Конь, сабака, кот i певень

Без свойскай жывёлы чалавеку не жыць. Таму дбайны гаспадар добра яе даглядае i беражэ. Недарэмна ж дзяды казалb «Сам недаеш, а жывёле дай, бо яна нямая, не можа папрасіць».

Свойская жывёла не мае душы, як чалавек, аднак яна думае i ўсё ведае, дарма што не можа аб тым гаварыць. Як жывёла ляжыць ды ўздыхае, гэта яна так моліцца Богу, бо, не маючы гаворкі, інакш не можа. Толькі раз на год у самую поўнач перад Калядамі жывёле дазволена гаварыць. Яна i гаворыць. Толькі той гаворкі чалавеку няможна слухаць, бо як учуе, дык памрэ.

Адзін чалавек, ён быў вельмі цікаўны, захацеў падслухаць, аб чым гэта жывёла гамоніць у поўнач перад Калядамі. Яшчэ з вечара залез у жолаб, лёг там на сена ды i слухае. Толькі вось у самую поўнач адзін вол i кажа другому:

— Бачыш, наш гаспадар нас слухае, мабыць, хоча, каб мы яму паваражылі. Дык вось я яму не паваражу, а чыстую прауду скажу.

Павярнуўся ў бок гаспадара i кажа:

— Ляжыш у жолабе — заўтра будзе па табе.

Назаўтра сапраўды знайшлі гаспадара ў жалабе ледзь жывога, зусім без мовы. Чаго толькі ні рабілі, але ні чым не змаглі дапамагчы. Пад вечар ён памёр.

Як толькі маладзічка зацяжарыць, усе хатнія жывёлы мяняюць адносіны да яе. Яны не дзічацца, не ўцякаюць ад новай цяжарнай, а шукаюць яе ласкі. Гэта асабліва адчувальна ў адносінах кошкі i сабакі, якія стараюцца паляжаць на пасцелі маладухі ці быць паблізу. Кошка i кацянят прыводзіць пераважна на яе ложку ці хутка пераносіць ix туды. Куры i іншыя свойскія птушкі найбольш будуць бегаць за такой маладухаю, будуць шчыпаць у яе прыпол, але без варожасці, з пяшчотаю.

Як збіраюцца ўваходзіць у новую хату, то перш пускаюць туды кошку (ці ката), каб усе чары ўпалі на яе. Калі хата была зачаравана, то кот ці кошка ўжо больш не будуць тут жыць.

Конь заўсёды быў верным i надзейным памочнікам беларуса. Ён засцерагае гаспадара ад Нядобрых Духаў у дарозе. Коні заўсёды наперад ведаюць, што будзе, толькі не могуць сказаць пра тое свайму гаспадару. Яны даюць зразумець тым ці іншым спосабам, толькі трэба здагадацца, што яны гэтым паказваюць.. Часам коні ў дарозе стануць як укопаныя — i ні з месца. Гэта яны бачаць, што ім дарогу заступіў Нядобры Дух. У такім выпадку не трэба коней біць, бо з таго Дух толькі цешыцца, а трэба кінуць наперад жмак сена i весці коней у руках, то яны i пойдуць.

Конь прыносіць дабрабыт. Хто любіць хадзіць па той сцежцы, па якой бяжыць конь, той заўжды ўсё на сваім паставіць, да ўсяго дабярэцца.

Вядома, што вол паесць трохі i ляжа, а конь есць-есць i ніколі не пад'есць. Гэта ад таго, што аднойчы не паразумеліся паміж сабою конь i чараўнік.

Калісьці хадзілі па свеце вандроўткі-чараўнікі, i трэба было аднаму такому падарожнаму перайсці цераз раку. Спачатку ён папрасіў каня:

- Перавязі мяне.

А конь кажа:

- Я яшчэ не пад'еў.

Тады падарожны — да вала:

- Перавязі мяне, воліку, цераз ваду.

Волік:

- Сядай, зараз перавязу.

Сеў падарожны на вала, i той перавёз яго на другі бок.

Вось за тое вол хутка пад'есць i адпачывае, а конь есць дзень i ноч i не можа наесціся.

Сабаку беларусы шанавалі за тое, што ён выпрасіў у Бога жыта для чалавека. Як сядзеш за стол, то першы кусок дай сабаку, няхай ён з'есць. Бо не ведаем, праз чыю ласку жывём. Можа, жывём праз тую долю, што Бог даў сабаку.

Сабака адчувае i бачыць Духаў. Нядобрых адганяе ад сядзібы сваім брэхам, тым самым ахоўвае хату ад усялякага лixa. Кала Нядобры Дух ноччу схопіць у свае лапы чалавека, дык даволі забрахаць сабаку, каб Дух зараз жа кінуў сваю здабычу.

Сабака здольны адрозніваць добрых людзей ад злых. Ён брэша толькі на ліхога чалавека.

Сабака можа прадказаць лёс чалавека. Сваім выццём ён папярэджвае гаспадароў пра будучую бяду, няшчасці.

Кот — жывёла, блізкая да чалавека, здольная дапамагчы яму. Той, хто забіваў ката, ніколі ні ў чым шчасця не меў.

Перад тым як перайсці ў новую хату, туды заносілі i саджалі на ноч пеўня i ката. Нядобрыя Дyxi не любяць гэтых жывёл i ўцякаюць з той хаты.

Кот i кошка спрыяюць нараджэнню значнай колькасці дзяцей у сям'і. Таму ў час вяселля пад ложак маладым саджалі кошку з кацянятамі, каб было многа дзяцей.

Напачатку кошка не ела мышэй i жыла з імі дружна, спажываючы агульную ежу. Але аднойчы мышы пачалі грызці ў соннай кошкі пераноссе. Ад болю кошка прачнулася, не пазнала спрасонку сваіх сяброў i кінулася душыць ix направа i налева. Так яна ўпершыню зведала смак мышынага мяса, а за дзёрзкасць пачала лавіць мышэй пры любым зручным выпадку. На знак гэтага на пераносіцы ў кошкі засталася прыкметная ямка.

Певень — вельмі патрэбная на сядзібе птушка. Ён вяшчун дня i святла. Нядобрыя Дyxi i Дyxi Цемры дзейнічаюць вольна ноччу толькі да першых спеваў пеўня. Побач з адной вёскай была вялікая яма. На гэтым месцы Нядобры Дух меў намер пабудаваць дом i выкапаў яму для пограба. Але спеў пеўня перашкодзіў яму скончыць гэтую работу. Так тая яма i засталася.

Небяспечна выпраўляцца ў дарогу да першых спеваў пеўня, а як толькі заспявае — збірайся i едзь. Пры пераходзе ў новую хату спачатку ўпускалі ў яе пеўня, які адганяў Нядобрых Духаў.

Свойскі вуж

Хатні, або свойскі, вуж павінен быць у кожнай гаспадарцы. Дом без дваровага вужа быць не можа. Беларус любіць вужа, дае яму ў хаце пад печкай прытулак. Корміць хлебам i малаком нароўні з дзецьмі. А калі захоча пачаставаць на славу, то дае вужу гладыш казінага малака.

Вуж мірна жыве ў сялянскай сям'і. Нікога ў доме не кусае, поўзае па хаце, як сем'янін. Калі дзеці возьмуцца за лыжкі, зараз жа набліжаецца да ix i працягвае морду да міскі. Бывае, што дзіця трэсне вужа лыжкаю па лбе. Зашыпіць ён, адпаўзе на хвіліну, з'явіцца з другога боку i зноў суне морду ў міску.

У якім доме жыве вуж, таму дому суджаны дастатак i шчасце. Калі здохне вуж, беларус моцна па ім сумуе. Але i па смерці вуж дапамагае чалавеку. Здзірае беларус скурку з вужа, вытоплівае тлушч i робіць з яго свечку, якую беражэ на чорны дзень. Здарыцца бяда, пачне прыціскаць багаты сусед ці нядобры чалавек, тады беларус бярэ тую свечку: запалціь яе, — хаця б i ўдзень,— свет яе разальецца па ўсёй Беларусі, дойдзе ва ўсе цёмныя месцы. Прабудзяцца вужы ўсе да аднаго i спяшаюцца на дапамогу чалавеку. Статак пярэстых вужоў паўзе на агонь свечкі, а паперадзе ўсіх выступае Гаспадар вужоў. Калі нехта пакрыўдзіў беларуса, адно слова — i ўсе вужы да ліхадзея, помсціць за крыўду. Патрэбны чалавеку скарбы ці што іншае — вужы абшукаюць усё пад зямлёй i прынясуць што трэба. Так вялося ў старыя часы, так i цяпер вядзецца.

Жыў у адной хаце свойскі вуж. Гаспадар не крыўдзіў яго, гаспадыня, падаіўшы карову, частавала цёплым малаком. Дзеці прымалі вужа ў супольныя гульні. I здарылася так, што знайшлі яны, гуляючы, у старой прызбе каля хаты яйкі, якія вуж той паклаў, каб вывелся з ix маленькія вужаняткі. Спалохаўся вуж, калі ўбачыў, што яго дзеткам бяда пагражае. Кінуўся ён да гаспадаровых дзяцей, віўся каля ix рук, імкнучыся адхіліць бяду, i жаласна сіпеў: «He крыўдзіце маіх дзетак! Аддайце ix мне!..» Але дзеці не разумелі вужачай мовы. А каб ён не замінаў ім у гульнях, узялі дубец i прагналі з падворка.

Папоўз, бядуючы, вуж у пушчу. Паузе i плача над сваім няшчасцем. Бачыць: выпаўзае са спарахнелага пня яго знаёмая змяя.

— Чаго так сумуеш? — пытаецца яна ў вужа.

А той i кажа пра сваё няшчасце. Змяя пасміхнулася ды кажа:

— Не плач, я табе зараз дапамагу.

Не паспеў i азірнуцца вуж, як змяя шусь на падворак ды ў сялянскую камору, дзе якраз стаялі гладышы з малаком. Падпаўзла яна да аднаго гладыша, узнялася над ім, разявіла пашчу i ўпусціла ў яго кроплю атруты. Потым атруціла i астатнія. Анямеў ад жаху вуж, гледзячы на змяіныя злачынствы. А тая жвава перапаўзла цераз парог на падворак, сыкнула вужу:

— Вось я i адпомсціла за тваіх дзетак! — ды шмыгнула з падворка зноў у пушчу.

Усё гэта праз шчылінку ў дзвярах да каморы бачыла гаспадыня. А тут на падворак увайшоў сам гаспадар, заўважыў, чым гуляюць дзеці, ды зараз жа загадаў:

— Асцярожненька збярыце i занясіце ўсе яйкі туды, дзе ix узялі i закапайце ix у лісце i кастрыцу так, як яны ляжалі раней.

Дзеці зрабілі ўсё, як ім было загадана. Тады бацька i кажа ім:

— Гэта яйкі нашага вужа. Ён закапаў ix у прызбе дзеля таго, каб праз некалькі дзён з кожнага яечка вылупілася маленькае вужанятка. Вось таму i нельга чапаць ix, нельга крыўдзіць вужа.

А вуж, убачыўшы, што яго дзеткі ўратаваны, адразу кінуўся да каморы. Дзверы былі моцна зачынены. Тады ён, знайшоўшы мышыную норку, праціснуўся цераз яе ў камору i пачаў выварочваць гладышы з атручаным малаком.

Нездарма ж па сёлах, што параскіданы вакол пушчаў, людзі кажуць: «I самы люты звер за дабро дзякуе дабром».

СЯДЗІБНЫЯ БАГІ I ДУХІ

Чур

Бог Чур карыстаецца асаблівай павагай беларусаў. Ён аберагае межы зямельных уладанняў. Пагоркі ці невялікія курганкі, нярэдка агароджаныя частаколам, насыпаныя на межах участкаў як межавыя знакі, знаходзяцца пад асобаю апекаю Чура, і ніхто не адважыцца раскапаць такі ўзгорак, каб не прагнявіць Бога.

Чур — ахоўнік уладанняў роду. Дастаткова правесці рысу вугалем ці крэйдаю, ці чым-небудзь іншым на зямлі ці на падлозе, прызваць на ахову Чура — i за яе ніякія Нядобрыя Дyxi не могуць перайсці. Чур не дазваляе іншым Духам пранікаць за сваю мяжу.

Чур — бажаство роду — продак, родапачынальнік, які спрыяе свайму роду i ахоўвае яго членаў ад усялякіх Нядобрых Духаў. Таму адначасова Чур з'яўляецца хатнім Духам. Кожная хата, кожная сям'я мае свайго Чура, ахоўніка хатняга ачага, які пераследуе i адганяе Духаў цемры.

Той, хто хоча атрымаць дапамогу ад Чура, павінен паклікаць яго. «Чур мяне!» — гаворыць дзяўчына, калі да яе чапляецца яік-небудзь нахабнік, што азначае — не чапай мяне! — уласна заклік да Чура, каб абараніў яе. «Чур табе на язык!» — просяць Бога, каб той прымусіў замаўчаць балбатуна. «Чур мае!», «Чур разам ці папалам!» — звярталься да Бога Чура, каб ён стаў абаронцам правоў уласнасці. Беларус абавязкова заклікае Чура, калі яму патрэбна абарона ці дапамога. Той, хто здрадзіць Чуру — адцураецца бацькаўшчыны, адцураецца хаты i таты, — той выходзіць з-пад улады i апекі Чура.

Дзяды

Дзяды — гэта душы продкаў. Дзядоў шанавалі, запрашалі на святы, прасілі ў ix падтрымкі ў складаных жыццёвых абставінах. Яны i самі з'яўляліся на дапамогу нашчадкам у цяжкую часіну.

Kaлi над пажарышчам з'яўляюцца невядомыя белыя i чорныя птушкі — гэта душы продкаў прыляцелі памагчы сваім жывым родзічам. Хто пералічыць гэтых птушак, той даведаецца пра колькасць сваіх продкаў.

Напярэдадні восеньскіх Дзядоў прыбіралі хату i гаспадарчыя пабудовы, гатавалі смачныя стравы i пітво. Ад кожнай са страў адкладвалі кавалачак у дзедаўскую міску, якая знаходзілася на стале. Потым гаспадар запрашаў Дзядоў прыняць удзел у вячэры: «Святыя Дзяды! Просім за пачэсны стол!» Душы продкаў нябачна з'яўляюцца ў хату, садзяцца за стол i жывяцца парай, якая ідзе ад страў. У час святочнай вячэры дазвалялася гаварыць толькі пра Дзядоў.

За памінальным сталом нельга ставіць ногі на перакладзіны стала, бо там у гэты час адпачываюць, як птушкі на седале, душы памерлых сваякоў, i неасцярожным рухам ног ix можна пакрыўдзіць; у выніку ногі пачнуць прэць, трэскацца, сутаргава згінацца.

ДУХІ ХАТЫ

Непасрэдна ў хаце заўсёды ёсць некалькі розных Духаў, якія ўдзельнічаюць у жыцці сям'і. Галоўнымі з ix з'яўляюцца другія гаспадары хаты i памагатыя сям'і — Хатнік i Хатніца. Побач з імі жыве плойма шкадлівых Духаў, ад якіх людзі, аднак, вялікай шкоды не маюць. Але ў хату імкнуцца пралезці Нядобрыя Дyxi, ад якіх нічога, акрамя шкоды, людзі не ўбачаць. Нядобрыя Дyxi легка трапляюць у хату, калі ў ёй не жывуць галоўныя Духі-гаспадары — Хатнікі.

Гаспадары хаты

Хатнікі бліжэй за ўсіх стаяць да чалавека, удзельнічаюць у найбольш важных хатніх справах беларусаў. Калі Хатнік апякуецца над домам, усё ў ім ідзе спраўней. Немалаважную ролю пры гэтым адыгрывае месцазнаходжанне дома.

Каб пазбегнуць магчымага па гэтай прычыне непаразумення з Хатнікам, гаспадар павінен правільна вызначыць месца, дзе паставіць хату. Дзеля гэтага ў чатырох месцах, дзе прыблізна прыйдуцца вуглы хаты, насыпаецца жыта. Кала праз ноч жыта застанецца некранутым, то гэта верная прыкмета, што Хатніку падабаецца абранае месца. А калі жыта акажацца разгрэбеным, значыць Хатнік супраць пабудовы дома на абраным месцы. Тады гаспадар павінен насыпаць чатыры кучкі жыта на іншым месцы i так рабіць да таго часу, пакуль пасля ночы жыта не застанецца некранутым. Калі ж гаспадар пабудуе дом на месцы, якое не падабаецца Хатніку, то ён будзе ўночы з трэскам i грукатам разгульваць па доме i псаваць у ім рэчы.

Улічваючы, што без Хаттка не абысціся i што ён не заўсёды выявіць свае знаходжанне ў доме, прадбачлівы гаспадар запрашае яго сам. Заклікаюць Хатніка ў Велікодную ноч такімі словамі «Выбач, дзедка (ці браток), за трывогу, але толькі прыйдзі ка мне не зелен, як лісціна, не еінь, як хваля на вадзе, не панур, як воўк. Прыйдзі такі, як я сам!» З'явіцца двайнік гаспадара — чалавек таго ж росту, складу, у такой самай адзежы. Ён перш за ўсё патрабуе захаваць тайну спаткання: ні на яве, ні ў сне, на бацьку, ні маці гаспадар не павінен выдаваць гэтай тайны пад страхам, што Хатнік не толькі перастане рабіць дабро, але i спаліць дом, якому перад гэтым спрыяў. Усе Хатнікі помсцяць гаспадару, які чамусьці адступіўся ад ix. За розныя абразы ад хатніх яны караюць не крыўдзіцеля, а гаспадара.

Не ў кожную хату ўвойдзе закліканы Хатнік, а толькі ў тую, якая прыйшлася яму даспадобы. Пры пераходзе гаспадароў у новае жыллё, якое чымсьці не спадабалася Хатніку, ён застаецца ў старой хаце, пакуль тая не разбурыцца. Тады Хатнік пераходзіць да новых гаспадароў, але ўвесь час злуецца на былых, якія кінулі яго, i помеціць ім.

Хатнік любіць, калі ў гаспадарцы ўсё падабрана ў адпаведнасці з яго асабістым густам, тады ён з асаблівай стараннасцю дапамагае гаспадару. Ён цярпець не можа шуму i сваркі, неахайнасці, бруду, абыякавасці i неакуратнасці ў рабоце. Хатнік любіць гаспадароў i гаспадынь працалюбівых, рахманых i цвярозых.

Месца жыхарства Хатніка ў доме рознае: на печы, пад печкаю. Спіць ён таксама на печы ці пад печчу, таму яго часам называюць Падпечнікам. Звычайным жа месцам знаходжання Хатніка лічыцца запечны кут, адкуль ён заходзіць у падпол, у падпечак, дзе бавіць час з мышамі i курамі. Любімае яго месца — у запечным куце. Адтуль ён назірае за сям'ёю ў час поўнага збору яе за сталом, пры прыёме гасцей, дзеля чаго ён высоўваецца над паверхняю печы па грудзь. Калі яго не запрашаюць, Хатнік спускаецца на самы ніз запечнага кута, дзе звычайна дрэмле. Устае Хатнік рана. Палохае пеўня, штурхаючы яго. Певень з перапуду лопае крыламі i крычыць — будзіць гаспадароу на працу.

Акрамя месцаў у хаце Хатнік можа туліцца ў сенцах, на гарышчы i ў клеці, калі пераважна там летняю парою знаходзіцца сям'я. Звычайна ён садзіцца на жэрдачку, на палок, на жорны ці на ўбіты ў сцяну драўляны крук.

Хатнік даволі чула ставіцца да гаспадара. Ён прадбачлівы i часта папярэджвае яго пра розныя няшчасці. Перад вялікай бядой ён плача, стогне. Апоўпачы сярод усеагульнага спакою i цішыні можна чуць такія стогны — гэта сумнае прадказанне. Хатнік часта прадказвае будучыню, паведамляючы стукам у дзверы ці ў сцяну хаты.

Часам Хатнік-прадказальнік папярэджвае сямейнікаў у час сну. Ён балюча сціскае горла ці кладзе на таго, хто спіць, сваю руку. Калі рука калматая i цёплая — гэта на шчасце, дакрананне голай i халоднай рукі прадказвае бяду. З'яўленне ж Хатніка ў сваім сапраўдным выглядзе азначае смерць гаспадара.

3 Хатнікам трэба жыць у згодзе, трэба ўмець яму дагаджаць. Прагневіш яго — i ён не толькі не будзе спрыяць, але нават можа пашкодзіць у гаспадарцы. Хатнік мае стасункі з гаспадаром i сямейнымі мужчынамі, i толькі найбольш прыгожыя сямейныя жанчыны карыстаюцца нязначнай яго ўвагаю.

Калі Хатнік сыходзіцца з гаспадаром, ён — дабрадзейны слуга дому. Дастаткова толькі без сведкаў выказаць утолас свае жаданні як ён праяўляе незвычайную дзейнасць. Чысціць, мые сцены i мэблю, выконвае работы найбольш любімых ім асоб — шые, прадзе, мые, меле па начах; ён закручвае любімчыкам кучары, пляце косы, адганяе ад тых, хто спіць, насякомых. У той жа час Хатнік сцеражэ дом i дабро.

За ўсю бескарыслівую дапамогу Хатнік патрабуе ад людзей толькі пашаны i каб яны не забывалі яго ва ўрачыстыя для сям’i дні. Удзячныя гаспадары шануюць Хатніка просьбаю з'явіцца за стол (у памінальныя дні), пасцілаючы дзеля яго чыстае палатно ад парога да стала. Падобнае, але маўклівае запрашэнне робяць яны i тады, калі збіраюць гасцей на іншыя святы. Са свайго звычайнага кутка Хатнік вылазіць толькі на Дзяды для ўдзелу ў агульнай вячэры. Яму выказваюць асаблівую пашану: дарога да стала высцілаецца белым палатном, стравы прапануюцца самыя лепшыя, пераважна малако.

Часцей за ўсё Хатнік прымае чалавечы выгляд; тады ён — тоўсты, сярэдняга росту мужчына з напалову сівою лапацістаю барадою, з прыгожым, дабрадушным тварам, блактнымі адкрытымі вачыма. Валасы на галаве раскудлачаны, спускаюцца на лоб, за выключэннем часткі твару вакол вачэй i носа. Усё цела, нават далоні i падэшвы пакрыты, нібы пушком, мяккаю поўсцю. Зусім чалавечыя пазногці яго даўгаватыя i нейкія асабліва халодныя, што адчуваецца, калі Хатнік гладзіць. Часам ён зусім старэнькі, а ростам з пяцігадовае дзіця, са зморшчаным тварам, белаю як снег барадою, сіва-жоўтымі валасамі на галаве, з фасфарычным бляскам вачэй, ад якіх ідуць у бакі палосы святла.

Ёсць рэдкія дамы i сем'і, дзе Хатнік часта i падоўгу ўтрымлівае прыняты чалавечы выгляд. Тады, у залежнасці ад пары года i надвор'я, ён носіць то цёплую, то лёгкую адзежу. Але i летам, i зімою ён ходзіць босы, без шапкі, надзявае яе толькі перад смерцю гаспадара.

Калі па смерці гаспадара ў доме застаецца варты пераемнік, Хатнік не перастане спрыяць да таго часу, пакуль да яго будуць захоўвацца пачатыя адносіны. Калі ж у кіраванне домам уступьць жанчына i яно зацягваецца, Хатнік аслабляе сваю спрыяльную дзейнасць, а нярэдка i зусм спыняе яе, застаючыся толькі сведкам заняпаду былога дабрабыту.

У Хатніка толькі адна жонка. Пасля смерці яе ён можа ажаніцца да чатырох разоў, але не на сваячках — інакш ён абавязаны пакінуць хатнюю службу i стаць, напрыклад, Лесавіком, Вадзяніком, Балотнікам. Ад сваей жонкі Хатнік мае сыноў i дачок. Дасягнуўшы ўзросту, сыны звычайна становяцца Хатнікамі новых пабудаваных дамоў; дочкі ж выдаюцца замуж за Хатнікаў, хоць некаторыя з ix застаюцца ў дзеўках назаўсёды. Хатнікі спраўляюць вяселлі сваіх дзяцей у залежнасці ад дастатку ў доме, дзе жывуць, — то багата, то сціпла.

Хатнікі нас бачаць, а мы ix — не. Нябачна для людзей, у чалавечым жытле вядуць Хатнікі сваё існаванне, п'юць, ядуць, смуткуюць i радуюцца, нараджаюцца i паміраюць. Час харчавання, сну i работы Хатнікі размяркоўваюць у адпаведнасці з прынятым у доме распарадкам.

Паколькі Хатік вельмі капрызны, то цяжка растлумачыць прычыну яго сімпатый i антыпатый. Калі хто з членаў сям'i не палюбіцца Хатніку, то Хатнік наганяе на яго сум, панурасць. Нелюбімец захворвае, сохне i, нарэшце, памірае, паколькі быў нежаданы.

У кожным доме, у кожным падпечку хаты можа жыць толькі адзін Хатнік. Хатнік-чужак часта паяўляецца ў дварах, гумнах, пунях i іншых сядзібных пабудовах у выглядзе коней ці іншай жывёліны. Ён шкодзіць гаспадару i гаспадарцы, вядзе барацьбу са свойскім Хатнікам. Часам пад уздзеяннем Хатніка-чужака здараюцца хваробы людзей i скаціны i розныя няшчасці.

Хатнікі, як i людзі, бывае, сварацца i б'юцца. Небяспечна ўмешвацца ў бойку Хатнікаў, асабліва калі гаспадар памылкова прыме бок чужака: гэта можа выклікаць гнеў свайго Хатніка. Барацьба Хатнікаў заканчваецца тым, што або пераможаны чужы Хатнік пакідае дом, або чужак, выжыўшы мясцовага Хатніка, пасяляецца на яго месцы.

Прыблудны Хатнік не надта клапоціцца пра двор, дзе часцей за ўсё ён пераварочвае ўсё дагары нагамі. А напалоханы непарадкамі ў хаце селянін звычайна не адважваецца аб'явіць адкрытую вайну прыблуднаму Хатніку, баючыся розных непрыемных выпадковасцяў: хваробы цi нават смерці. Ён звяртаецца за парадаю i непасрэднаю дапамогаю да чараўніка, якому вядомыя тайны быцця Хатнікаў, Лесавікоў, Палевікоў i Вадзянікоў, які добра разумее ix узаемныя адносіны i адносіны гэтых Духаў з людзьмі.

Хатніца

Жонак Хатнікаў завуць Хатніцамі. Яны знаходзяцца ў сваяцтве з Паляхамі. Хатніцы з'яўляюцца перад людзьмі ў белым адзенні. На галаве ў ix — намітка.

У Хатніцы такія ж схільнасці i заняткі, як i ў дбайнай гаспадыні-сялянкі: яна прадзе, тчэ, вышывае i даглядае жывёлу. Яна працалюбівая i гаспадарлівая, любіць чысціню. Хатніца часцей сутыкаецца з жанчынамі, чым з мужчынамі.

Прызвычаілася маладуха з адной сям'і хадзіць у лазню начаваць: там цёпла, так добра спіцца. Мужчыны папярэджвалі яе, каб не рабіла гэтага. А яна дзяцей паўкладае i пайшла.

Прыйшла аднойчы ў лазню, легла на палку, заснула. Ці многа спала ці не, адкрыла вочы: лучына гарыць. Сядзіць Гаспадыня сппіой да маладухі i тчэ на кроснах, толькі цэўка вішчыць у чаўнаку, як яна пракідвае яго, бярдо грыміць, якім яна прыбівае тканіну.

Хатніца ведае, што маладуха не спіць, але на яе не глядзіць. Маладуха ціхенька адкрыла акенца, глянула, ці гарыць агонь на вёсцы.

— Куды б мне збегчы? — думае маладуха. — Поўнач, самая глуш, усе спяць, агні патухлі.

А Хатніца ўсё ведае, што малудуха думае. Прапаў у маладухі сон: не да сну ей. Раптам Хатніца не паварочваючыся да жанчыны загаварыла:

- Маладуха, што ты ўсё ў акенца глядзіш?

- Ах, Божа мой, чаго я гляджу ў акно? Дуброва шуміць, i дзеці крычаць нечыя.

— Ці не мае гэта дзеці?! — захвалявалася Хатніца. Згарнула яна кросны нахапок i хутка выскачыла з лазні. А за ею i маладуха вопрамеццю дахаты.

3 таго часу зараклася яна ў лазню хадзіць начаваць.

Хатніца i Паляха

Пайшлі неяк жанчыны цялят шукаць. Хадзілі, хадзілі, ужо вечарэе i маладзік свеціць. Не знайшлі цялят, трэба ісці дамоў.

Тут выходзіць жанчына з кустоў, проставалосая, беленькая, гукае ix:

— Маладухі, маладухі вярніцеся: там вашы цяляты, ідзіце па сцежцы направа.

Жанчыны глянулі на яе— спужаліся.

— Не палохайцеся, жанчынкі, не бойцеся! Вунь

вашы цяляткі, ганіце ix дамоў. А як прыгоніце ix,

жанчынкі, дахаты, то скажыце Хатніцы, што памерла

Паляха.

Прыгналі жанчыны цялят у двор i гора мала: села вячэраць. Пытаюцца мужчыны:

- Ці знайшлі цялят?

- Хадзілі, хадзілі, хацелі ўжо дамоў ісці. А тут выходзіць жанчына з кустоў, белая такая, стогне, стогне i кажа: «Жанчыша перадайце Хатніцы, што памерла Паляха».

Як тольш яны гэта прамовілі, нешта стукнула, як у далоні, шгосьці завыла — голас такі прыемны, як у той зязюлі, ляснулі дзверы, нехта пакрочыў па агародзе ў поле.

Жанчыны i дзеўкі спужаліся, а стары кажа:

— Не палохайцеся, не палохайцеся: гэта — Хатніца. Бог з ею, няхай ідзе сабе.

Шкадлівыя Дyxi хаты

Акрамя галоўных Духаў хаты ў ей жыве яшчэ шэраг Духаў, якія не імкнуцца дапамагаць гаспадарам, не робяць шкоды, але i карысці ад ix няшмат. Адзін з такіх — Пячурнік.

Пячурнік — Дух, яй звычайна жыве дзе-небудзь пад печчу ці ў запечку. Сваім абліччам ён нагадвае ката, але калі б той хадзіў на задніх лапах. Пячурнік з'яўляецца апекуном таго дома, дзе ён жыве.

Чалавеку Пячурнік стараецца не паказвацца. Вельмі падабаецца яму, калі гаспадыня нанач выстаўляе для яго на печы пачастунак: рэшткі вячэры альбо малако.

Дух гэты бывае ахвочы пажартаваць — знесці якую патрэбную ў гаспадарцы рэч з таго месца, дзе яна звычайна знаходзіцца, i схаваць яе ў якоесь іншае месца.

Калі да Пячурніка ставяцца без належнай павагі, ён — ці то ад суму i крыўды, ці, можа, з помсты — некалькі начэй запар будзе выць i крычаць у коміне, грукаць юшкай.

Пячурнік прадчувае бяду i непрыемнасці, што могуць адбыцца з гаспадарамі. Тады ён пачынае кратаць мэблю, стараючыся зрушыць яе з месца, скідваць i разбіваць посуд. Такім чынам ён папярэджвае пра нейкую небяспеку, якая можа адбыцца ў недалёкай будучынні.

Побач з Пячурнікам жывуць Кікімары. Звычайна месцазнаходжанне ix у хаце — пляцоўка на паверхні печы i падпечак, куды яны нябачна спускаюцца. Галоўным чынам Кікімары збіраюцца ў тыя дамы, дзе адбылося забойства дзяцей.

Кікімары — гэта душы дзяцей, праклятых маткаю яшчэ ў чэраве. Выглядаюць як юныя істоты, выключна жаночага полу. Яны зусім бясшкодныя, хоць i засылаюцца ў дамы людзей з варожай мэтаю. З'явіўшыся ў хаце, Кікімары зусім забываюцца пра мэты знаходжання ў доме, загульваюцца i перашкаджаюць жыхарам хіба адной валтузнёй, ад якой чуваць няпэўны шум уперамешку з рэдкім знямоглым піскам i віскам. Але сярод самай ажыўленай валтузні Кікімары часам спыняюцца: гэта значыць, увага ix прыцягнута хатняй абстаноўкай, тою ці іншаю работаю, немаўлятамі, якіх песцяць ix мацяркі Тады Кікімары не па-зямному, неяк асабліва ўздыхаюць, чым выказнаюць зайздрасць да чужой ласкі i недасягальнае жаданне мець яе самім.

У асобныя імгненні Кікімары могуць прымаць цялесны воблік. Тады ix няцяжка злавіць i разгледзець. Калі здагадлівы чалавек хуценька выстрыыжа ў Кікімары валасы на цемені крыж-накрыж, яна назаўседы застанецца чалавекам i працягвае расці як звычайнае дзіця. Але ранейшае жыццё Духаў вядзе да таго ці іншага недахопу: крывізны рук ці ног, касавокасці, нематы, заікання, благой памяці i розуму — вось не-пазбежныя недахопы былой Кікімары, якая з узростам зісім забывае пра свае даўняе жыццё.

Не ведаючы ніякай работы, Кікімары часцей за ўсе накідваюцца на адкладзенае нейкім шытво i пражу, каб дагадзіць ласкавай маці ці яе дачцэ, i працягваюць перапыненую работу. Але лепш бы яны не дапамагалі: атрымліваюцца крывыя i няўмелыя швы, няроўнасць выпрадзеных нітак. Раніцой жанчыны, разбіраючы начную працу Клюмар, выказваюць у адрас «майстрых» дакоры, нават лаюцца. Усё гэта яшчэ больш засмучае бедных Кікімар, выклікае больш цяжкія ўздыхі.

Ноччу трывожыць i пужае людзей у час сну Валасень. Ён мае выгляд невялікай істоты з цёмнай густой доўгай поўсцю, што ходзіць выпрастаўшыся. У яго вялікія сяміпальцыя далоні з доўгімі пазногцямі. Мужчын Валасень драпае кіпцюрамі па твары, казыча ім нос. Жанчын i дзяўчат Валасень хапае за грудзі, а то i навальваецца на ix усім сваім калматым целам, кудлаціць ім валасы. Дзяцей Валасень таксама пужае, гудзе ім у вушы, казыча пяткі.

Днём мітусяцца па хаце Шэшкі — вольныя Дyxi. Яны ўяўляюць нешта радаснае ў гурце Нядобрых Духау. Беларусы ласкава завуць ix — Шэшачкі. Гэтаму, зрэшты, адпавядае маленькі рост Шэшкі — не большы, чым у рослай кошкі. Яны вёрткія, рухавыя i ў той жа час легкадумныя. Асабіста самі Шэшкі не могуць ухапіць ахвяру, а тым больш — давесці яе да пагібелі. Сапраўдныя Духі глядзяць на Шэшку як на блазнаватага. Чалавека ж ён падкупляе ласкавымі заляцаннямі, гуллівасцю, гарэзлівасцю. Шэшка раптоўна нaблiжaeццa да чалавека, дpaжнiць, адрывае ад важнай справы. Падчас пэўнай работы гаспадару даводзіцца шукаць інструмент, які хвіліну перад гэтым трымау ў руцэ. Шэшка хапае з-пад рук i выносіць рэч, патрэбныя прадметы, цешачыся злосцю чалавека, які траціць час на пошукі згубленага предмета.

Шэшкі вытвараюць толькі дробныя свавольствы, якія не прыносяць надта вялікай шкоды. Гэта з-за ix рвецца на кроснах у час работы прадзіва, цяжка прасоўваецца нітка ў вушка іголкі альбо блытаецца ў час шытва.

У доўгія вольныя вечары, калі чалавеку няма чым заняцца i яго ахопліваюць грэшныя думкі, Шэшкі паяўляюцца гуртам, мітусяцца вакол яго, заляцаюцца, чапляюцца. Але такое прыставанне Шэшак гуртам бывае адносна рэдка: яны жывуць па хатах i дзейнічаюць пераважна паасобку.

Нядобрыя Дyxi хаты

У сялянскую хату імкнуцца залезці i Нядобрыя Духі, якія наносяць вялікую шкоду гаспадарам i гаспдарцы. Сярод такіх Духау часцей сустракаюцца Злыдні — малыя, гарбатыя, скурчаныя стварэнні ў вялізных ботах i шапках. Час ад часу яны нападаюць на хату, i тады там ужо нічога не вядзецца.

Прабраўшыся ў хату, Злыдні звычайна жывуць пад печчу. Адтуль яны робяць выправы па ўсёй гаспадарцы i шкодзяць. Заглядваюць у гаршкі з ядою, падсыпаюць у кашу пяску, у самае тлустае малако наліваюць вады, псуюць у дзежцы хлеб, у курэй крадуць яйкі. Злыдні шкодзяць i перашкаджаюць усім, так што хата, у якой яны пасяліліся, бяднее i галее.

Злыдні пранікаюць у хату без прычыны. Але ix можна таксама наклікаць — непамерным жаданнем разбагацець ці празмернасцю ў працы. Калі, напрыклад, нехта ў час яды працуе, можна з упэўненасцю сказаць, што Злыдні нападуць на яго.

Злыдні цяжка паддаюцца выгнанню. Нездарма ж беларусы кажуць пра ix: «Прасіліся Злыдні на тры днi, а ў тры гады не выжывеш».

Каля дарог звычайна туляецца Бадзюля. Бліжэй да зімы яна пачынае выглядаць, дзе б i да каго ей прыладзіцца. Выбраўшы ахвяру, ідзе за тым чалавекам следам, каб пасяліцца ў яго хаце.

Вось тады для небаракі-гаспадара i пачынаюцца ўсялякія прыкрасці. То гэта не так, то тое, i ўсё з рук валіцца. 3 гора i адчаю чалавек пачынае піць, спускаючы на вецер гадамі нажытае, мазалём напрацаванае. А Бадзюля толькі таго i чакае, калі чалавек усё растрасе ды сам па свеце пойдзе. I пачынае чалавек валацужнічаць, не прыжываецца на адным месцы.

Каб прагнаць Бадзюлю, трэба чыста вымесці i вымыць у хаце. Усё гэта лепей рабіць збытнымі (Спрыяльнымі) днямі, а брудную ваду выліць на захад сонца. Тады, кажуць, можна ўвачавідкі ўбачыць Бадзюлю, як тая ўцякае: з перапуду яна забывае схаваць свае аблічча. Тады можна разгледзець яе. Гэта немаладая жанчына з вялікімі па бруха грудзьмі. На ей няма ніякага адзення, толькі брудная падраная посцілка, якая амаль не прыкрывае парэпанага струплівага цела. Твар Бадзюлі непрыгожы: пукатыя вочы, кароткі шырокі нос, тоўстыя адвіслыя губы. Валасы збітыя ў каўтун.

Без дазволу гаспадароў пасяляецца ў хаце Сербай — Дух ўвасаблення голаду. Дзеля таго каб прагнаць Сербая, трэба зажаць першы сноп i прынесці яго ў хату.

У раскіданай якой-небудзь хаціне жыве Меша — Дух, які мае выгляд нейкай калматай жывёліны невялікага росту, чорнага колеру. Гэта — Нядобры Дух, але пазбаўлены Кадуком сілы шкодзіць людзям, тым самым асуджаны на пакуты. Меша шкоды шкому не робіць, а толькі часам палохае прахожых..

Часам Меша прабіраецца ў жылы дом. Тут яго прытулкам бывае падпечак, дзе ён i харчуецца хоць чым. Уночы ён выпаўзае з-пад печы i нярэдка, пасябраваўшы з хатнім сабакам, спіць з ім на падлозе пасярод пакоя. Удзень ён не паказваецца. Пасяленне Мешы ў якім-небудзь жылым доме лічыцца няшчасцем. Мешу ведаюць амаль па ўсёй Беларусі. Яго імем нянькі палохаюць дзяцей.

ДУХІГ АСПАДАРЧЫХ ПАБУДОЎ

Хлеўнік

Калі пераязджаюць у новую хату, Хлеўніка, як i Хатніка, запрашаюць з сабой. Разам з Хлеўнікам у хлеве жыве яго жонка — Хляўніца.

Хлеўнік пераважна звязаны з гаспадарскімі коньмі i каровамі, вельмі рэдка — з авечкамі. Коз i свіней Хлеўнік не любіць i ix прысутнасць у хляве ледзьве пераносіць.

Летам i зімою Хлеўнік пастаянна застаецца ў хляве. Займае ён задні кут хлява ці залазіць на бэльку, на курынае седала, адкуль назірае за скацінаю. Кожны раз, калі скаціна выпраўляецца ў поле ці вяртаецца ў хлеў, ён падыходзіць да парога. Здараецца, найбольш любімую з жывёл Хлеўнік суправаджае на пашу, нават застаецца пры ей ледзь не да вяртання дадому. У руках ён увесь час носіць пугу i часта ею ляскае. Калі пры пашкоджанні хлява скаціну заганялі ў іншую гаспадарчую пабудову ці ў палявую загарадку i яна начуе там, Хлеўнік ідзе за жывёлай займае свае звыклае месца — кут, бэльку ці жэрдачку.

Калі Хлеўніку падабаюцца гаспадары, калі даспадобы прыйшлася яму масць жывёлы — ён песціць I песціць кожную жывёліну, а коням нават заплятае грывы i хвасты. Любімцам ён носіць ваду хатнімі ведрамі, цішком падхопленымі ў сенцах ці пад паветкаю. Падкладае ім паболей корму, не дапускае крыўды іншымі жывёламі. З нелюбімай жывёлы Хлеўнік здзекуецца. Ён кудлаціць, нават выдзірае шэрсць, грывы i хвасты скручвае ў каштуны, трывожыць уночы, гойсае да апошніх сіл жывёлы па хляве. Болей за ўсіх дастаецца нялюбай кабыле, на ей Хлеўнік выязджае на двор, у гумно. Носіцца з канца ў канец па вёсцы, скача па дарозе ці па полі i за адну толькі ноч давядзе яе так, што кабыла спадзе з цела. Акрамя таго, ён адштурхоўвае нелюбімую жывёлу ад корму i пойла. Тая худнее, марнее, самкі скідваюць плод.

У час сваіх стасункаў з жывёламі Хлеўнік застаецца нябачным i толькі зрэдку ўзнікае ў вобразе скурчанага, зморшчанага, худога чалавека: здаецца, нібы шкілет хлопчыка памясцілі ў скуру дарослага. Ён можа дзейнічаць i ў цемры, аднак абыходзіць скаціну i дае распараджэнні пры свечцы з сінім полымем, якую запальвае крэсівам i трутам.

Пры згадванні Хлеўніка імя яго не называецца. Асцярога забараняе глядзець у кут, на бэлькі i шасты, дзе, мяркуецца, знаходзіцца Хлеўнік. Пры неабходнасці крануць бэльку, жэрдку трэба спачатку назваць гэтыя прадметы, каб папярэдзіць Хлеўніка, які са сну можа нарабіць нямала бяды.

Калі пажадана пазбавіцца ад Хлеўніка, дык варта пасяліць у хляве казла i ў стайні павесіць забітую сароку. Хлеўнік зусім не церпіць сарокі, таму што яна часта садзіцца на хлеў i стракоча, выдаючы гэтым яго знаходжанне. Казёл i забітая сарока даводзяць Хлеўніка да шаленства. Ён пачынае шкодзіць нават любімым жывёлам i, нарэшце, зусім сыходзіць з хлява.

Час жыцця i магчымая пагібель Хлеўніка такія самыя, як i Хатніка. Але Хлеўнік старэе i гіне ад знаходжання ў брудным хляве хутчэй за Хатніка. Калі хлеў утрымліваецца неахайна, Хлеўнік больш сядзіць у сваіх патаемных месцах i скацінаю мала займаецца, тады i найбольш любімыя iM жывёлы застаюцца без яго догляду, робяцца бруднымі. Паморак скаціны — гэта альбо помста Хлеўніка, які заносіць заразу, альбо неабходная ахвяра пры яго пагібелі. Калі на сядзібе загінуў Хлеўнік там ніколі не развядзецца скаціна. З'яўленне на сядзібе прыблуднага Хлеўніка — чужога, які асіліў мясцовага, i выцесніў яго з месца пражывання, нясе вялікую шкоду гаспадарцы.

Вазіла

У коней ёсць яшчэ адзін апякун — Вазіла. Беларусы ўяўляюць яго ў чалавечым абліччы з конскімі вушамі i капытамі, у чалавечым адзенні. Кожны гаспадар мае свайго Вазілу, ян клапоціцца пра размнажэнне коней i засцерагае ад хвароб i прыпадкаў. Вазіла пераважна жыве ў стайні, але заўсёды прысутнічае на начлегах, калі коні пасуцца вялікімі табунамі. Пастухі звычайна забіваюць на месцы начлегу вялізны шост i надзяваюць на яго конскі чэрап, спадзеючыся, што гэтая сімвалічная выява Вазілы выратуе табун ад усіх магчымых небяспек.

Беларусы асабліва паважаюць Вазілу за тое, што ім ноччу прывозіць на сабе нейкую асаблівую траву i падмешвае яе ў корм коням, ад якой тыя дужэюць i растуць.

Вазіла ў вялікай пашане на Беларусі, але ён не ўсюды вядомы пад адным i тым жа імем: яго называюць дзе Канькачом, дзе — Хлеўнікам, дзе — Табуннікам, а дзе — Вісуснікам.

Рай i Гуменнік

Аб сабраным збожжы клапоцяцца два Ayxi — Рай і Гуменнік.

Рай клапоціцца галоўным чынам пра збожжа, звезеннае ў стадолу. Ён знаходзіцца там да таго часу, пакуль усё не будзе вымалачана. Пажадана, каб Рай усе сялянскія стадолы адначасова ўзяў пад сваю апеку. Таму кожны селянін, які яшчэ не пачаў звозіць ураджай, убачыўшы першы воз са снапамі, запрашае яго да сябе, тройчы кажучы: «Рай, Рай, ідзі к нам!»

Пад асеццю жыве дабрадушны Гуменнік, ці як яго яшчэ завуць — Падавіннік. Ён ахоўвае гумно i дапамагае гаспадару сушыць i малаціць збожжа. Бачыць ix можна часта. Гуменнік выглядае, як дзядок маленькага росту, падперазаны саламяным перавяслам. Але не трэба толькі загаворваць з ім. Тады Гуменнік зробіць сваю работу i стане нябачным.

У Гуменніка ёсць жонка — Гуменіха. Яна прыходзіць на ток у выглядзе жанчыны, прыбраўшыся, прыхухоліўшыся. Нясе ў руках арэхавы куст i свечачку з агнём. Яна пастукае кустом па таку i знікне.

Непажаданыя Дyxi гаспадарчых пабудоў

Частку сядзібных пабудоў займаюць Дyxi, без якіх беларус абышоўся б, але вымушаны цярпець ix. Гэта Ёўнік, Пуннік i Лазнік.

Ёўнік жыве ў ёўні, у печы ці на печы або на сушыльнай жэрдцы i толькі зрэдку падыходзіць да акна, каб выхаркаць пыл i сажу. Яшчэ радзей пераступае ён ганак сушні, каб агледзець ток, сцірты снапоў, накіраваць ці адхіліць вецер, неабходны ў час веяння збожжа.

У тых выпадках, калі ў ёўню заходзяць непатрэбныя тут асобы, Ёўнік узнікае ў розных месцах ёўні i палохае прышэльцаў. Калі ж у ёўню прыйшоў ненавіснік Ёўніка, то ён пільна сочыць за ім, каб, счакаўшы хвіліну, нагнаць дыму, удушыць чадам i нават спаліць разам з дабром, што тут захоўваецца.

Пры міралюбных адносінах Ёўнік клапоціцца, каб правільна палілася сушыльная печ i сушыліся снапы i зерне, не ломіць саломы, пасылае патрэбны для веяння скразняк, дапамагае, спорыць работу. Ёўнік па начах замятае гумно, вее зерне, надае яму «спорню», а ў разумных гаспадароў нават малоціць ранкам. Але калі прагнявіць яго, то ён пачне кідаць снапы ў агонь i паліць ёўню.

Калі сушня служыць i для першапачатковай апрацоўкі пянькі i лёну, Ёўнік таксама дружалюбна служыць ля мялкі i трапалкі, хоць i не пераносіць смуроду адмочанай i адлежанай пянькі i лёну. Бельмі падабаецца Ёўніку, калі сушня замяняе лазню: тут у яго ёсць адзіная магчымасць змыць сажу i пыл.

Калі Ёўнік прымае бачны вобраз, то ўяўляе чалавекападобную масу. Знешне ён чорны — ад пастаяннага дыму з печы без коміна — толькі вочы як вугалі гараць. Сажа, пыл, павуціна, наліплая мякіна з-за паўзмроку ў сушні не даюць магчымасці разгледзець асобныя формы. Але Ёўнік пераважна застаецца нябачным.

Ёўнік не баіцца простага агню, i пажар у ёўні з-за людской неасцярожнасці мала трывожыць яго.Калі пачынаецца пажар, ён выходзіць са свайго жытла i спакойна назірае за тым, што адбываецца, а пасля пажару i адыходу людзей залазіць у печ, на абгарэлае бервяно, i тут жыве, пакуль не адбудуецца новая ёўня, куды адразу i пераходзіць.

Небяспечны для Ёўніка пажар ад маланкі: тут нярэдка Ёўнік гіне ад нечаканасці грамавога ўдару. Мякінны пыл лёгка ўспрымае полымя, i Ёўнік згарае, не пакідаючы пасля сябе ні пылінкі. Калі гэта здарылася з адным Ёўнікам, другі не пойдзе ў ёўню, адбудаваную на тым самым месцы: ёўня застаецца без Ёўніка.

Калі ў ёўню кладуць снапы для прасушкі, то кідаюць сноп у агонь. Пасля заканчэння малацьбы таксама пакідаюць сноп жыта ў ёўні, каб Ёўніку было чым заняцца.

Аб гаспадарскім сене клапоціцца Дух, які жыве ў пуні. Таму i завуць яго Пуннік.

Пуннік не такі брудны, як Ёўнік: на ім няма слоя сажы, але хапае пылу i смецця ад сена i трухі. Ён таксама пакрыты запыленымі ніткамі павуціны. Бачнае аблічча прымае, пакуль у пуні ёсць сена, а калі прымае, то толькі выглядае чалавекападобнай істотай: у ім хутчэй можна пазнаць ахапак дробнага забруджанага сена, чым жывое стварэнне. Звычайна Пуннік нябачна сядзіць на кроквах, бэльках, назіраючы за тымі, хто заходзіць у пуню, завозіць ці забірае сена.

Пуннак цешыцца сцэнамі гульняў i сутыкненняў моладзі, валтузнёй i віскам катоў, калі яны ловяць мышэй, i цярпець не можа, калі ў гнёздах выводзяцца птушкі. Дзетак i паасобных прахожых Пуннік звычайна палохае ненатуральным аханнем, хрыпам i свістам ці жаласным енкам праз шчыліны i шматалікія адтуліны пуні. Гэта прыносіць яму немалую асалоду.

Пуннік туліцца не толькі ў сядзібнай, але i ў лугавой, i лясной пуні, абы толькі яна мела страху i кроквы: любая макрэча, у тым ліку i ад дажджу праз страху, дзейнічае на Пунніка разбуральна. Ён паволі марнее, хоць i не даходзіць да пагібелі. Гіне Пуннік ад удару грому ці ў агні, калі пуня загарэлася ад маланкі. Як i Ёўнік, ён ператвараецца тады ў пыл.

Лазню займае Нядобры Дух — Лазнік, які выглядам нагадвае Вадзяніка. Ён жыве пад палком.

Лазнік любіць парыцца i мыцца. Дзеля гэтага яму пакідаюць венік i ваду. Мыецца ён звычайна пасля поўначы i таму злуецца, калі хто-небудзь застаецца да гэтага часу ў лазні. Тады ён кідаецца смеццем, нават камянямі, а пры выпадку можа нават загубіць парушальніка спакою.

Лазнік больш злосны за іншых сядзібных Духаў i цярпець не можа гультаёў, а тым больш — несвоечасовых наведвальнікау. Іх ён палохае ненатуральным храпам, шыпеннем, паймённымі заклікамі, віскам, стукам у сцяну, варочаннем камянёў у лазні на каменцы, рогатам. Зларадны рогат пужае запозненых у лазні жанчын, вымушаных уцякаць голымі. Не пазбегнуць пужання Лазніка i тым, хто задумаў бы мыцца ў лазні пасля поўначы.

Памыўшыся ў лазні i ўлагоджваючы Лазніка, гаспадары пакідаюць Духу вядро вады i венік i кажуць: «Табе лазня на стаянне, а нам на здароўе».

Нямала непакою прыносіць Лазніку першапачатковая апрацоўка пянькі i лёну, калі ix мнуць i трэплюць, а таксама папярэдняя сушка ў самой лазні. Тады Лазніку даводзіцца пераносіць смурод i пыл ад падгнілай кастрыцы. Калі гэта зацягваецца надоўга, Лазнік яшчэ больш злуецца на наведвальнікаў, якім, бывае, помсціць пажарам у лазні.

Ёўнікі, Пуннікі i Лазнікі — няпрошаныя сядзібныя госці, без якіх лёгка абысціся, а таму пры пераходзе ў новыя збудаванні ix звычайна не запрашаюць, як Хатнікаў i Хлеўнікаў, яны самі набягаюць туды. Але марнеючы ад вымушанай бяздзейнасці, назойлівасці недарэчных i непатрэбных наведвальнікаў, гэтыя Дyxi часам раптоўна пакідаюць будыніну, дзе жылі. Такі зыход Духа суправаджаецца пагібеллю ці разбурэннем пакінутага прытулку — ён згарае, раскідваецца бураю ці ў ім правальваецца страха, столь, печка, крывіцца сцяна. У падпраўленае збудаванне Дух ужо не ўвойдзе зноў.

БАГІ І ДУХ ПАЛЁЎ I АГАРОДАЎ

Поле

Поле — бязлесная раўніна — месца дзеяння як людзей, так i шматлікіх Духаў i Багоў.

Чалавек арэ ўчасткі зямлі каб пасеяць жыта, лён. Межы, якія ён робіць паміж палямі, перашкаджаюць Духам перамяшчацца па зямлі.

Калі навальніца заспее ў полі, то трэба аддаляцца ад межаў i барознаў, бо па ix звычайна бягуць, ратуючыся ад перуноў, Нядобрыя Дyxi, замест якіх можа быць забіты непрадбачлівы чалавек.

Нельга класці дзяцей падчас жніва на мяжы, бо Падвей можа лixiм ветрам падвеяць або Нядобры Дух падменіць дзіця. Падчас жніва ці якой іншай работы ў полі лепш класці дзяцей спаць у лён, калі ён блізка расце, бо тады ні Падвей падвеяць не здолее, нi злы чалавек — урачы. Добра таксама класці дзяцей спаць у пшаніцы, бо i да яе Нядобрыя Дyxi не маюць подступу.

Поле не толькі корміць беларуса, яно дае яму травы i кветкі, без якіх не абысціся i простаму чалавеку, i чарадзею, ды i злодзеі ix скарыстоўваюць.

На Купалле дзяўчаты, нацешыўшыся скокамі рассыпаюцца па лесе ці полі шукаць вешчыя, лекавыя травы. Звычайна гэтых траў набіраюць да дзевяці гатункаў: медуніца, купальніца, росічкі, буковіцы, браткі, расходнік, васілёк, піжма. Ix берагуць увесь год. Імі абкурваюць дзяцей ад хваробы i ліхога вока, яны ратуюць ад навальніцы i іншых напасцяў.

Расце недзе ў полі зелле шчасця — Пералёт-трава. Расказваюць пра яе, што яна здольная пераносіцца з месца на месца. Кветка яе з колераў вясёлкі, надзвычай жывая i прыгожая, а ў сваім начным палёце блішчыць, нібы зорка. Шчаслівы той, хто яе сарве, бо не зазнае ён перашкодаў у сваім жыцці, усе яго жаданні збудуцца. Але ў пагоні за ею не адзін беларус збіўся з дарогі i не вярнуўся да сваей роднай хаты.

Ёсць такая трава, што дзівосна ўздзейнічае на жалеза: рве ланцугі, адчыняе любыя замкі. Калі каса натрапіць на яе на лузе ў час сенакосу, дык расколецца на некалькі частак. Трава гэтая такую моц мае, што супраць вады плыве. Завецца яна Разрыў-трава. Ведаюць яе толью вешчыя птушкі, напрыклад сарока, сава i сойка, i некаторыя жывёлы. Таму здабываюць яе людзі своеасаблівым спосабам.

Знайшоўшы гняздо з птушанятамі адной з вешчых птушак, трэба ў ім замазаць глінай адтуліну так, каб птушка не магла карміць сваіх дзяцей. Пад дрэвам, на якім звіта гняздо, трэба разаслаць абрус i самому схавацца пад ім. Пачуўшы піск галодных птушанят i імкнучыся вызваліць ix з няволі i накарміць, i пушка паляціць шукаць Разрыў-траву. Здараецца, яна i знаходзіць яе. Тады прыкладвае Разрыў-траву да гнязда — i замазка спадае. Вось тут i трэба глядзець на абрус: ці не ўпала Разрыў-трава. Калі знойдзеш яе, разрэж далонь на правай руцэ i падсунь пад скуру траву. Тады варта толькі крануць гэтай рукой замкнутыя дзверы — яны адчыняцца, дастаткова толькі ўзяцца за замок — ён сам адамкнецца.

Ведае Разрыў-траву i вожык, таму можна зрабіць i так. Знайшоўшы важанятак, трэба абгарадзіць ix калкамі, убіваючы густа ў зямлю. А вакол агароджы ачысціць зямлю ад травы i моху. Як вожык прыйдзе i ўбачыць, што яго дзеткі агароджаны, дык ён пойдзе шукаць Разрыў-траву, каб раскідаць тую загародку. Ён прыносіць вядомую яму траву i як толькі дакрамецца ею да загародкі, то калкі вамі павылазяць з зямлі i разваляцца. Тады там, на чыстым месцы, трэба шукаць тое зелле. Хто гэтую траву знойдзе, няхай разрэжа на далоні скуру, пакладзе гэтую траву ў разрэз i перавяжа, каб зарасло. Тады як дакранешся тою рукою да замкнёнага замка, то ён сам адчыніцца.

Каб быць добрым злодзеем, трэба зрабіць наступнае: знайшоўшы гняздо чapanaxi, абгарадзіць яго калкамі так, каб чарапаха не магла прабрацца да сваіх яек. Чарапаха, убачыўшы свае гняздо абгароджаным i не маючы магчымасці да яго прабрацца, ідзе шукань асаблівую траву. Знайшоўшы Разрыў-траву, чарапаха прыносіць яе да гнязда i кідае. У гэты час калкі самі сабою выпадаюць з зямлі i гняздо робіцца свабодным. Кінутую траву трэба падабраць, узяць з яе адно каліва i, разрэзаўшы палец, пакласці яе ў гэты разрэз ды завязаць палец. Калі палец загоіцца, ад аднаго толькі дакранання яго да замка замок развальваецца, i злодзей пранікае ў хату.

Ёсць дзіўная трава, якую ведаюць толькі чарадзеі. Завецца яна Сон-трава. Калі насенне гэтай травы рассыпаць паблізу людзей, то ўсе на нейкі час паснуць як мёртвыя. Яе скарыстоўваюць злодзеі i чараўнікі дзеля сваіх нядобрых мэтаў.

Наготкі, на думку палешукоў, надзелены ўласцівасцю не дапускаць перуноў, таму ix можна знайсці ў кожным агародзе. Шмат людзей вераць у тое, што перад бурай сярод наготак паяўляюцца агеньчыкі — зусім як маленькія бліскавіцы.

Медуніца абараняе ад змей. Гэта трава з моцным пахам. Дзе расце медуніца, там змеі не водзяцца, адразу ўцякаюць.

Палявік

У полі водзіцца Дух, нечым падобны да Лесавіка. Гэта Палявік. У яго ёсць жонка — Паляха. Палевікі радня Хатнікам. Беларусы звяртаюцца да Палевіка з просьбамі пра ўраджай.

Тэрыторыя існавання Палевіка — палі i лyri (з усімі пагоркамі, нізінамі i ярамі, што мяжуюць з палямі) адной або некалькіх сумежных вёсак, не раздзеленых адна ад аднае ні лесам, ні вадою. Палявік можа жыць на горцы, у доле, у канаве. Таксама можа туліцца ля каменя ці ля палявога дрэва, куста, межавага слупа. У час разводдзя ці пры моцных дажджах ён уцякае ад вады на вышэйшыя мясціны, таму што цярпець не можа макрэчы.

Найгорш жывецца Палевікам вясною i восенню, калі слата i макрэча: якім бы вялiкiм ні было ix жаданне шкодзіць чалавеку i яго дабру, яны не могуць расстацца з утульным cуxiм месцам, не могуць мясіць нагамі бруд i гразь. Але тут нярэдка сам чалавек даецца ім у рукі, калі прыходзіць адпачыць на сухадоліну. Каб утрымаць чалавека, Палевікі лашчаць i закалыхваюць яго зацішкам, сонечным цяплом, пакуль у яго не пачнуцца дрыжыкі, якія нярэдка пераходзяць у хваравітую ліхаманку.

Палевікі гасцююць адзін у аднаго, дапамагаюць мучыць знойдзеную ахвяру, па-сяброўску пераклікаюцца, асабліва начною парою, калі стаіць добрае надвор'е. Зімою Палевікі сыходзяцца на забавы. Любімая з ix — знішчэнне дарожных вешак, зацярушванне дарогі, занос снегам канаваў i калдобін, каб туды трапіў прахожы ці праезджы, які збіўся з даpoгi. Палевікі доўга водзяць яго ўзад i ўперад, пакуль той не замерзне.

Палявік разбурае загародкі, вешкі, заваблівае скаціну ў шкоду выглядам хлебных i лугавых раслін. Тое ж робіць Палявік, калі заманьвае дзяцей i моладзь у кветкі для гульняў i зборышчаў. Учыняе ён i прамую шкоду: прыгінае да зямлі збожжа i траву, скручвае расліны, адхіляе дождж, насылае шкодных насякомых, водзіць да знямогі дзяцей, што заблудзіліся. Мучыць жывёлу на пашы, як i людзей за работаю, аваднямі, сляпнямі, камарамі.

Не пашкадуе Палявік i сталага чалавека, калі той засне на кучы камянёў ці палявых каранёў, якія збіраюць пасля баранавання, у бруднай канаве ці мокрай лагчыне. Усіх наведвальнікаў палёў i лугоў Палявік насцярожвае перадражніваннем, свістам. Ён прымае выгляд пачварнага ценю, то гоніцца за чалавекам, то аддаляецца ад яго, заманьваючы ахвяру. Варта толькі паддацца на прынаду Палевіка, i чалавек пацерпіць за сваю даверлівасць. Палявік раптам можа забіць чалавека на месцы.

Але часам Палявік клапоціцца пра ўраджайнасць палёў, пра ўкосныя сенажаці, выганяе адсюль шкоднікаў, раўняе сцябліны I лісты раслін, але гэта робіцца дзеля таго, каб прывабіць сюды як мага болей людзей, між якіх ён, несумненна, знойдзе ахвяру. Здараецца, што ён гоніць непажаданых, тых, хто зайшоў у яго ўладанні дзеля ўласнага спакою.

Палявік вартуе палявыя скарбы, якія не выдае чалавеку ні пры якіх умовах. Ён неміласэрна помсціць таму, хто выпадкова знаходзіць скарб. Ведаючы гэта, шукальнікі скарбаў не звяртаюцца да Палевіка, а калі зробяцца, уладальнжамі палявога скарбу, стараюцца не трапляць у мясціны, дзе жыве Палявік.

Як гінуць Палевікі i ці гінуць наогул — беларусы не ведаюць. Вядома, што гэтыя асцярожныя дyxi хутчэй за іншых адчуваюць набліжэнне навальніцы i ўмеюць хавацца ад Перуновых стрэлаў. Да таго ж i сама тэрыторыя Палевікоў, калі там няма высокіх дрэў, якія растуць паасобку, рэдка прымае ўдары грому.

Беларусы ж пакуль не прыдумалі надзейных сродкаў на пагібель Палевікоў. Ад ix церпяць параўнальна менш, чым ад астатніх Духаў, i таму часам нават шануюць ix. Калі на полі, як жнуць, застаецца вада або квас, то ix выліваюць на мяжу або на дарогу — на гасцінец Палевіку, каб ён не псавау збожжа.

Русалкі-палявіцы

Pycaлкі-палявіцы сядзяць у жыце, калі яно расце. Бог ix пасылае пільнаваць жыта, каб ніхто не тоўкся да не трусіў каласкоў, бо не нальюцца. Русалкі-палявіцы ніякіх пасеваў не любяць у полі, акрамя жыта, дзе яны качаюць яйкі ў Наўскі Вялікдзень.

Таму i не дзіва, што як нехта ўпрэцца ў жытняе поле, то яго заласкочуць. Хлопца заласкочуць, бо разявака, а дзеўку — каб было больш Русалак. Русалк-палявіцы без віны нікому не робяць зла.

Русалкі-палявіцы не могуць перайсці цераз мяжу, ад таго i церпяць, i пераводзяцца: цяпер зямлю ўвесь час перамерваюць i дзеляць межамі. А раней, калі зямля была нямераная, ix было многа. А ў лесе ноччу толькі i чутна было: гу-гу-гу-гу!

Талака

Багіня Талака — апякунка жніва i ўрадлівасці. Яна ў вялікай пашане ва ўсіх беларусаў i вядомая пад адным гэтым імем. Свята ў яе гонар адбываецца ў розны час: у адных мясцінах раней, у іншых пазней, гледзячы дзе i калі бывае ўборка ўcix пасеваў ці толькі хлеба.

Калі змяркаецца i дажынаюць апошні загон, кожная са жней адкладае па каласку для аднаго агульнага снапа, які прызначаецца ў гонар Талакі. Сабраўшы гакім чынам значную колькасць каласкоў, жнеі звязваюць усе разам у адзін агульны дажыначны сноп. Між тым на ніве застаецца невялікі кавалак: з яго талачанкі робяць вянок, уплятаючы ў яго розныя кветкі i пахучыя травы. У гэты час з'яўляецца на полі багіня Талака, якую жанчыны ўпрыгожваюць рознымі кветкамі, даюць у рукі дажыначны сноп, а на галаву яе ўскладаюць талаковы вянок з доўгім белым пакрывалам. Карагод жанчын-талачанак акружае Талаку i, пераплятаючыся вакол яе вянком, спявае:

Добры вечар, добры вечар!

Добры вечар, Талака!

Да ўхараводзьжака

Ты нас геценечкі вечар.

Да вазьмі ж ад нас, вазьмі

Гэты збожны ты снапок;

Да надзень жа, надзень

3 краскамі прыгож вянок!

Пасля гэтай песні карагод талачанак, стаўшы папарна за Талакою, ідзе ў дом гаспадара поля. Талачанкі спяваюць:

Выйдзі, выйдзі, гаспадарыку,

Спатыкаць з усякім збожжам Талаку;

Раскрый жа хатачку

Да перад такім жа госцем.

Пакланіся ж спадарыні Талацэ,

Пакланіся ей найніжай;

Пасадзі яе да на куце...

Гаспадар падносіць Талацэ хлеб-соль, кланяецца ей у пояс. Талака аддае ўзамен дажынкавы сноп. Гаспадар i гаспадыня бяруць Талаку пад рукі i саджаюць яе на кут.

Пасля заканчэння вячэры карагод з Талакою падыходзіць да гаспадароў i дзякуе за пачастунак пацалункамі. Талака здымае з галавы вянок i аддае яго гаспадару, пакрывала ж застаецца ў яе. Карагод талачанак праводзіць Талаку.

Спарышка i Спарышэнь

Спешка-Спарышка i Спарышэнь — Дyxi, якія даюць поспех i спор усякай рабоце, а разам з гэтым i дастатак. Калі ў чым няма спору i на душу ляжа важкі камень, то згадваюць Спарышку ці Спарышэня.

Хто, пачынаючы работу, папросіць ix, то яны пераляцяць перад ім, i тады работа робіцца спорна i легка, i хутка дзень мінецца i вечар набяжыць. А якія яны, Спарышка i Спарышэнь, невядома, бо ніхто ix не бачыў. Адно кажуць, што ёсць такія, бо ўсе ix просяць.

Жыцень

Бог восені — Жыцень апякуецца i над сялянскімі палямі. Ён з'яўляецца перад беларусам у выглядзе мужчыны сталага веку, нізкага росту, худога, нават кашчавага, з ускудлачанымі валасамі. Мае тры вокі: два як у звычайнага чалавека i трэцяе на патыліцы. Жыцень выглядае грозным, нібыта вечна нечым незадаволеным.

Ходзіць Жыцень вельмі ціха, сагнуўшыся. Расхаджвае па палях i агародах, каб агледзець, ці ўсё добра прыбрана, як павінна быць у добрай гаспадарцы. Калі Жыцень знойдзе на жніўніку шмат каласоў, пакінутых жнеямі, ён збярэ ix i, звязаўшы ў адзін сноп, перанясе на тое поле, дзе сабрана ўсё чыста, з ашчаднасцю. Вынікам гэтага здараецца неўраджай у наступным годзе на тым месцы, дзе Жыцень знайшоў шмат пакінутых каласоў, i, наадварот, вялікі ўраджай на той ніве, дзе пакшуў ён сноп.

Тое ж бывае i з агародамі, якія наведвае Жыцень i ў якіх знаходзіць нядбайнасць, гаспадарскія непарадкі. Убачыўшы каго-небудзь з гаспадароў агарода, Жыцень падыходзіць да яго i грозіць яму пальцам: гэта значыць, што ў наступным годзе ў тым агародзе грэба чакаць неўраджаю.

Жыцень прыходзіць да беларуса часам у выглядзе жабрака. Ён, як звычайна, з суровым тварам, пагражае пальцам кожнаму стрэчнаму. Гэта прадвесце ўсеагульнага голаду ці вялікага неўраджаю на наступны год. Зрэшты, у такім выглядзе Жыцень з'яўляецца беражлівым i старанным гаспадарам, каб папярэдзіць ix пра надыход небяспекі i такім чынам даць ім магчымасць назапасіць хлеба на галодны год.

Жыцень прысутнічае ў полі i пры восеньскай счубе. Пахаджае з грозным выглядам па пасеяным жыце i нібыта ўсё прыглядаецца да чагосьці ўнізе, утоптвае зерне, каб лепш увайшло ў зямлю i хутчэй апладнілася зямельнымі сокамі.

Жытняя баба i Палявы дзедка

На полі ў жыце жывуць два палявыя Дyxi — Жытняя баба i Палявы дзедка. Жытняя баба — маці жыта, якая сцеражэ яго з жалезнай пугай у руках. У час жніва Жытня баба з'яўляецца людзям у выглядзе жанчыны з каласамі на галаве i зоркамі па баках. Палявы дзедка — Дух поля, які апякуецца над жытам, сабраным у снапы. Снапы нельга пакідаць на пожні раскіданыя, а трэба скласці ix у хрэшчыкі (крыж-накрыж) ці паставіць у бабкі. Тады Палявы дзедка будзе аберагаць ix. Калі ж ён знойдзе снапы неўладкаванымі, то зазлуе i пачне вытрасаць з ix зярняты.

Жалезная баба

У палях i агародах жыве яшчэ i Жалезная баба. Гэта злая нізкарослая старая з вялікімі железнымі грудзямі. Яна хапае жалезным крукам тых дзяцей, якія асмельваюцца заходзіць адны ў палі i агароды, каб паласавацца бобам, гарохам, макам, гароднінай. Жалезная баба кідае ix у сваю жалезную ступку, таўчэ жалезным таўкачом i есць.

Падвей

Падвей — гэта той Дух, што круціцца віхрам у полі. Ён насылае на людзей асаблівую хваробу, якая таксама называецца падвеем: наляціць віхор на чалавека — i скруціць яму галаву набок, адыме мову, а то скруціць руку ці нагу. Падвей — благі вецер, зыходзіць ад Нядобрага Духа ці ад чараўніка.

Заўсёды трэба ратавацца ад Bixpy. Kaлi ён круціцца, трэба паказаць яму кукіш: гэтага Падвей не любіць i прамчыцца бокам, не закрануўшы чалавека. Каб надзейней засцерагчыся ад яго, лепш заўсёды мець пры сабе якую-небудзь жалезную рэч, напрыклад сякеру, нож. Калі ж Падвей шкодзіць гаспадарцы i кукіш не дапамагае, кіньце ў яго нажом ці сякераю. Ён толькі піскне, a Bixop невядома куды i дзенецца. Неба адразу ачысціцца, на ім не будзе ніводнай хмаркі.

ДУХІ НОЧЫ

Ноч

Ноч — час Чарнабога i яго памагатых. У цішы ночы вакол сядзібы збіраецца мноства розных Нядобрых Духаў. Яны валочацца па дарогах i вёсках, імккуцца пранікнуць на сядзібы ці ў гаспадарчыя пабудовы, каб рабіць свае нядобрыя справы, дзяля, якіх яны былі створаны Багамі цемры i зла. Сярод ix ёсць тыя, што шкодзяць людзям, i тыя, што псуюць свойскую жывёлу.

Ёсць у гадавым коле зямнога жыцця адна жахлівая ноч, якую беларусы завуць Арабінавай.

За лета пладзіцца шмат Нядобрых Духау, якія робяць вялікую шкоду людзям. Тады ўсе Багі Багоні яднаюцца, каб знішчыць чалавеканенавіснікаў. Кожнае лета здараецца такая Арабінавая ноч, калі ўсё злое з Таго Свету на Гэты Свет на забаву выходзіць. Вось у гэтую ноч адбываецца страшэнны Bixop з перунамі i лівень.

Ужо з вечара стаіць такая задуха, што жывёла б'ецца ў кашары, бо не ведае куды дзецца. Сонейка сыходзіць за хмару, бы за сцяну, а расы няма ні кроплі. На дварэ так ціха, быццам усё скамянела, толькі там-сям бліскае зарніца. Гэта Змей лыпае вачыма.

Раптам загамоніць лес, дзесь далека загудзе, загрукоча ды сціхне. Толькі маланка паліць раз за разам, паліць ды паласуе неба то на захадзе, то на ўсходзе. То раптам загарыцца палова неба, то зробіцца яно цёмнае, бы ноччу возера..

А неба? Што за лixa! Там быццам у гаршку кіпііць, так таўкуцца хмары. А маланка крышыць ix ды рве на кавалкі, рве ў шмаццё ды кідае цераз усё неба з аднаго боку да другога. Маланка паліць, неба раве, стогне ды грыміць, а дажджу няма. Бачна, што гэта не навальніца, не той град, што пасылае Бог, каб пакараць людзей за грахі. Гэта хтось з Багоў паварушыў апраметную, патурбава цёмныя сілы, бы хлапчук ражном гняздо вос, i яны закружыліся, заснавалі туды-сюды ды рынуліся ва ўсе бакі.

Мітусяцца хмары, таўкуцца аблокі, грукацяць грымоты, гарыць неба, лес схіляецца ледзь не да зямлі, трашчыць ды стогне. А зямля, спалохаўшыся, хаваецца пад расліны. Ляжыць ціхенька i не дыхае, чакае, пакуль засвеціцца на ўсходзе святло ды пырснуць адтуль помні сонейка, якія разгоняць Нядобрых Духаў i запруць ix зноў у цемры апраметнай.

Кожны забіты ці пакалечаны ў гэтую ноч ад буры i Перуна — абавязкова чараўнік. Таму яны так баяцца Арабінавай ночы.

Паўночнікі

Па начах на вуліцах вёсак валэндаюцца i гаспадараць Паўночнікі. Дзе жыве чалавек — там ёсць i яны. Паўночнікі селяцца па ўсіх сядзібных забудовах, нягледзячы на прысутнасць сядзібных Духаў, якія не ладзяць з гэтымі гарэзамі. Паўночнікі пачынаюць сваю свавольніцкую дзейнасць ноччу, у час агульнага людскога спакою. Яны выяўляюць сябе дзікімі чалавечымі воклічамі, фальшываю просьбаю дапамагчы, свістам i ровам буры, дзіўным рогатам ці плачам. Усё гэта робіцца звонку памяшкання, у якім знаходзіцца чалавек, i тым невыноснае, што застае чалавека, калі ён сніць першы сон, i доўжыцца да раніцы.

Дзе жывуць Паўночнікі i як выглядаюць — ніхто не ведае. Можна здагадвацца па хуткіх рухах Паўночнікаў ды па галасах, што гэтыя гарэзы маладзей сярэдніх гадоў, што яны вандруюць паасобку i гуртам i што сярод ix ёсць i мужчыны, i жанчыны. Паўночнікау асабліва шмат у тых вёсках, дзе багата моладзі.

Кумяльган

Кумяльган — Нядобры Дух у абліччы чалавека i каня. Беларусы ўяўляюць яго з чалавечым тулавам, рукамі i нагамі, пакрытымі конскай поўсцю, з конскай галавой, з капытамі на руках i нагах. Ён ходзіць часам, як конь, а часам, нібы чалавек, на задніх нагах. Прызначэнне яго — мучыць, псаваць, калечыць коней. Ён таксама падмешвае ў ix корм якую-небудзь атрутную pacліну. Добра, што Кумяльган слабы, а то б ён перадушыў усіх коней. Затое Кумяльган шмат выйграе сваей выкрутлівасцю. Забраўшыся ў хлеў уночы, ён звычайна ўскоквае па чарзе на кожнага каня i ўсяляк яго душыць, цісне i курчыць да той пары, пакуль, нарэшце, конь не выб'ецца з сіл i падзе як мёртвы. Затым залазіць на другога, трэцяга такім чынам на працягу ночы паспявае замучыць уcix коней.

Не менш шкодны Кумяльган i ў час начлегаў. Ён адводзіць коней з табуна па адным у бок лесу i там здзекуецца, як i ў хляве. Кумяльган адводзіць таксама жарабят ад кабыл, але не мучыць ix, а пакідае на здабычу драпежным звярам.

Прычына, чаму Кумяльгану часта ўдаецца прабірацца ў табун незаўважаным, у тым, што ён велымі падобны да каня, да таго ж ён можа прымаць любую масць i такім чынам падманвае гаспадароў. Прыняўшы масць якога-небудзь гаспадарскага каня, ён спакойна ўваходзіць у хлеў, не сустракаючы з боку гаспадара ніякай перашкоды. Часам нават гаспадар сам адмыкае яму хлеў, прымаючы яго за свайго каня.

Стрыга

Стрыга — Нядобры Дух, які непакоіць цяжарных жанчын i нават можа падмяніць дзіця. Замест добрага i тоўстага падкінуць плакавае, бледнае i худое. Цяжарныя жанчыны бачаць Стрыгу. Выглядае яна як жанчына высокага росту, худая, бледная, з распушчанымі валасамі, праваленымі шчокамі i зялёнымі кашэчымі вачыма.

Стрыга не мае сталага месца жыхарства. Яна ходзіць па вёсках, i яе з'яўленне наводзіць жах на цяжарных жанчын. Па вечарах яна з аднаго двара пераходзіць на другі. Схапіўшы дзіця, Стрыга шматае яго так, каб маці чула крыкі. Можна, аднак, задобрыць Стрыгу. Цяжарная кабета, сустрэўшыся з ею, запрашае яе да сябе ў хату на час родаў. Стрыга з'яуляецца, ёй усе дагаджаюць, выказваюць асаблівую павагу i часам справа наладжваецца: дзіця цэлае.

Для захавання дзіцяці ад Стрыгі яго купаюць штодзённа да захаду сонца, пасля чаго ваду адразу выліваюць. Але ні ў якім выпадку не трэба выліваць ваду пасля захаду сонца. У пятніцу дзяцей купаць не варта.

Мара

Мара — Дух, які па начах непрыкметна прабіраецца ў хату або гаспадарчыя пабудовы. Даволі часта з'яўляецца ў стадоле, асабліва калі там нехта спіць. Таму так часта i старанна, нават цёплай летняй ноччу, закрывалі перад сном у хаце ўсе вокны i нават комін. Закладвалі над дзвярыма абор лапавыя гальнкі, якія ахоўвалі жывёлу ад Мары.

Мара здзекуецца з сонных людзей, не перапыняючы ix сну. Звычайна яна садзіцца на грудзі ці горла соннага чалавека i пачынае душыць, перашкаджаючы чалавеку дыхаць. Час ад часу адпускае яго, каб нацешыцца яшчэ большымі пакутамі ахвяры пасля перадыху. Ахвяра, імкнучыся выратавацца, падымае руку, каб адагнаць Мару, але вёрткая Мара прытрымлівае занесеную руку, прычым ад дакранання Мары рука млее, што дадае новыя пакуты.

Адзіным сродкам выратавання ад Мары з'яўляецца згадка, што ўсё гэта адбываецца ў сне, а не на мне. Пакутнік прачынаецца — i Мара знікае. Але дадумацца да гэтага могуць толькі пажылыя людзі, да якіх Мара чапляецца наогул рэдка. Маладыя людзі, да якіх Мара любіць прыставаць, звычайна не дадумваюцца да гэтага сродку i вымушаны доўга цярпець пакуты. Як Мара на чалавека наляжа, то трэба варушыць мезеным пальцам на правай руцэ — i яна адляціць.

Мара чапляецца ў сне пераважна да таго чалавека, які шумна правёў час перад сном i, значыць, з цяжкасцю можа разабрацца ва ўражаннях. Яна мяняе свой воблік, калі паслядоўна прыстае

Поиск по сайту: