ДУХІ ПАДВОДНАГА ГАСПАДАРСТВА

Гаспадар рыб

Як i іншыя жывёлы, рыбы маюць свайго Гаспадара, які кіруе i распараджаецца імі. Кожная рака, вялікае возера маюць свайго Гаспадара. Слухаючыся яго загаду, рыба пераплывае вялікімі чародамі з аднаго возера ў другое, з адной ракі ў другую. У выніку адны месцы пусцеюць, а другія перапаўняюцца рыбай. Гэта Гаспадар пераганяе рыбу.

Аднойчы ў вёсцы, недалёка ад берага Дзвіны, святкавалі нейкае свята. Усе былі вясёлыя, спявалі i скакалі. Сярод вяскоўцаў быў рыбак-чараўнік, які ўбачыў, што разам з усімі скача нейкі вясёлы дзяцюк з рыбіным хвастом. Але хвост бачыць толькі ён, чараўнік, іншыя не бачаць. Рыбак сцяміў, што гэта Гаспадар рыб. Пайшоў i папярэдзіў сваіх сяброў-рыбакоў. Тыя хуценька пайшлі да Дзвіны i пачалі лавіць рыбу. Да раніцы нацягалі яе цэлыя горы. Калі ж згасла зарніца, вярнуўся Гаспадар рыб да сябе ў Дзвіну i ўбачыў, колькі без яго загінула яго падданых. 3 вялікага жалю цэлы тыдзень ён так плакаў, што ўся Дзвіна жаласна хвалявалася i стагнала. 3 таго часу Гаспадара рыб ужо ніколі не бачылі сярод людзей.

Уладарыў Гаспадар рыб i ў Стронскім возеры. Аднойчы рыбакі ў гэтым возеры за дзень-ноч, прыклаўшы вялікія намаганні, злавілі толькі аднаго маленькага ёршыка. 3 роспачы i злосці кінулі яго на вогнішча каля берага. Раптоўна з возера пачуўся голас, які чулі i рыбакі:

— Усе дома?!

Нейкі рыбак тоненькім галаском са здзекам гукнуў:

— Няма толькі дохлага ёршыка!

Ёршык скочыў з вуголля — i ў возера. Рыбакі толькі рукамі развялі на гэтае дзіва.

Вадзянік

Галоўным Духам Падводнага гаспадарства з'яўляецца Вадзянік. У кожным вадаёме: возеры, ставе, рацэ, лужыне, якая не высыхае, калодзежы існуе гэты водны Дух.

Але больш за ўсё Вадзянік любіць жыць у «жывой» вадзе, той, якая толькі што прабілася з-пад зямлі. Кожны вip мае свайго Вадзяніка. Жывуць яны i ў бяздонных крыніцах, у глыбіні рэк i азёр. Там, дзе жыве Вадзянік, зімою застаецца незамерзлае месца: тут лёд растае ад яго дыхання. На азёрах любяць Вадзянікі глыбокія i «закаложаныя» месцы. Каля такіх мясцін людзі плаваюць з вялікім страхам, асабліва ўночы, — як на зямлі са страхам праходзяць паўз балоты.

Сярод Вадзянікоў бываюць Вірнікі i Ціхоні: першыя жывуць у рухомай вадзе, а другія — у стаячай: у азёрах i ставах. Але адзін i той жа Вадзянік можа жыць як у бягучай, так i ў стаячай вадзе, абы вадаёмы злучаліся адзін з адным.

Па знешнім выглядзе Вадзянік — глыбокі стары. Ён сярэдняга росту, з доўгай лапацістай барадою, з такімі ж доўгімі валасамі на галаве ў форме кліна. У яго гладкая бліскучая скура, азызлы твар, вялізнае пуза i тонкія доўгія ногі з перапонкамі між пальцамі. Акрамя таго, усё цела Вадзяніка пакрыта доўгімі валасамі, якія пры бліжэйшым разглядзе аказваюцца ці тонкімі струменьчыкамі вады, ці нечым накшталт водарасцяў, што прыліплі да яго скуры. Вадзянік здольны ператварыцца ў любую рыбіну.

Днём Вадзянік звычайна ляжыць на дне i пачынае сваю дзейнасць толькі пасля захаду сонца. Але за тыдзень перад Перуновым днём Вадзянікі дзейнічаюць i ўдзень. У гэты час яны асабліва небяспечныя. Нярэдка апоўдні Вадзянік выскоквае з вады да пояса i крычыць: «Рот ёсць, ды няма каго есці!» Так ён патрабуе чалавечай ахвяры.

Тапельцы не па сваей волі — ахвяры драпежнасці Вадзяніка. Ратаваць тапельца — гэта значыць адбіраць у яго здабычу. У Беларусі шмат мясцін, дзе былі некалі азёры i ў ix жылі вельмі прагныя Вадзянікі. Яны даволі часта цягалі людзей у вip. Тады навакольныя жыхары звярталіся да якой-небудзь чараўніцы, i яна, адшукаўшы вip, смела нырала на дно, затыкала галоўны выток возера “гарохвінамі” i закладвала зверху каменнем. Вада ў возеры мала-памалу знікала, i Вадзянік перасяляўся куды-небудзь у іншае месца.

Вадзянікі не сыходзяцца адзін з адным i варагуюць паміж сабою. Два Вадзянікі — рачны i калодзежны, якія жывуць амаль побач, ведаюць адзін аднаго па голасе i плёскаце вады, перамаўляюцца, але ніколі не бачацца. Людзі карыстаюцца гэтым для знішчэння вадзяных Духаў i, злучыўшы канаваю ці каналам два вадаёмы, зводзяць двух Вадзянікоў, а тыя ў бойцы забіваюць адзін аднаго. Акрамя гэтага, Вадзянікоў можна выжываць свістам, якога яны, як i Лесуны, не пераносяць. Не пераносяць яны i попелу, які людзі сыплюць раніцай у ваду: Вадзянік атручваецца ад попелу, шалее ад свісту i разбіваецца аб падводныя завалы. Шаленства Вадзяніка вельмі небяспечнае для таго, хто праходзіць па беразе: Вадзянік хапае яго за крысо, пераварочвае лодку з чалавекам i цягне на глыбіню. Калі такі чалавек здолее ўцячы ад Вадзяніка, ён не пазбегне няшчасця на зямлі: сухапутны Нядобры Дух адпомсціць за Вадзяніка, асабліва калі пры свісце i высыпанні ў ваду попелу было згадана імя Вадзяніка.

Пад вадою ў Вадзяніка стаіць цудоўны палац, з якога ён у пэўны час дня i ночы выходзіць на дно рэк i азёраў. Затаіўшыся ў якім-небудзь віры альбо завадзі, чакае здабычы. Абавязкова ўтопяцца тыя, хто купаецца ў свята, калі вада павінна адпачываць, ці пасля захаду сонца. Асабліва небяспечна купацца i лавіць рыбу апоўдні i апоўначы.

Вадзянік далёка ад вады не адыходзіць. Калі ж ён, затрымаўшыся на сушы на час, за які з яго сцячэ вада i прасохне ціна i водарасці, не вернецца ў ваду, то загіне. Тонкі пласт засохлай ціны i водарасцяў, абцягнуты ледзь прыкметнаю плеўкаю, які ляжыць на беразе — гэта тое, што засталося ад Вадзяніка. Але калі такі пласт, нікім не крануты, будзе падхоплены вадою ці ўкінуты ў ваду чалавекам, Вадзянік аджыве. У такім выпадку ён застаецца ўдзячны чалавеку, які скінуў яго ў ваду, за выратаванне. Калі выратавальнік будзе тануць, Вадзянік не толью не прыме яго як ахвяру, але нават выштурхне на неглыбокае месца, падсуне бервяно, куст ці нешта яшчэ. Вадзянік будзе выказваць такому чалавеку ўдзячнасць да канца яго жыцця.

Удзячнасць Вадзяніка адчуваецца i ў наступным: ён прымае чалавека, над якім апякуецца, спаць на сваю пасцель, што знаходзіцца на дне вадаёма, прычым на соннага не ўпадзе нават нi кронлі вады. Пасцеля Вадзяніка вельмі мяккая, прыгожа ўбраная. Над тым, хто спіць, тонкая, як павуцінне, засень, скрозь якую ён бачыць жыццё раслін i водных жывёл, пераліванне вады, гульні русалак. Калі ж чалавек ткне пальцам у гэтае покрыва — вада адразу прасочыцца ў дзірку i залье неасцярожнага.

Вадзянік можа жартам ці са злосці пужаць рыбу каля сетак рыбакоў, раз'язджаючы вярхом на сваей любімай рыбіне — соме. Пільна сочыць за тымі, хто купаецца, падхопліваючы ахвяры — рыбакоў i людзей, якія ўпалі ў ваду па неасцярожнасці. Губіць i скаціну: сеўшы на жывёліну, якая плыве ці валтузіцца ў вадзе, Вадзянік едзе на ёй i сваім цяжарам прыціскае яе да дна.

Якім бы чынам ні замучыў Вадзянік сваю ахвяру, ён доўга цешыцца з яе адчайных парыванняў вызваліцца з вады: то падыме на паверхню, дасць удыхнуць паветра, то яшчэ глыбей апусціць уніз, i так да таго часу, пакуль канчаткова знясіленая ахвяра не ўпадзе на дно. Але i тут Вадзянік працягвае мучыць ахвяру спадзяваннямі магчымага выратавання. Канчаткова забіўшы сваю ахвяру, Вадзянік зганяе да трупа п'явак, ракаў, жукоў, каб тыя здзекаваліся з цела, якое ён кідае, калі дастане душу. Душа тапельніцы ідзе на службу да Вадзяніка. Мужчынскія душы становяцца Вадзянікамі.

Калі ў яго ўладаннях ужо ёсць некалькі тапельніц, Вадзянік прытрымлівае толькі самазабойцаў, адпускаючы астатніх выпадковых тапельніц. Русалкі трапляюць пад уладу Вадзяніка i вымушаны трываць сувязь з ім. Вынікам гэтай сувязі бываюць шматлікія Дyxi, якія, аднак, больш за свайго бацьку шукаюць сувязяў з жывымі жанчынамі: гэтым апошнім i ўсяму ix роду яны дапамагаюць у рыбалоўстве. Вадзяняты пакідаюць род i знікаюць, як толькі дасягнуць паўналецця.

Ёсць Вадзянікі, якім не суджана было сумесна жыць разам з Русалкамі таму, што ў ix уладаннях дагэтуль не было ніводнай самагубцы. Такія Вадзянікі злосныя да крайнасці i не прапускаюць ніводнай ахвяры, спадзеючыся сустрэць жанчыну..

Калі Вадзянік толькі жартуе, дурэе i забаўляецца, то відаць, як у тым ці іншым месцы возера ці ракі нечакана заклубіцца вада, усплывуць на паверхню бурбалкі, пачнуць разыходзіцца кругі. Уночы, пры ціхім надвор'і, ён пляскае далонямі па паверхні вады ці раве, нібы карова, кракае, быццам качка ці вадзяныя птушкі. Раптоўны разліў невялікай рэчкі ці ручая, каламучанне чыстых дагэтуль водаў — гэта жарты Вадзяніка.

Русалкі-вадзяніцы

Русалкі-вадзяніцы — дзеці беларусак, душы якіх па віне бацькоў ці праз самагубства сталі здабычай Нядобрых Духаў i апынуліся ў Падводным гаспадарстве Таго Свету.

Русалкі-вадзяніцы выглядаюць як маладыя прыгожыя жанчыны з доўгімі да пят валасамі. Па далікатным, амаль празрыстым ix целе рассыпаюцца хвалістыя валасы русага колеру да каленяў. У асобных Русалак валасы падобныя да пасмачкаў зялёнай тонкай асакі. У Русалак ласкавыя блакітныя вочы, якімі яны так удала заманьваюць ахвяру. Але калі яны зловяць ахвяру, то ix вочы робяцца шклянымі i нерухомымі, як у нябожчыка.

Русалкі-вадзяніцы — вечна вясёлыя, гуллівыя рагатушкі, якія не пакідаюць сваіх вадаёмаў i жывуць тут у крышталёвых дамах пад доглядам Гаспадарыні-русалкі, якую прыводзіць мясцовы Вадзянік,

Русалкі-вадзяніцы — істоты выключна жаночага полу, вечна юныя красуні з чароўным i абаяльным абліччам. Яны ці дзяўчынкі, праклятыя бацькамі яшчэ ў матчыным чэраве, ці тыя, што памерлі, загубленыя сваімі маткамі неўзабаве пасля нараджэння абавязкова ў вадзе, ці маладыя тапельніцы, што скончылі жыццё самагубствам. Якімі б рознымі ні былі гэтыя ахвяры па ўзросце, стаўшы Русалкай, кожная з ix уяўляе істоту ў найлепшую пару дзявоцтва, i толькі вопытнае вока ўлоулівае розніцу між імі ва ўзросце.

Русалкі могуць заставацца без вады столькі часу, колькі патрэбна для таго, каб ix цела i валасы высахлі ад макрэчы, пасля чаго яны могуць адразу ж пакутліва загінуць. Русалкі толькі зрэдку на кароткі час выплываюць на паверхню вады, прысаджваюцца на падводны камень ці на бераг, каб заманіць ахвяру ці атрэсці валасы ад вады. Расчэсваючы свае мокрыя валасы, Русалка можа вычасаць столью вады, што яе дастаткова будзе, каб затапіць цэлую вёску.

Русалю жывуць у вадзе толью з восені да Русальнага тыдня(Восьмы тыдзень пасля Вялікадня). Пакуль яны не выйдуць з вады, людзям небяспечна купацца, таму што ці хвароба якая-небудзь здарыцца, ці Русалкі да сябе зацягнуць у глыбіню ракі i ўтопяць.

У Русальны тыдзень Русалак-вадзяніц выпускаюць на сушу на больш працяглы час, таму што знікае небяспека загінуць на сушы. Яны выходзяць на бераг, заплятаюць валасы, што свецяцца ў цемры, плятуць вянкі i ўпрыгожваюць імм галовы. Русалкі смела разгульваюць па беразе вадаёмаў, нават адыходзяць у бліжэйшыя гаі, на палі, залазяць на дрэвы, каб пагушкацца на галінах i вершалінах. Гэтым Русалкі аднаўляюць успаміны пра пакінутую зямлю i пра людзей, сярод якіх яны абавязкова стараюцца злавіць ахвяру. Робяць яны гэта так: гуляюць, бегаюць навыперадкі, водзяць карагоды, скачуць, рагочуць, пяюць песні i заманлівымі рухамі клічуць да сябе выпадковага гледача. Кал ён паддасца спакусе i падыдзе да Русалак ці спыніцца, здранцвелы, яны гуртам абступаюць ахвяру, ціскаюць яе ў абдымках i заказытваюць да смерці. Пры гэтым, пачуўшы вясёлы рогат i песні, ніхто не ідзе на дапамогу, бо не падазрае небяспекі там, дзе весяліцца моладзь. Выратавацца ад Русалак можна толькі адзіным спосабам: укалоць хаця б адну з ix іголкаю ці шпількаю, якія неабходна мець пры сабе напагатове. Тады ўвесь гурт Русалак з віскам кідаецца ў ваду, дзе яшчэ доўга чуюцца ix галасы. Але лепш за ўсё пазбягаць у Русальны тыдзень мясцін каля вады, не мыцца, не праць бялізну i не лавіць рыбу.

Згубнае ўздзеянне Русалак на чалавека мацней за ўсё праяўляецца на працягу Русальнага тыдня. У гэты час небяспечна з'яўляцца аднаму на беразе ракі ці возера, асабліва калі бачны рухомыя агеньчыкі i чутна журботная песня. Завабяць яны смельчака гульнёю незлічоных агнёў, зацягнуць чароўнай сілаю тужліавай песні — i ён беззваротна загіне ў глыбіні цёмных водаў. На перадсмяротныя крыкі ахвяры жopcткiя жыхаркі Падводнага гаспадарства адкажуць злосным рогатам.

Ва ўсе дні Русальнага тыдня дзяўчаты збіраюцца па вечарах i як засцерагальны сродак ад злых хітрыкаў Русалак пяюць своеасаблівыя песні, якія называюцца русальнымі. А ў апошні вечар тыдня дзяўчаты ходзяць у лес i вешаюць на дрэвы вянкі з кветак, упэўненыя, што Русалкі ix выкарыстаюць i будуць бегаць па палях i лясах у гэтых вянках. Такім прынашэннем яны думаюць ix задобрыць.

Калі Русалкі завалодаюць ахвяраю, яны заносяць яе ў свае жытло i тут акружаюць самым пяшчотным клопатам: у ахвяры-жанчыне яны бачаць магчымую жонку свайго ўладара — Вадзяніка, новую сяброўку сабе, а ў мужчыне, асабліва калі той малады i прыгожы, — магчымага палюбоўніка аднае з ix. Зразумела, больш за іншых даглядае тапельца тая Русалка, якой ён прыйшоўся даспадобы. Русалка расчэсвае яго валасы, расцірае цела, адганяе вадзяных жывёл, прыбірае ложка лепшымі вoдapacцямi, а ў Русальны тыдзень выводзіць яго разам са сваім гуртам на сушу, нават дазваляе зазірнуць у родны дом i пабачыць людзей, каб хоць як паслабіць тугу па зямным жыцці. Астатнія ахвяры застаюцца без увагі: Русалкі дазваляюць ракам i насякомым нявечыць целы, а калі ахвяра аказалася чамусьці несімпатычнай, яны выштурхваюць труп на паверхню вады, да берага.

Акрамя варожых нападаў, калі бязлітасна пераследуюцца людзі ўсіх узростаў — ад немаўлят да старых, — вядомы таксама заляцанні Русалак, пераважна тых, хто ў зямным жыцці не ведаў людзей, як, напрыклад, немаўляты. Гэтыя заляцанні менш варожыя i не такія небяспечныя; больш за ўсё яны прыходзяцца на маладых мужчын, асабліва хлопцаў, зносіны з якімі новыя i заманлівыя для Русалак. Тут Русалка падхоплівае які-небудзь яго прадмет — адзежу, абутак, рыбалоўную прыладу i, збіраючыся затапіць яго, тым самым прымушае ўладальніка кідацца без разбору лавіць прадмет, сама ж нябачна падштурхоўвае прадмет усё далей i далей, у небяспечнае месца, куды, зразумела, заманьвае i гаспадара. Калі той паспяхова пазбегнуў небяспекі, вылавіў украдзены Русалкаю прадмет, гэтаму прадмету не пашанцуе: чалавек абавязкова згубіць яго ў будучым, ці яго ўкрадуць, ці ён сапсуецца.

Той, хто выратаваўся ад Русалак ці нават хто бачыў ix або чуў здалёк, не заўсёды застаецца без пакарання. Так, адзін набывае звычку без прычыны нястрымна рагатаць, другі крывіць паходку, твар, некаторыя трацяць тое ці іншае адчуванне, пераважна слых. Характэрна, што чым мацней натура ахвяры, тым большыя ў яе пашкоджанні, з якімх чалавек не можа справіцца ўсё жыццё.

Якім бы прыгожым ні падавалася жыццё Русалак, у ім больш смутку, які яны не могуць заглушыць забавамі. Перш за ўсё яны з зайздрасцю глядзяць на сваіх зямных сябровак-жанчын, назіраюць матчыны ласкі, якіх многія з ix не мелі. Самазабойцам даводзіцца перажываць з-за хвііншнага неабдуманага рашэння развітацца з жыццём, каб потым накласці на сябе вечную няволю. Але больш за ўсё Русалак-вадзяніц прыгнятае паднявольная сувязь з Вадзяніком, ва ўладаннях якога яны жывуць i якому падпарадкаваны з той хвіліны, як трапяць сюды. Не толькі жальба, а найвышэйшая ступень бяссільнай злосці ахоплівае Русалку, калі ей даводзіцца бачыць маладую шчаслівую пару, што гуляе па беразе ці плавае на лодцы.

Затое які радасны крык чуецца ў Падводным гаспадарстве парою, калі становіцца вядома пра пагібель ненавіснага Вадзяніка! Гэта, аднак, апошні радасны крык, таму што разам з папбеллю Вадзяніка наступае i ix уласная, калі толькі Pycaкі не паспелі сысці з асушанага жытла i перабрацца ў новае. Але тут лёгка можа здарыцца, што з аднае няволі яны трапляюць у новую, магчыма, больш цяжкую.

Баламуцень

У Падводным гаспадарстве жыве сам па сабе вадзяны чалавек, якога завуць Баламуцень. Гэта вельмі непрыгожы мужчынскі Дух. Галава яго нагадвае збан, твар азызлы, так што вачэй амаль не відаць, скура гусіная. У яго кароценьюя, тоненькія i крывенькя ножкі і вялікі жывот.

Баламуцень — халасцяк, але вельмі любіць жанчын. I калі ў Баламуценя падыходзіць пара кахання — ён праводзіць шмат часу ў тых месцах ракі ці возера, дзе звычайна часта бываюць жанчыны: ці купаюцца, ці мыюць бялізну.

Баламуцень спачатку толью жартуе з імі муціць ваду, скідвае з кладак, шчыпае за лыткі. Гэтак адначасова ён выглядае сабе жанчыну. Бялізну той, якую ён найбольш упадабаў, Баламуцень заганяе да другога берага i, зачапіўшы яе за карчы, чакае. Калі жанчына прыходзіць, ён з'яўляецца перад ею ў поўны рост. Спачатку жанчына вельмі палохаецца, але Баламуцень напускае нейкія чары, i яна паслухмяна ідзе за ім у Падводнае гаспадарства.

Баламуцень ніколі не бярэ жанчын да сябе назаўсёды. Ён адпускае ix дадому, i такія жанчыны не могуць патануць нават тады, калі яны гэтага жадаюць.

Азярніцы

У возеры, што каля вёскі Брусы на Мядзелынчыне, жылі Азярніцы — істоты, падобныя да маладых жанчын. У Азярніц доўгія зеленаватыя валасы, цёмная скура, ступні ў выглядзе плаўнікоў. I хоць знешне істоты нагадваюць людзей, замест крыві ў ix нібыта вада, i на дотык яны вельмі халодныя.

Размаўляюць Азярніцы на незразумелай мове, што нагадвае птушыную. Адзенне носяць сплеценае з багавіння. Па начах, калі свеціць месяц, Азярніцы выходзяць на бераг i спяваюць салоўкамі. Бывае, спяваюць яны i глыбока пад вадою. Тады іхнія спевы нагадваюць жабінае крактанне.

Калі раптам які чалавек убачыць Азярніц, ён не павшен сябе выдаваць, бо яны зацягнуць яго ў самую багну, да сябе, i ўжо не адпусцяць. Гэта ж чакае i таго, хто асмеліцца выкупацца ў возеры.

Расамаха

У Расамах — Духаў, што пераважна жывуць ў вадзе, ператвараюцца жанчыны, якія загубілі сваіх дзяцей ды i самі ўтапіліся. З'яўляюцца яны перад людзьмі ў постаці жанчыны з распушчанымі валасамі.

Аднойчы дзецюкі касілі сена па берагах ракі. Выбралі яны грудок, палажылі там свае кайстры з абедам i пайшлі касіць. Шмат выкасілі, пакуль сонца паднялося ўгору. Пайшоў адзін з ix на грудок узяць біклагу з квасам, аж бачыць, што хтосьці пачапаў торбы, а біклагу павесіў на алешыну. Каб гэта быў сабака, то ён не чапаў бы біклагі. Пачаў дзяцюк слухаць, ці не зашалясціць дзе, i чуе — плача дзiця зусім блізка ў лазе. Ён туды — плач далей. Ён далей — а плач чутны каля самай ракі.

3pабіў дзяцюк выгляд, што вяртаецца, а тым часам ціхенька давай падкрадвацца праз лазу да ракі. А каля ракі бабравіна i бабровая хата стаіць. Зірнуў ён, аж на бабровай хаце сядзіць голая жанчына з распушчанаю касою, а на руках трымае маленькае дзіцятка. Гэта яно i плакала.

Тым часам жанчына паклала дзіця на калені ды давай шчупаковым грабянцом расчэеваць валасы. Стаіць дзяцюк i дзівіцца: хто яна такая i чаго сядзіць тут на бабровай хаце? Дзіця зноў пачало плакаць. Жанчына давай яго калыхаць.

Тым часам астатнія дзецюкі з другога боку пачулі, што плача дзiця, ды i падышлі туды. Толькі тая Расамаха пачула, што праз лазу ідуць людзі як ускочыла, схапіла аберуч дзіця i кінулася ў бабравіну. Падбеглі дзецюкі, сустрэлі сябра ды i пытаюць яго, ці не бачыў ён якога дзіцяці. А таму няма чаго i казаць, бо калі на свае вочы не бачылі, то i не павераць.

Вярнуліся дзецюкі ўсе разам на сенажаць i пайшлі палуднаваць. Прыходзяць на грудок, аж там зноў хтось пачапаў торбы. Здагадаўся дзяцюк, што гэта справы Расамахі, але змаўчаў.

БАГІ І ДУХІ НАЎЯ

Паляндра

У Наўі, дзе жывуць самыя Нядобрыя Дyxi, ycім кipye Багіня смерці — Паляндра. Яна, сцвярджаюць беларусы, варожа ставіцца да людзей i таму бывае рада, калі людзі часцей паміраюць. У выглядзе пачварнай жанчыны Паляндра з'яўляецца ў хатах паміраючых людзей і забірае ix душы. Душы гэтыя яна перадае Бабе-Язе, з якой моцна сябруе i часта разам раз'язджае ў адной жалезнай ступе. Калі беларусы гавораць пра смерць якога-небудзь дарагога чалавека, то звычайна адплёўваюцца, кажучы: «А кыш, Паляндра, не табе б, а кыш!»

Марэна

Усю зімy над зямлёй i людзьмі разам з Марозам пануе смяротны дух Марэна. Гэта старая пачварная баба. Але калі прыходзіць час вясны, Марэна вымушана хавацца ў Наўі да наступнай зімы. У Наўскі Вялікдзень беларусы, здзекуючыся з Духа, топяць куль саломы, прыбраны за Марэну, у першай за вёскай лужыне. Беларусы радуюцца, што па гэтым часе заканчваецца панаванне Марэны.

Смерць

Павядачкай заканчэння зямнога жыцця чалавека з'яўляецца Белая баба, альбо прадвесніца смерці — Смерць. Дух Смерці з'яўляецца ў постаці маладой жанчыны, але з тварам мерцвяка.

Смерць узнікае перад чалавекам раптоўна, слупом вырастаючы з-пад зямлі. Высокая, стройная, пад белым покрывай, набліжаецца, працягваючы да яго рукі i, не даходзячы ўсяго толькі некалькі крокаў, адкідвае назад густы вэлюм, адкрываючы напаўсатлелы твар старой жанчыны-нябожчыцы. Так стаіць яна перад чалавекам некалькі хвілін. Потым, паступова рассейваючыся белым туманам, знікае.

Чалавеку такая сустрэча прадказвае хуткую смерць. Калі ж Белая баба з'яўляецца, але хавае свой твар пад пакрывалам, — чакаць трэба цяжкай хваробы альбо смерці блізкага чалавека.

Дзева смерці

Дзева смерці таксама жыве ў Наўі. Адтуль яе пасылае па людскія душы Чарнабог. Дзева смерці — гэта велізарная жанчына. Галава яе вышэй за хваіны. Яна ходзіць па зямлі з вогненным вянком на галаве i з акрываўленай хусткай у руцэ. Дзе ступіць смертаносная Дзева — там пакрываюць зямлю свежыя магілы. Куды махне яна хусткаю — там пусцеюць паселішчы i сёлы. У тым доме, куды яна прасуне ў адчыненае акно руку са сваей крывавай хусткаю, не застаецца ніводнае жывой душы.

Трасцы (Ліхаманкі)

Трасцы — гэта дванаццаць сясцёр-Духаў, якія выходзяць з зямлі ды ходзяць па свеце i нясуць людзям хворобы. Асеннія Трасцы ўяўляюцца беларусу ў выглядзе кашчавых, агідных старых баб. Веснавыя — надзвычай прыгожыя, грацыёзныя, але халодныя стварэнні. Трасцаў у многіх месцах Беларусі называюць ліхаманкамі.

ГЭТЫ СВЕТ

Зямля

Зямля стаіць пасярод Сусвету, а Сонейка i Месяц ходзяць крутом ды свецяць, як ім Бог загадаў. Зямля стаіць на вадзе, а вада на Зямлі. Зямля ёсць не што іншае, як скура, якая пакрывае вялізны слой вады. Край Зямлі там, дзе яна сыходзіцца з Небам, але ніхто туды не даходзіў, бо там вельмі горача.

Горы(Пад гарамі на Беларусі разумеюць вялікія ўзгоркі.) i даліны на Зямлі парабіла вада, як збягала ў мора пасля патопу. Панасыпалі горкі i волаты, якія калісь жьлі на зямлі. Частка гор на Беларусі Лысыя(Гэта значыць тыя, вяршыні якіх пазбаўлены расліннасці) — гэта тыя, што з'яўляюцца месцам зборышча Нядобрых Духаў. Ад судакранання з імі яны i аблыселі.

Рэкі вада парабіла ў час патопу: як пачала сыходзіць, то размыла зямлю. Так i з'явіліся рэкі. Там, дзе вада ў ямах затрымалася, утварыліся азёры.

Каменне, якога шмат раскідана па Беларусі гэта не што іншае, як зачараваная зямля, людзі, жывёлы, пні, спечаныя хлябы. Што гэта так, відаць з таго, што многія камяні захоўваюць формы нейкіх рэчаў, а таксама з таго, што любы камень, перапалены ў лазні ці восенню на каменцы, у печы або на вогнішчы, спачатку ператвараецца ў жарству, а потым, паступова драбнеючы, яднаецца з зямлёй. Камяні даўней раслі хутка, як усялякая расліна. Але яны глушылі ўсё на зямлі. Таму Бог дазволіў ім падрастаць у сто гадоў толькі на таўшчыню пальца. Вось таму мы не прыкмячаем зараз, як камяні растуць.

Не ўвесь свет, што ў акне, ёсць яшчэ за акном.

Беларус жыве на сваей Зямлі. Усё, што па-за межамі яго Зямлі, — Чужы Свет: невядомы, варожы. Чужы Свет знаходзіцца за лясамі гарамі, марамі, адгароджаны вогненнай ракой. Каб дайсці да яго, трэба пераадолець усе гэтыя перашкоды, на што здольныя толькі героі, ды i то пры падтрымцы Багоў ці ix памагатых — свяшчэнных жывёл. Ідучы ў вялікі Свет, дзе шмат усялякіх людзей — добрых i ліхіх, трэба сарочку надзець на сябе навыварат, то не прыстануць ніякія ўрокі.

Падарожжы ў чужыя кpai — цяжкая i небяспечная справа. Пераадолеўшы лясы, балоты i горы, чалавек дабіраецца да мора.

Мора

Мора — гэта так шмат вады, што ей i краю няма, а глыбіня бяздонная. Дзе пачатак i дзе канец мора, ніхто не ведае. Toe ведае толькі птаства, якое лятае ў Вырай.

У моры жывуць тры родныя сястры — марскія каралеўны Ядзеркі. Усе тры дзяўчыны высокія, зграбныя. Валасы i бровы залатыя, а твары такія прыгожыя, што i сказаць цяжка. Адзенне на ix i чаравікі срэбныя. Як каторая з сясцёр выйдзе з мора, то з такім бляскам, што аж вочы слепіць.

Падарожнікі, што плаваюць па моры, сустракаюць марскіх людзей, якіх называюць Сарэны. У добры дзень Сарэны выходзяць на бераг, сядаюць i спяваюць або плачуць. Сярод ix мужчыны i жанчыны, але спяваюць толькі жанчыны.

Як Сарэны ўгледзяць нашага чалавека, то пытаюцца, ці хутка будзе сканчэнне свету. Калі хто скажа, што хутка, то яны цешацца, у далоні пляскаюць. Бо як свет скончыцца — з'явяцца іншыя людзі. Тады i яны больш не будуць жыць у вадзе, а пачнуць жыць на зямлі, як цяпер мы, i замест хвастоў будуць мець ногі. А як хто скажа ім, што не хутка, то яны плачуць i моцна лямантуюць.

Чужы Свет

Свет вялікі, i ў ім ёсць ўсялякія людзі. Ёсць таккі маленькія, што ix паўтузіна можна пасадзіць у кішэню, толькі яны жывуць дзесь вельмі далека за марамі ды за гарамі. У Чужым Свеце сустракаюць нашых людзей розныя пачвары, якія імкнуцца перашкодзіць падарожжу. Сярод ix Дзікія людзі.

Дзікія людзі — істоты, падобныя да людзей. Ходзяць яны без адзення, толью поўсць на ix парасла. У ix доўгія хвасты, вялікія вушы, як у вала, i па адным воку на лбе. Яны не гавораць, толью пішчаць. Дзікія людзі нічога не робяць, адно ляжаць каля дарогі i забіваюць нашых людзей i ядуць. А як зарэжуць барана, дык адразу кладуцца каля яго, дудачкі ў горла паўстаўляюць i п'юць кроў.

Недзе там у Чужым Свеце жыве пачвара Цмок. Дзе ён жыве, ці ў лесе, ці на воблаках, — невядома. Але раз-пораз Цмок прылятае ў наш Свет.

Цмок — істота, падобная да жывёліны, але велічынёй з хату. У яго тры або шэсць, а бывае дзевяць, а то i дванаццаць галоў. Галовы вялазныя, як бочкі, зубы — як нарогі, кіпці — як сярпы. Крылы быццам мячы вострыя: як дасць імі па чым, так i перасячэ. 3 ноздрау ў яго б'е полымя. Ён мае рукі i ногі, на якіх кіпцюры нібы мячы.

Цмок скача па зямлі, лётае па паветры. Ён шыпіць па-змяінаму, раве па-звярынаму. Усё разбурае на сваім шляху. Гэта найстрашнейшы звер на свеце. Цмок нясе людзям бяду i разбурэнні. 3-за гэтага беларусы завуць яго не інакш як «пракляты», «паганы».

ТРЫ ПАКАЛЕННІ ЛЮДЗЕЙ

Волаты

Першымі людзьмі на нашай зямлі былі велікалюды — волаты. Гэта такія вялізныя людзі, што цяперашнія нават ім да калена не дасталі б. Найглыбейшыя рэкі ім не вышэй як да калена былі. Галовы ў ix былі, як цэбры. ідзе волат праз лес, возьме за верх агромністую сасну, вырве з карэннем i падпіраецца ею, як кіем.

Волаты папракопвалі рэкі, панасыпалі горкі ды параскідалі ўсюды па свеце вялізарныя камяні, якія i цяпер трапляюцца дзе-нідзе на полі ці ў лесе. Яны, бывала, набяруць камення, ды пачнуць шыбаць утору так, што яно з вачэй хаваецца. А як пойдуць барукацца ці біцца ды пачнуць рваць дуб'ё, дык аж зямля стогне. Волаты павытоптвалі зямлю, пааралі яе карчамі так, што на тых месцах стаяць азёры i рэкі.

Не было на зямла нікога, хто б мог з волатамі памерацца сілаю. От яны смела хадзілі сабе ды сваволілі. Ведама, калі хто нікога не баіцца, то ён заўжды пачне дурэць, пачне рабіць лixa. Так i тыя волаты пачалі губіць на зямлі жывёлу i ўсялякую расліну, а ў неба шыбаць каменнем. Хацелі нават з Багамі дужацца.

За тое Бог i пакараў волатаў. У адных адняў розум, так што яны пачалі лбамі разбіваць каменныя горы. Разгоніцца той волат, бы баран, ды як рэзнецца лбом аб камень, дык мазгі i пацякуць, а ён сам зваліцца на зямлю, патрапеча трохі нагамі ды і дух вон.

Частку волатаў, яюя пайшлі супраць Багоў, Белбог закляў: «Быць вам дужымі i стаяць вякамі, а плады вашы будуць свінні есці». I ператварыў ix у дубы.

Астатніх абярнуў у малых ды кволых людзей, якія i цяпер жывуць.

Сын апошняга сляпога волата ўбачыў нашага чалавека, які араў зямлю, узяў яго на далонь разам з валамі i сахою, прынёс да бацькі i пытае:

— Што гэта за чарвяк такі зямлю точыць?

А бацька яму ў адказ:

— Наша пакаленне ўжо гіне, а гэта новыя людзі,

што пасля нас застануцца.

Загінула пакаленне волатаў, толькі адзін яшчэ доўга валачыўся па свеце, але ён ужо быў сляпы, таму насіў у сябе на карку нашага чалавека, каб той яму дарогу паказваў. Аднаго разу зачапіўся гэты волат за прыгорак i як грымнуў, бы сасна на зямлю, дык i сам разбіўся на кавалкі i чалавек на шкуматы разляцеўся.

Асілкі

Даўно-даўно, калі яшчэ людзі жылі па лясах дрымучых, прыйшлі на нашу зямлю асілкі i пачалі сяліцца па берагах рэк. У лясах вадзіліся звяры ісялякія: мядзведзі, ваўкі, ласі, кабаны, лісіцы, рысі, а па рэках i азёрах жылі выдры. Рыбы ў водах было такое мноства, хоць кашолкай чэрпай.

Aciлкi былі людзі здаровыя, ростам цэлы сажань, у плячах аршыны з два. Голас мелі магутны. Бывала, калі крыкне на ўвесь голас ды свісне, дык якое б дрэва ні было вялікае, а зваліцца. I жонкі іхнія былі ў пару ім: рослыя, дужыя i раджалі кожны раз па двое, па трое дзяцей.

Гаспадарку асілік ніколі не трымалі. Не было ў ix ніякай худобы, ні скаццінкі дамашняй, ні прыпасу, ні запасу. Hi хлеба, нi лёну не сеялі. Карміліся яны тым, што лавілі па лясах звяроў ды па рэках рыбу. Адзежу сабе яны шылі са звярыных скур. Вось так i жыілі.

Спадабалася асілкам наша зямля, бо тут ім усяго досыць было. Звяр'я па лясах было не злічыць. Рыбы ў рэках таксама, a ім больш нічога i не трэба было. Задумалі яны тут пасяліцца i пачалі будаваць гарадзішчы.

Інструменту ў ix амаль ніякага не было, толькі на ўсіх адна сякера, ды i тая не жалезная, а якаясь медзяная. Не маючы досыць інструменту, асілкі перакідвалі сякеру з гарадзішча на гарадзішча, бо не хацелі траціць часу на хаджэнне. Зыкне асілак з аднаго гарадзішча ў другое: сякеру давай! На другім гарадзішчы нехта возьме сякеру ды i кіне яму. Гэта яшчэ нішто — сякеру перакніуць вярсты за тры. Калі была патрэбна на будоўлю драўніна, пойдзе асілак у лес, вырве дрэва з коранем ды так i прыцягне на гарадзішча. Спатрэбіцца камень, дык ён возьме яго ды i кіне за вярсту, а то i больш — прама на гарадзішча.

Ёсць такія мясціны, якія ледзь не засыпаны камянямі. Дзяды казалі, што на гэтых самых мясцінах асілкі ваявалі кідаючы камяні адзін у аднаго. Яны i звяроў забівалі камянямі, ад таго камяні ляжаць i па лясах. Потым асілкі сышлі адсюль, як толькі перавяліся ў лясах звяры i паменшала рыбы ў вадзе, бо ім не стала з чаго жыць. 3 той пары i гарадзішчы іхнія запусцел, бо посля ix не скора прыйшлі сюды нашы дзяды.

Беларусы

Поиск по сайту: