, пасля Герасіма, мітрапаліт у ВКЛ, незалежны ад Масквы [4, с. 118]. . Ён прывёз вялікаму літоўскаму князю Казіміру ліст ад папы рымскага, у якім гаварылася, што ўсе рускія ў яго каралеўстве адбіраюцца ад “злочестивого монаха Ионы” і перадаюцца уніяту Рыгору. Тытул Рыгора “архіепіскап кіеўскі, літоўскі і Ніжняй (Малой) Русі” сведчыў аб яго прэтэнзіях на кананічную ўладу над усёй тэрыторыяй былой Кіеўскай Русі і выклікаў зразумелы пратэст з маскоўскага боку. Прыбыццё Рыгора Балгарына ў ВКЛ унесла новы парадак у царкоўнае жыццё. З гэтага часу пачаўся новы перыяд незалежнага ад Масквы існавання Літоўска-Наваградскай мітраполіі.

13 верасня 1459 г. Іона склікаў у Маскве сабор епіскапаў, на якім была складзена саборная пастанова супраць Рыгора. Для Масквы Рыгор, як і яго папярэднік Ісідор, быў сімвалам грэчаскай інтрыгі, якая ў Фларэнцыі праявіла сваё радство з лацінскай ерассю. Адбыўся канчатковы падзел Рускай праваслаўнай царквы на 2 мітраполіі: Маскоўскую і Кіеўскую, або Літоўска-Наваградску. Рыгор Балгарын меў рэзідэнцыю ў Наваградку, тут памёр у 1482 ці 1483 г. быў пахаваны ў Наваградку [4, с. 115; 11, с. 84–85].

Пасля смерці Грыгорыя Балгарына мітрапалітам кіеўскім і ўсяе Русі з рэзідэнцыяй у Наваградку ў 1475 г. быў абраны смаленскі епіскап Місаіл, які падтрымаў ідэю царкоўнай уніі. Але ён не быў зацверджаны Канстанцінопалем [11, с. 212]. Абранне Місаіла хутчэй за ўсё адбылося на саборы епіскапаў, архімандрытаў, князёў, баяр і шляхты ВКЛ у Наваградку. Міхаіл у 1476 г. арганізаваў зварот вышэйшага праваслаўнага духавенства і свецкіх асоб да папы рымскага Сікста V, у якім выказваў гатоўнасць прыняць унію, скардзіўся на ўціск з боку рымска-каталіцкага духавенства і прасіў ураўняць яго ў правах з лацінскімі біскупамі. Польскія гісторыкі сцвярджаюць, што ліст з прапановай заключэння царкоўнай уніі з Рымам быў накіраваны папе рымскаму ад імя епіскапата і шляхты наваградскім саборам. Ліст яму перадалі праз удзельнічаўшага ў саборы папскага легата Антоніа Банумбрэ [12, c. 391]. Адказу на гэта пасланне папа рымскі не даў – падобна, ліст з Наваградка да адрасата не дайшоў. Місаіл жыў у мітрапаліцкім доме, дзе знаходзілася яго кафедра. У Наваградку ён і памёр у 1480 г.[4, с. 119].

У 1481 г. у Наваградак з Канстанцінопаля спецыяльна прыбылі два экзархі патрыярха: мітрапаліт енейскі Ніфант і епіскап іпанейскі Феадарыт, каб пасвяціць новага мітрапаліта кіеўскага для ВКЛ з кафедрай у Наваградку. Яны прывезлі патрыяршае пасланне і разам з мясцовым епіскапатам учынілі тут інтранізацыю новага літоўска-наваградскага мітрапаліта. Ім стаў полацкі архіепіскап Сімяон (1481–1488 г.) [11, с. 300].

У 1498–1501 г. на мітрапаліцкай кафедры ў Наваградку сядзеў Іосіф І Балгарыновіч – прыхільнік далучэння праваслаўнай царквы ВКЛ да Фларэнційскай уніі. У перапісцы з рымскім папам Аляксандрам VI мітрапаліт абгаворваў умовы гэтага акта, аднак у хуткім часе захварэў і памёр [11, с.130].

У другой палове ХV ст. Кіеў, які стаў цалкам безабаронным перад набегамі крымскіх татар, ужо толькі тэарэтычна лічыўся сталіцай мітраполіі. Некаторыя з мітрапалітаў часова або пастаянна перасяляліся на беларускія землі, у Наваградак. У ХVI ст. ужо ніхто з мітрапалітаў не жыў у Кіеве [19, с. 89], але – ў паўночнай частцы сваёй мітраполіі – ў Наваградку або Вільні. У гэтых цэнтрах канцэнтравалася палітычнае, культурнае, рэлігійнае жыццё ВКЛ. З пачатку ХVI ст. царкоўныя саборы праводзяцца ўжо і ў Вільні. Мітрапаліт Іосіф ІІ Солтан (1507 – 1521 або 1522 г.) меў рэзідэнцыю ў Вільні і там склікаў у 1509 г. сабор [11, с.130].

З пачатку ХVI ст. роля царкоўна-рэлігійнай сталіцы ВКЛ паступова пераходзіць да Вільні, але Наваградак працягваў захоўваць становішча другой пасля Вільні кафедры і рэзідэнцыі мітрапалітаў. Яго гістарычны рэйтынг і ўплыў у царкоўна-рэлігійным жыцці Еўропы яшчэ далёкі ад навуковага асэнсавання намі.

Пытанне 8

Цамблак Григорий, светское имя Гавриил (около 1364 г., Тырново, Болгария – 1419 или 1420?) – православный церковный деятель, первый митрополит в Великом княжестве Литовском (1415-1419/1420?), писатель. Происходил из знатного славянизированного валашского рода. Получил образование в Тырновском монастыре св. Троицы под руководством патриарха Евфимия и в Константинополе, где также занимался перепиской и переводом на церковнославянских язык агиографических произведений. Его мировоззрение и ораторский талант сформировались в атмосфере общественной и религиозной жизни южных и западных славян, которые находились тогда под влиянием византийской культуры. Во время турецкой агрессии на Балканы в 1394 г. был вынужден покинуть родину. Около 1400 г. принял монашеский сан и вступил в монастырь под именем Григория. Занимался проповеднической деятельностью в монастырях Византии, некоторое время был игуменом монастыря в Сербии, пресвитером в Сучеве (Молдавия).

Впервые белорусские земли Цамблак посетил в 1406 г., во время поездки к митрополиту всея Руси Киприану, который приходился ему дядей. Но на пути через ВКЛ (на Немане) узнал о его смерти и вернулся назад. В 1409 Цамблак поселился в Киеве, где написал “Надгробное слово митрополиту Киприану”. Здесь он познакомился с великим князем литовским Витовтом, который хотел продолжать политику Ольгерда по созданию в своем государстве независимой от Москвы православной митрополии. Начались многолетние усилия Цамблака по получению митрополичьей должности в ВКЛ, в чем он встретил большое сопротивление со стороны поддерживаемой Константинополем Москвы, желающей подчинить себе православную церковь ВКЛ. Московский митрополит Фотий не желал отрекаться от своей власти над Киевом и Галичем. Проблема поставления нового митрополита (Киевская митрополия сохраняла в то время относительное единство) привела к конфликту между ВКЛ и Московским государством.

По предложению Витовта собор православного епископата ВКЛ выдвинул кандидатуру Цамблака на должность митрополита. Для посвящения в этот сан Цамблак направился в Константинополь, но получил там отказ. Не имело успеха и посольство Витовта в Константинополь для утверждения митрополита для ВКЛ. После длительных усилий Витовта и Ягайлы, а также Цамблака, несмотря на анафемы константинопольского патриарха и московского митрополита Фотия, церковный собор в Новогрудке 15.ХI.1415, на котором присутствовал весь православный епископат ВКЛ и Короны, избрал Цамблака митрополитом киевским и литовским, что содействовало внутреннему укреплению ВКЛ. Этот выбор Витовт с епископами объясняли тем, что Фотий не заботится о состоянии Киевской митрополии, и церковными канонами. Обвинение, что выборы Цамблака состоялись под давлением Витовта на епископат, по мнению польского церковного историка К.Ходыницкого, опираются на более поздние свидетельства тенденциозной хроники Никона, автор которой старался доказать нелигитимность избрания Цамблака. По наговору Фотия константинопольский патриарх наложил проклятие на Григория и вместе с византийским императором обратился к Витовту признать духовную власть Фотия.

Весной 1416, когда Киев был осажден монголо-татарским ханом Едигеем, Цамблак перенес свою кафедру в Вильно, а резиденцией сделал Новогрудок.

Не получив санкции Константинополя на выбор нового митрополита, Витовт, учитывая наметившуюся тенденцию к заключению вселенской церковной унии, послал Цамблака на ХVI Вселенский собор католической церкви, который проходил 5.XI.1414 – 22.IV.1418 в Констанце. 19.II.1418 он торжественно отправлен из Новогрудка в Констанц. Там он был на торжественной аудиенции у папы римского Мартина V. На соборе Цамблак выступил с двумя речами: «Приветственное слово папе Мартину V» и «Приветственное слово отцам Констанцкого собора». В своих выступлениях Цамблак засвидетельствовал, что он сам, как и ягайло и Витовт, желает унии православной и католической церквей и предложил с целью ее заключения созвать всеобщий собор представителей обеих вероисповеданий, которые сделают это достойным и добросовестным способом. Но осторожная речь Цамблака не имела результата. Собравшиеся в Констанце епископы обсуждали прежде всего внутреннюю реформу костела.

Последние известия о Цамблаке датируются 5-18.V.1418, когда он находился в Кракове, возвращаясь в Новогрудок. С этого времени сведения о его жизни исчезают, а в источниках 1418-1432 появляются сведения о смерти.

Со смертью Цамблака и обострением отношений ВКЛ с Польшей в начале 1420-х вопрос об отдельной митрополии потерял свою остроту: Витовт признал церковную власть Фотия над православными епархиями ВКЛ.

Цамблак – наиболее известный представитель церковного красноречия того времени в Беларуси и Литве. Он продолжал и развивал традиции торжественного красноречия, заложенные Кириллом Туровским. Он считается автором более 40 произведений, из которых сохранились и известны около 26. Около 10 произведений написано в так называемый «литовский» период его жизни. Это преимущественно дидактическо-панегирические, торжественные слова, проповеди на различные праздники и отдельные события религиозной жизни. Среди них «Похвальное слово Евфимию Тырновскому», «Како держат веру немцы» и др. Его литературное наследие сохранилось в многочисленных рукописных сборниках ХV-XIX в. Его произведения активно переписывались в белорусских монастырях (Супрасльском, Слуцком, Жировицком, Оршанском, Лавришевском) и были своеобразным образцом для местных книжников и проповедников. Произведения Цамблака на церковнославянском языке ставят его в ряд выдающихся деятелей болгарской, сербской, молдавской, румынской, древнерусской и старобелорусской культур.

Литература:

1. Chodynicki K. Camblak Grzegorz // Polski słownik biograficzny. – T. II. – Kraków, 1937. – S. 193-194.

2. Антонаў В.В. Цамблак Грыгорый // Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. – Мн., 2001. – С. 348.

3. Яцимирский Л.И. Григорий Цамблак: Очерк его жизни, административной и книжной деятельности. – СПб., 1904.

4. Григорий Цамблак: Живот и творчество. – София, 1984.

5. Хаўратовіч І.П. Цамблак Грыгорый // // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. – Мн., 1995. – С. 151-154.

С. В. Морозова

Пытанне 9

Поиск по сайту: