Коска пры выклічніках і гукаперайманнях

1. Коскамі аддзяляюцца выклічнікі, калі яны не маюць падкрэсленай клічнай інтанацыі і знаходзяцца ў пачатку, у сярэдзіне і ў канцы сказа.

Напрыклад:

Ах, дружа-клён! Ну як яго не ўспомніць?.. (П. Трус).

Мілая! О, колькі радасці даеш майму ты сэрцу маладому! (Я. Купала).

Ох, нашто ж ты, ночка, так прыгожа-міла? (Я. Колас).

Эх, як слаўна, як прыгожа, хораша, прыстойна! (Я. Колас).

Эй, дзяцюк малады, не тужы, не глядзі ты скрозь слёзы на свет... (Я. Купала).

2. Не аддзяляюцца коскамі выклічнікі перад асабовымі займеннікамі.

Напрыклад:

Ой ты, ночка, чарнявая ноч, агарні цеплынёю мяне... (П. Панчанка).

– Эх ты, –- кажа яна, – лепш вось дахаты ідзі, а то будзе табе ад маці (Я. Брыль).

3. Не з'яўляецца выклічнікам і не аддзяляецца коскай часціца о пры зваротку, адмоўі, сцвярджэнні.

Напрыклад:

Я не для вас, паны, о не, у час вольны песенькі складаю... (Я. Купала).

О так, так, планы маюць выключную ролю ва ўсякай справе (М. Лынькоў).

4. Не выдзяляюцца коскамі ўзмацняльныя часціцы, аднолькавыя па гукавым складзе з выклічнікамі.

Напрыклад:

Міколу ж аднаму ай-ёй як цяжка (Я. Брыль).

Я яшчэ ого які дужы! (І. Шамякін).

5. Коскамі раздзяляюцца выклічнікі або гукаперайманні, калі яны знаходзяцца ў сярэдзіне або ў канцы сказа ці паўтараюцца.

Напрыклад:

Раздолле ў лузе, эх, раздолле! (Я. Колас).

Шкада, ай, як шкада Іліко (Э. Самуйлёнак).

Які гэта быў чалавек, ого! (І. Гурскі).

Колькі ў лесе грыбоў, ай-яй-яй! (З. Бядуля).

– Ну, ну, пашавельвайся, – падганяў ён Алеся (К. Крапіва).

Толькі ў другой палавіне, дзе спяць гаспадыня і яе дачка-вучаніца, размашыста і глуха стукаюць ходзікі: як-так, як-так... (І. Шамякін).

«Др-р-р, др-р-р, др-р-р», – пракрычаў паблізу дзяркач... (Т. Хадкевіч).

§ 54. Коска пасля сцвярджальных, адмоўных і пытальных слоў і перад імі

1. Коскай выдзяляюцца сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя словы ў пачатку сказа, калі яны цесна звязаны са сказам, які раскрывае, канкрэтызуе іх сэнс: так, але, ага, ну, што ж, як жа, не, што, як і інш.

Напрыклад:

Не, ты проста скажы, прыедзеш ці не? (Э. Самуйлёнак).

Што, грыбоў яшчэ няма? (Я. Колас).

Калі пры такіх словах стаяць узмацняльныя часціцы, то коскай яны аддзяляюцца разам.

Напрыклад:

Ой не, пакідаць таварыша ў бядзе нельга (Я. Маўр).

2. Калі сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя словы паўтараюцца, то яны аддзяляюцца коскамі адно ад аднаго.

Напрыклад:

Так, так, пані гаспадыня. Чалавек страляе, а чорт кулю носіць (Я. Купала).

Але, але, яго маці і мне паказвала ліст, у якім ён піша, што няйначай мусіць прыехаць на свята (Ц. Гартны).

– Не, не, – адагнаў ад сябе змрочныя думкі Іван (Б. Сачанка).

3. Сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя словы ў сярэдзіне сказа выдзяляюцца коскамі з абодвух бакоў.

Напрыклад:

Не загасне, не, ніколі светач праўды на зямлі (М. Машара).

Работа, што ж, у лес не пабяжыць (Ц. Гартны).

4. У канцы сказа перад сцвярджальнымі, адмоўнымі і пытальнымі словамі ставіцца коска, а пасля – знак прыпынку ў адпаведнасці з агульнымі правіламі.

Напрыклад:

Я цяжкасцей не баюся, не! (І. Грамовіч).

Цяпер ты пойдзеш спаць, так? (І. Мележ).

ГЛАВА 14

КОСКА Ў СКЛАДАНЫМ СКАЗЕ

§ 55. Коска ў складаназлучаным сказе

1. Коскай аддзяляюцца часткі складаназлучаных сказаў, якія аб'яднаны злучнікамі і, ды (у значэнні «і»), дый (ды і), або (альбо), ці.

Напрыклад:

Ідуць ад кожнага перона на ўсход і захад цягнікі, і ад апошняга вагона далёка свецяць аганькі (С. Грахоўскі).

Праплыве гук баязліва па-над лугам, па-над нівай у знямелы свет, ды зноў ціха-ціха стане (Я. Колас).

Ад завеі не было відаць агнёў нават недалёкіх вёсак, ды і блізкія ішлі ў цемры ледзь прыкметнымі мутнымі знакамі (І. Мележ).

Выпадковыя гэта здарэнні, ці яны звязаны паміж сабой? (Т. Хадкевіч).

2. Перад злучнікамі і, ды, або коска не ставіцца:

калі ў складаназлучаным сказе (звычайна ў пачатку) ёсць агульны член, які адносіцца да першай і да другой частак, або агульная часціца ці пабочнае слова;

Напрыклад:

Дзе-нідзе ў гародчыках, ля ганкаў чырванелі вясновыя кветкі і зацвітаў бэз (В. Быкаў).

Праз нейкі час вецер разагнаў хмары ў вышыні і дождж сціх (І. Мележ).

На кожным чоўне льецца песня або гучыць гармонік (А. Чарнышэвіч).

Толькі верхавіны соснаў гудзелі ледзь чутна ды шалясцелі няўмоўчныя трапяткія асіны (М. Лынькоў).

калі часткі складаназлучанага сказа з'яўляюцца безасабовымі (аднароднымі па значэнні), няпэўна-асабовымі або намінатыўнымі сказамі, а таксама калі маюць форму пытальных, пабуджальных ці клічных сказаў.

Напрыклад:

Шуміць у галаве і хочацца спаць (І. Мележ).

Цішыня і прастор (Э. Агняцвет).

Колькі працы і колькі сумлення! (Б. Мікуліч).

3. Коскай аддзяляюцца часткі, якія аб'яднаны ў складаназлучаны сказ злучнікамі але, а, ды (у значэнні «але»), ж (жа), аж, аднак, затое, толькі і інш.

Напрыклад:

Наводдалек чуліся стрэлы, але тут было ўжо ціха (І. Мележ).

Мартын астаўся ў хмызняку, а дзед Талаш знік з вачэй, расплыўся ў цемрадзі (Я. Колас).

І чужому навучайся, ды свайго не цурайся (Прыказка).

Мікіта моцна пастукаў у дзверы, аднак з кабінета ніхто не азваўся (М. Зарэцкі).

На вуліцы скрыпка грае, мяне ж маці не пускае (Народнае).

Завярнуўся [Бруй] і хацеў ужо ісці назад, аж з печы пачуўся голас: «Хто там?» (Я. Колас).

Ападала лісце з ліп, бяроз і клёнаў, толькі дубы стаялі нечапаныя і непаўторныя ў сваёй прыгажосці (А. Чарнышэвіч).

4. Коскай аддзяляюцца часткі, якія аб'яднаны ў складаназлучаны сказ пры дапамозе паўторных злучнікаў і... і, ні... ні, то... то, не то... не то, або (альбо)... або (альбо), ці... ці, ці то... ці то.

Напрыклад:

І хвалюецца пшаніца, і дрыжыць пяшчотна гай (П. Броўка).

Ні колас на ніве не ўскалыхнецца, ні ліст на дрэве не ўзварухнецца (Я. Колас).

То грузавая машына прамчыцца, то нехта пройдзе з клункам (А. Пальчэўскі).

Або іх [птушак] тут не было, або яны проста не адважваліся падаваць голасу (Я. Колас).

Ці то стогне бура, ці то віхор гуляе.

§ 56. Коска ў бяззлучнікавым сказе

Коскай аддзяляюцца часткі складанага бяззлучнікавага сказа, якія па сэнсе і інтанацыйна звязаны паміж сабой.

Напрыклад:

Цвітуць лугі, жаўцее проса, уздымае жыта каласы (С. Грахоўскі).

Неба сеяла цяпло, цёплы дожджык церушыў, у думках радасна было, беглі песні ад душы (Я. Купала).

Ад зямлі да самых чубоў на дрэвах не было ніводнай галінкі, сляды ад усіх колішніх галінак даўно заплылі жывой смалою, згладзіліся, кара над імі самкнулася (В. Карамазаў).

Ноч, лес, глухмень. Пагана адчувае сябе Саўка (Я. Колас).

§ 57. Коска ў складаназалежным сказе

1. Коска ставіцца:

паміж галоўнай і даданай часткамі складаназалежнага сказа, а калі даданая частка стаіць у сярэдзіне галоўнай, яна выдзяляецца коскамі з двух бакоў;

Напрыклад:

Пасаджу каля вёсак сады маладыя, каб ты вечна цвіла і ў шчасці расла, дарагая мая Беларусь (П. Панчанка).

Яны выехалі з двара, калі апошняя жоўтая палоска зары дагарала на захадзе (У. Караткевіч).

Каб любіць Беларусь нашу мілую, трэба ў розных краях пабываць... (А. Ставер).

Дзяды і бацькі нашу мову стваралі, каб звонка звінела, была як агонь (П. Броўка).

Над ускрайкам лесу, дзе пачыналіся жоўтыя пяскі, зазвінела песня ляснога жаваранка (Я. Колас).

паміж даданымі часткамі, якія адносяцца да адной і больш галоўных частак.

Напрыклад:

Глянь туды, дзе машыны спяваюць, дзе палае ў горане сталь, дзе рабочыя песні складаюць пад сталёвы напеў малатка (П. Трус).

А там, дзе разам мы прайшлі, вясенні гул не моўкнуў, газоны пышна расцвілі, зазіхацелі вокны (М. Танк).

2. Калі аднародныя даданыя часткі звязваюцца пры дапамозе адзіночных злучнікаў і, ды (у значэнні «і»), або, ці, то паміж імі коска не ставіцца.

Напрыклад:

Я люблю часіну навальніцы, калі б'е пярун па ўсіх ладах і злуюцца ў хмарах бліскавіцы (П. Панчанка).

Некаторыя ішлі далей, дзе было начальства і дзе раздаліся гэтыя нечаканыя выбухі (В. Быкаў).

Як толькі разднела і ўзышло сонца, пачалі збірацца вучні (Я. Колас).

Там, дзе раней ляжалі хмызнякі або жаўцеў голы пясок, раслі стройнымі радамі маладыя сасонкі (А. Чарнышэвіч).

Люблю твае, Нарач, затокі і тоні, як вецер густыя туманы развеіць ці снежная пена на хвалях зазвоніць (М. Танк).

Перад супраціўнымі злучнікамі і перад злучнікам і, які паўтараецца паміж аднароднымі даданымі часткамі, коска ставіцца:

Напрыклад:

Нарадзіўся я ў маі, як сады вакол цвілі, а ў наднёманскім гаі распявалі салаўі (А. Русак).

Цяпла, аднак, вялікага ўжо не чулася, бо і сонца было няяркае, нібы астуджанае, і паветра прыкметна ўжо настаялася асеннімі скразнякамі, і зямля астыла, страціла цяпло ад першых замаразкаў (Г. Далідовіч).

3. Коска не ставіцца перад злучнікамі і, ды (у значэнні «і»), або, ці, што звязваюць дзве галоўныя часткі, да якіх адносіцца агульная даданая частка.

Напрыклад:

Ужо сонца праглядвала праз вершаліны хвой і пачынала адчувацца гарачыня летняга дня, калі настаўнікі падышлі да балота (Я. Колас).

Калі наступае глыбокая восень, над зямлёй нізка сцелецца туман або імжыць дробны дождж (К. Чорны).

4. Калі даданая частка звязваецца з галоўнай пры дапамозе састаўных падпарадкавальных злучнікаў (перш чым, затым што, пасля таго як, для таго каб, па меры таго як, да таго часу пакуль, з прычыны таго што, нягледзячы на тое што, дзякуючы таму што, у сувязі з тым што і пад.), то коска ставіцца:

паміж даданай часткай і галоўнай, калі даданая пачынаецца такім злучнікам і стаіць перад галоўнай (злучнік не разрываецца);

Напрыклад:

Пасля таго як гітлераўскія войскі генерал-фельдмаршала Модэля не здолелі затрымаць нашы войскі на Беразіне, яны паспрабавалі арганізаваць абарону на ўсход ад беларускай сталіцы на лініі Даўгінава – Лагойск – Чэрвень (А. Васілеўскі).

З той пары як пайшлі на аблаву, цягнецца іх паляванне да сённяшніх дзён (А. Куляшоў).

Для таго каб праца давала плённыя вынікі, трэба прывучыць да сталых і сур'ёзных адносін да яе з малых гадоў (Я. Колас).

Па меры таго як неба святлела, цемра змянялася рэдкім лёгкім змрокам... (І. Мележ).

калі даданая частка сказа стаіць пасля галоўнай, коска ставіцца або перад другой часткай састаўнога падпарадкавальнага злучніка, або перад гэтым злучнікам у поўным яго складзе ў залежнасці ад сэнсу.

Напрыклад:

Я гэту мову ўзяў сабе таму, што зашмат у ёй было гаротных песень (М. Танк).

Параўн.: Бабка была спагадлівая да чужога гора, таму што сама перажыла шмат пакут і нягод (Ю. Пшыркоў).

Малады патрыёт пакляўся біцца з ворагам да таго часу, пакуль родная зямля не будзе ачышчана ад фашысцкай погані (К. Крапіва).

5. У залежнасці ад сэнсу коска можа ставіцца пасля першай часткі састаўнога падпарадкавальнага злучніка.

Напрыклад:

Перад тым, як ісці ў поле, яна прыбірала ў хаце, мыла падлогу, лавы (Б. Сачанка).

Па меры таго, як прыпыняўся дзе ў вёсцы Ельскі са сваім атрадам, прыпыняўся і Сцяпан (П. Пестрак).

У той час, калі ішлі жорсткія баі пад Віцебскам, галоўны ўдар войск 2-га Беларускага фронту быў скіраваны на Магілёў («Маладосць»).

Нягледзячы на тое, што давялося несці на плячах тол і боепрыпасы, адстаючых не было (І. Мележ).

Можа нават таму, што навокал было многа прастору, хлопцу раптам стала няўтульна (І. Чыгрынаў).

6. Коска не ставіцца перад як, калі, што і пад., якія ўваходзяць у склад устойлівых выразаў тыпу як лепш не трэба, як ні ў чым не бывала, калі б то ні было, што б там ні было, як вады ў рот набраўшы і пад.

Але: не хто іншы, як...; не што іншае, як... і пад.

7. Калі побач стаяць два падпарадкавальныя злучнікі (ці злучнік іадноснае слова), а таксама злучальны і падпарадкавальны злучнікі (ці злучальнае слова), то паміж імі ставіцца коска.

Напрыклад:

Брыгадзе рабочых сказалі, што, калі своечасова будзе закончаны аб'ект, яны атрымаюць прэмію.

Наперадзе былі ўжо добра відаць зарнічныя выбліскі ад стрэлаў батарэй, якія, як агні маякоў, указвалі напрамак танкістам (І. Мележ).

Пот заліваў вочы, але, каб не выдаць сваёй слабасці, хлопец не кідаў вёслаў (І. Шамякін).

8. Перад другім злучнікам коска не ставіцца, калі галоўная частка пачынаецца словамі дык, то.

Напрыклад:

А яшчэ помніць ён [Алесь], што калі прыходзілі жаўнеры ў вёску, дык насміхаліся з усіх, абзываючы «мужыкамі» (П. Броўка).

Ён чалавек дарма што сур'ёзны, а калі разгаворыцца, дык люба слухаць (К. Крапіва).

Трэба было адпачыць, але Іван адчуваў, што калі ўпадзе ў снег, то напэўна болей ужо не ўстане (В. Быкаў).

9. Калі перад падпарадкавальным злучнікам ці адносным словам стаіць адмоўе не або злучальны злучнік (і, ці, або і інш.), які цесна зліваецца з даданай часткай, то яна не аддзяляецца коскай ад галоўнай часткі.

Напрыклад:

Нам трэба ведаць не дзе ты быў, а што ты за дзень зрабіў.

Ён спакойны і калі заўзята працуе, і калі адпачывае.

10. Даданая частка ў пазіцыі пасля галоўнай, выражаная толькі адным адносным словам або спалучэннем слоў, коскай не аддзяляецца.

Напрыклад:

А я хаджу і радуюся. Ведаеш чаму? (І. Шамякін).

Яны паехалі і не сказалі куды.

Моўчкі стаялі, не ведаючы што рабіць (Ф. Шкірманкоў).

Невядома хто тут гаспадар.

ГЛАВА 15

КРОПКА З КОСКАЙ

§ 58. Правілы пастаноўкі кропкі з коскай

1. Кропка з коскай ставіцца паміж адносна незалежнымі састаўнымі часткамі сказа, якія аб'ядноўваюцца ў адзін складаны сказ без дапамогі злучнікаў, калі такія састаўныя часткі значна разгорнутыя і маюць свае знакі прыпынку.

Напрыклад:

Чарнеецца сажаю вечар. Дождж б'ецца аб хвалі ракі; гуляе, гудзе над ёй вецер, заводзіць, што ў полі ваўкі (М. Багдановіч).

Ручай застаўся недзе ўбаку, гоман яго прыціх; мацней і выразней сталі шумець яліны; свежы вецер скрозь гойдаў верхавінамі; сонца схавалася; змаркатнелае неба ўсё далей і шырэй абкладвала хмара (В. Быкаў).

Кропка з коскай можа ставіцца на стыку частак бяззлучнікавага сказа з адносна незалежнымі часткамі, калі паміж імі знаходзіцца пабочнае слова. У гэтым выпадку кропка з коскай паказвае, да якой з частак адносіцца пабочнае слова.

Напрыклад:

Але якое гэта запрашэнне – адзін сказ у канцы, як бы між іншым, для ветлівасці; можа, спадзявалася, што ён не адважыцца прыехаць (І. Шамякін).

2. Кропка з коскай ставіцца паміж часткамі складанага сказа, якія звязваюцца паміж сабой:

далучальнымі злучнікамі але, толькі, аднак, усё ж, тым не менш і пад., асабліва калі гэтыя часткі значна разгорнутыя або маюць свае знакі прыпынку;

Напрыклад:

Марозік крэпіць, лёд таўшчэе, і рэчка вольная нямее, да дна вадзіца вымярзае і ходу, бедная, не мае, і цесна там ёй, і няміла яе халодная магіла; але дарма: жывую сілу не запраторыш ты ў магілу, мароз бязжаласны і люты! (Я. Колас).

Гойдалася ў цэбры вада, льючыся праз край, і твару свайго выразна разгледзець у вадзе Агата не магла; толькі бялелі ў вадзе рукі, і гэта цешыла яе (К. Чорны).

далучальнымі злучнікамі і і ды (у значэнні «і») толькі ў тым выпадку, калі яны аб'ядноўваюць дзве састаўныя часткі, якія без гэтых злучнікаў былі б самастойнымі сказамі, раздзеленымі кропкай: На ёй [ялінцы] валоскія арэхі, а з пазалочанай паперкі глядзяць панадныя цукеркі; і больш на ёй няма нічога, ды хіба ж дзецям трэба многа (Я. Колас).

3. Перад злучнікам а кропка з коскай ставіцца толькі ў тым выпадку, калі састаўныя часткі, якія звязваюцца гэтым злучнікам, значна разгорнутыя і абавязкова маюць свае знакі прыпынку, у прыватнасці коскі.

Напрыклад:

Ён невысок, не надта ёмак, ды карчавіты і няўломак, а волас мае цёмна-русы, і зухаўскія яго вусы ў меру доўгі, густаваты, угору чуць канцы падняты; а вочы шэры, невялічкі, глядзяць прыветна, як сунічкі, але раптоўна і адразу не расчытаеш іх выразу... (Я. Колас).

4. Кропка з коскай ставіцца паміж развітымі аднароднымі членамі, калі пры адным з іх ёсць коскі.

Напрыклад:

Хлопец злёгку задрыжаў і ўзяў скрыпку паслухмяна; струны звонкія наладзіў, раз-другі смычком правёў і аддаўся ўвесь абладзе, чарам струнных галасоў (Я. Колас).

Я выйшаў на вуліцу і адчуў, як сцюдзёнае марознае паветра апаліла мне твар; пачуў, як звонка рыпіць снег; убачыў, як гарыць на сонцы аснежанае поле... (А. Астапенка).

Наталля то ўскладала на палку рэчы, то перастаўляла іх; то адкрывала сумку, то закрывала; то зашпільвала на сабе кофтачку, то, як ад гарачыні, расшпільвала яе (Я. Скрыган).

Цягнуцца з усіх дарог – з куфэркамі, з клункамі; з ботамі, з лапцямі, босыя; з праважатымі і адны; без слёз і з плачам; п'яныя і цвярозыя; каханыя і забытыя – на станцыю (Я. Скрыган).

5. Кропка з коскай ставіцца паміж значна разгорнутымі даданымі часткамі складаназалежнага сказа, падпарадкаванымі адной і той жа галоўнай, калі паміж даданымі няма злучальнага злучніка, асабліва калі ўнутры такіх даданых ёсць, у сваю чаргу, даданыя часткі.

Напрыклад:

Калі з-пад завялых шыпулек паказаліся і смачна запахлі спачатку маленькія шэра-сінія струменьчыкі дыму, а потым, вельмі хутка разросшыся, вялікімі клубамі паплылі над бульбоўнікам; калі, нарэшце, праз голле прабіліся жвавыя і белаватыя на ранку языкі полымя, на ўчастку неяк адразу ўсё змянілася (А. Кулакоўскі).

Нягледзячы на тое, што крыўда раз-пораз загаралася ў душы Кляновіча, яго цешылі перспектывы, што вось ён зоймецца даследаваннем глебаў; што будзе арганізоўваць севазвароты, адкрываць розныя курсы; што ён наладзіць справу ўпарадкавання гною; што ён едзе ў такую вобласць, дзе яшчэ не звялася мясцовая чырвоная парода кароў, аб якой Кляновіч даўно думае; што гэтую пароду няслушна закінулі; што ў свой час знаходзіліся і такія разумнікі, што ў мэтах падрыву прадукцыйнасці жывёлагадоўлі гэтую пароду назвалі «нацыяналістычнай» (П. Пестрак).

6. Кропка з коскай ставіцца паміж групамі адносна незалежных састаўных частак бяззлучнікавага сказа, а таксама паміж групамі даданых частак, якія адносяцца да адной галоўнай, калі неабходна паказаць граніцы паміж групамі частак у адрозненне ад граніц паміж асобнымі састаўнымі часткамі.

Напрыклад:

Цёмны бор, кусты, балоты, кучы лоз і дубняку, рэчкі, купіны, чароты, мора траў і хмызняку; мосцік, зложаны з бярвенняў, брод і грэбля кожны крок, на дарозе рад карэнняў, крыж, пахілены набок; пералескі, лес, паляна, старасвецкі дуб з жарлом, хвоя-веліч на кургане з чорным буславым гняздом; гразь, пяскі, лужок зялёны, шум крынічкі з-пад карча, шэлест лісцяў несканчоны, крык у небе крумкача; вербы, груша-сіраціна, нізкарослы цёмны гай... Гэта ты, балот краіна! Гэта ты, палескі край! (Я. Колас).

7. Кропка з коскай ставіцца ў канцы рубрык пералічэння, калі рубрыкі гэтыя не з'яўляюцца самастойнымі сказамі, але дастаткова разгорнутыя, і асабліва калі яны маюць свае знакі прыпынку.

Напрыклад:

Паводле папярэдніх даных, рух усіх трох спадарожнікаў адбываецца па блізкіх арбітах з пачатковымі параметрамі:

перыяд абарачэння 95,2 мінуты;

максімальная адлегласць ад паверхні Зямлі (у апагеі) 876 кіламетраў;

мінімальная (у перыгеі) 210 кіламетраў;

вугал нахілу арбіт да плоскасці экватара 56 градусаў 10 мінут («Звязда»).

У адпаведнасці з пунктам 4 Палажэння аб адстаўцы служачых дзяржаўнага апарату, служачы, з якім заключаны кантракт, мае права звольніцца ў сувязі з выхадам у адстаўку ў некалькіх выпадках: у дзень заканчэння тэрміну кантракта; у парадку і на ўмовах, прадугледжаных кантрактам ці пагадненнем бакоў; а таксама пры абставінах, прадугледжаных артыкулам 32 КЗаП... («Звязда») .

ГЛАВА 16

ДВУКРОП'Е

§ 59. Правілы пастаноўкі двукроп’я

1. Двукроп'е ставіцца перад пералічэннем аднародных членаў, перад якімі ёсць абагульняльнае слова (займеннік, прыслоўе, назоўнік) або словы напрыклад, а іменна.

Напрыклад:

Наогул яе [настаўніцу] любілі ўсе: вучні, настаўнікі, калгаснікі (І. Шамякін).

Раніца была сухая. Нідзе ні расінкі: ні на траве, ні на лісці (А. Чарнышэвіч).

Усе былі апрануты па-святочнаму: чысценька і прыгожа (Я. Колас).

На прыгуменні, поруч з садам, павець з гумном стаяла радам, а пад паветкаю прылады: вазок, калёсы, панарады, старыя сані, восі, колы і вулляў некалькі на пчолы... (Я. Колас).

На ўроках мовы праводзяцца розныя віды работ, напрыклад: дыктанты, сачыненні, пераказы і інш.

2. У афіцыйных паперах, дакументах, у навуковых працах, зрэдку ў мастацкіх тэкстах двукроп'е перад аднароднымі членамі ставіцца і тады, калі перад імі адсутнічае абагульняльнае слова (яго ролю выконвае дзеяслоў-выказнік).

Напрыклад:

Да заявы прыкладаюцца: ... .

На нарадзе прысутнічалі: ... .

Вучылішча рыхтуе: токараў, слесараў ...

З прамысловых птушак найбольшую цікавасць маюць: цецярук, глушэц, рабчык, шэрая курапатка, крыжанка, слонка, дупель, бакас і белая курапатка (Т. Хадкевіч).

3. Двукроп'е ставіцца перад пералічэннем аднародных азначэнняў, якія выражаны прыметнікам або назоўнікам ці займеннікам і адносяцца да паясняльнага папярэдняга назоўніка.

Напрыклад:

Дарэчы, вельмі сімвалічна, што і да гэтага часу не высветлена, якога ж веравання быў Скарына: праваслаўнага, каталіцкага ці пратэстанцкага? (Н. Гілевіч).

Размову спачатку вялі Васіль і Маслоўская – звычайную размову знаёмых людзей у першыя хвіліны сустрэчы: аб надвор'і, аб сустрэчы, аб навінах (І. Шамякін).

4. Калі аднароднымі членамі з папярэднім абагульняльным словам сказ не заканчваецца, то перад імі ставіцца двукроп'е, а пасля іх – працяжнік.

Напрыклад:

Рыбацкая снасць: сетка, нераткі, вуды – была адмысловая ў дзядзькі Марціна (Я. Колас).

Бацька прыбраў з воза ўсё: плуг, барану, мяшкі з бульбай – і ўвайшоў у хату (М. Зарэцкі).

5. Двукроп'е ставіцца перад аднароднымі членамі, якія тлумачаць, удакладняюць значэнне папярэдніх слоў.

Напрыклад:

На скорым часе ранічкою Алесь у кепскім быў настроі: хадзіў, бурчаў, не змоўчваў маме, усё дагары вярнуў нагамі (Я. Колас).

Яна ўзялася за работу: набрала бярэма дроў, унесла ў хату і, запаліўшы газоўку, стала класці іх у печ (К. Чорны).

6. Двукроп'е ставіцца паміж часткамі бяззлучнікавага складанага сказа, калі ў другой раскрываецца змест ці ўказваецца прычына таго, аб чым гаворыцца ў папярэдняй частцы.

Напрыклад:

Аўгіня пускаецца на хітрасць: яна крута верне свой човен наперарэз Мартынаваму чоўну (Я. Колас).

Усё навокал было па-ранейшаму: глуха шумеў лес, нізка над зямлёй плылі хмары (С. Александровіч).

Яна дамаглася свайго: сталовая ўжо красавалася жоўтай страхою (П. Броўка).

Але пагаварыць яму так і не ўдалося: гаспадыня запрашала гасцей за стол (Я. Колас).

7. Двукроп'е можа ставіцца паміж трыма часткамі бяззлучнікавага складанага сказа, у якім наступная частка ў адносінах да папярэдняй можа абазначаць прычыну, выражаць удакладняльна-тлумачальнае значэнне і інш.

Напрыклад:

Але справа тут не ў часе была: недаверлівыя залацінцы другое мелі ў думках: каб не прыбраў часам гэты інструктар і сад, і агарод, і сенакос (Я. Колас).

Прашу: хоць раз задумайцеся, людзі: на што мы трацім лепшыя гады? (А. Бачыла).

8. Двукроп'е ставіцца паміж дзвюма часткамі бяззлучнікавага складанага сказа, першая з якіх заканчваецца дзеясловамі бачыць, глядзець, разгледзецца, чуць, адчуць, адчуваць, заўважыць, зразумець, ведаць, верыць, казаць, разумець і інш., пры дапамозе якіх пазначаецца, што далей будзе ісці паведамленне аб якім-небудзь факце, падзеі, з'яве і пад.

Напрыклад:

[Зося] заўважыла: Янка ўжо там, за вушаком дзвярэй (Г. Далідовіч).

Гляджу: усё ў парадку (К. Чорны).

Праз туман разгледзеўся цяпер я: над палянай жоўкне поўны месяц (М. Лужанін).

Адным словам сказаць, усе бачылі: яна і прыгожая, і ўдалая (К. Чорны).

Няхай усё гэта песня нагадала, але я веру: устане горад мой (М. Танк).

Алесь зразумеў: нервовасць Кастуся можа сапсаваць справу (У. Караткевіч).

Праз вокны відаць: на ўсходзе разгараецца раніца (М. Лупсякоў).

9. Двукроп'е ставіцца пасля сказаў або слоў, якія ўводзяць у тэкст простую мову.

Напрыклад:

Лагодненька ўмее гаварыць дзед Павал: «Не хадзі ты, Агатка, далёка» (Я. Колас).

Ціха шэпчуць за парканам дзеці: «Вунь новая настаўніца ідзе» (С. Грахоўскі).

Рая прапанавала: «Хлопцы, дзяўчаты! Давайце наведаем Данілу Платонавіча!» (І. Шамякін).

ГЛАВА 17

ПРАЦЯЖНІК

§ 60. Правілы пастаноўкі працяжніка

1. Працяжнік ставіцца паміж дзейнікам і выказнікам:

калі абодва галоўныя члены сказа выражаны назоўнікам у назоўным склоне і пры выказніку адсутнічае дзеяслоў-звязка;

Напрыклад:

Мінск – сталіца, гордасць наша, слава ўсёй краіны (Я. Купала).

Нарэшце дзед Талаш – партызанскі камандзір (Я. Колас).

Матчыны рукі – залатыя рукі (І. Мележ).

Фразеалогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае семантычныя, граматычныя і стылістычныя асаблівасці ўстойлівых выразаў.

Прастора і час – усеагульныя формы каардынацыі з'яў і падзей («БелСЭ»).

калі абодва галоўныя члены ці адзін з іх выражаны неазначальнай формай дзеяслова;

Напрыклад:

Асаблівая асалода – хадзіць у ягады (А. Ус).

Вучыцца ў народа – задача кожнага пісьменніка (К. Чорны).

Ехаць – не працаваць (Ф. Янкоўскі).

Гаспадарку весці – не лапці плесці (І. Гурскі).

Хату зрабіць – не скрынку збіць (Прыказка).

калі перад выказнікам ёсць словы гэта, вось, значыць, гэта значыць, гэта ёсць;

Напрыклад:

Паэзія – гэта пакута і радасць, праклён і бязлітаснасць, споведзь і гордасць (П. Панчанка).

Кожны чалавек – гэта цэлы свет (К. Чорны).

Цімох і Гануля – вось роўная пара (Я. Купала).

Ігнараваць мову – гэта значыць ігнараваць народ, нацыю (П. Пестрак).

калі дзейнік і выказнік выражаны лічэбнікамі або адзін з іх выражаны назоўнікам у назоўным склоне, а другі – лічэбнікам ці колькасна-іменным спалучэннем;

Напрыклад:

Пяць і тры – восем.

Шэсцьдзесят і пяцьдзесят – сто дзесяць.

Плошча Нарачы – восемдзесят квадратных кіламетраў (В. Вольскі).

калі выказнікам выступае ўсечаная форма дзеяслова, выклічнік або гукапераймальныя словы.

Напрыклад:

Уладзік зараз – шмыг у дзверы (Я. Колас).

А куля – дзык! А другая ў руку (Я. Брыль).

Я – хоп за павады! Конь спужаўся, а я – скок на яго (Я. Колас).

Цяперашні чытач – ого-го! (П. Місько).

2. У спецыяльнай літаратуры пры характарыстыцы прадмета перад колькасна-іменным спалучэннем працяжнік звычайна не ставіцца.

Напрыклад:

Даўжыня [Нёмана] 937 км. Плошча басейна 98,2 тыс. км². («БелСЭ»).

3. Працяжнік не ставіцца:

калі дзеянне, абазначанае ўсечанай формай дзеяслова, сэнсава не выдзяляецца.

Напрыклад:

Я тым часам шмыг за дзверы (З. Бядуля).

Даніла шусь тут у вароты з жалезным ёмкім сахаром (Я. Колас).

Шустры жоўценькі клубок шмыг са сцежкі пад дубок (Н. Галіноўская).

4. Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам, выражанымі назоўнікам або назоўнікам і займеннікам ці прыметнікам, звычайна не ставіцца:

калі паміж галоўнымі членамі стаіць прыслоўе, часціца, пабочнае слова, адасоблены член сказа (акрамя прыдатка) і інш.;

Напрыклад:

Марына ўжо настаўніца (І. Грамовіч).

А мой бацька таксама партызан (І. Шамякін).

Дзед Талаш не проста праваднік у Букрэевай разведцы (Я. Колас).

Хлопцы, відаць, добрыя рыбакі (Я. Сіпакоў)

Хлопец, апрануты ў салдацкі шынель, наш зямляк (К. Чорны).

калі дзейнік стаіць пасля выказніка;

Напрыклад:

Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман (Я. Колас).

калі перад выказнікам ёсць адмоўе не;

Напрыклад:

Сам сабе чалавек не вораг (Прыказка).

Сляпы сляпому не павадыр (Прыказка).

калі пры выказніку ўжываюцца параўнальныя злучнікі як, усё роўна як, быццам, быццам бы, бы, нібы, што;

Напрыклад:

Жыта як сцяна (І. Навуменка).

Аблокі нібы воўна (Я. Янішчыц).

Вясенні луг што выстаўка народнага мастацтва (І. Шамякін).

калі дзейнік выражаны асабовым займеннікам, а выказнік – назоўнікам у назоўным склоне;

Напрыклад:

Пасівелы мой лес, я твой вечны паклоннік, я твой вечны даўжнік (Я. Сіпакоў).

калі дзейнік выражаны назоўнікам, а выказнік – прыметнікам.

Напрыклад:

Неба чыстае, васільковае (А. Якімовіч).

У познюю восень вада пад мастком чыстая і халодная (К. Чорны).

5. Пры сэнсавым і інтанацыйным выдзяленні выказніка ў адзначаных выпадках працяжнік можа ставіцца.

Напрыклад:

Пароль неўміручасці – родная мова (П. Макаль).

Рак – не рыба, кажан – не птушка (Прыказка).

Лёдам гасцінец мой выбіты, выліты, лёд – як магіла сама (Я. Купала).

Вочы – нібы дзве чарэшні ў дождж (А. Карпюк).

Я – чалавек, мне трэба жыць, тварыць, а не гарэць у полымі напалму (А. Зарыцкі).

Неба – высокае, блакітнае (Я. Маўр).

6. Працяжнік ставіцца перад абагульняльным словам пасля аднародных членаў.

Напрыклад:

І двор, і дарога, і лес – усё было занесена белым снегам (І. Пташнікаў).

У полі, у лесе, на рэчцы – усюды быў відаць шырокі і смелы поступ вясны (У. Краўчанка).

7. Калі пасля аднародных членаў перад абагульняльным словам ужыта пабочнае слова або спалучэнне слоў словам, адным словам, карацей кажучы, то працяжнік ставіцца перад пабочным словам, а пасля яго – коска.

Напрыклад:

Начны лес, ціхі, ледзь улоўны гул маразявых сосен, цішыня лясных нетраў – адным словам, усё настройвала на роздум (М. Зарэцкі).

8. Калі аднародныя члены сказа стаяць у сярэдзіне сказа пасля абагульняльнага слова, то перад імі ставіцца двукроп'е, а працяжнік – пасля іх.

Напрыклад:

Хутка ўсё: неба, і дарога, і чэзлыя балотныя хмызнякі – патанула ў снежнай завірусе (Я. Колас).

Рыбацкая снасць: сетка, нераткі, вуды – была адмысловая ў дзядзькі Марціна (Я. Колас).

9. Калі аднародныя члены знаходзяцца ў сярэдзіне сказа пасля абагульняльнага слова і маюць характар удакладнення, дадатковага тлумачэння, то яны выдзяляюцца працяжнікам.

Напрыклад:

Тады ўсе – і дарослыя і дзеці – уважліва сачылі за далёкімі іспанскімі падзеямі (М. Лынькоў).

У лесе кожная мясцінка – лужок, палянка, баравінка – асобны твар і выраз маюць (Я. Колас).

10. Працяжнік ставіцца паміж аднароднымі членамі сказа, не звязанымі злучнікамі, але пры наяўнасці перад першым з іх адмоўя не ці супрацьпастаўлення.

Напрыклад:

Не плача – смяецца шчаслівая маці (М. Багдановіч).

На чарговым прыпынку ў пярэднія дзверы не ўвайшоў – ускочыў малады, як і шафёр, хлопец (Ф. Янкоўскі).

Гаспадар павёў яго не ў жылы катэдж – у лазню… (І. Шамякін).

Не сваімі – чужымі нагамі гаспадар падышоў да каня (П. Глебка).

11. Працяжнік ставіцца перад злучнікам і паміж двума членамі сказа, калі другі з іх выражае вынік, хуткую змену падзей, нечаканасць.

Напрыклад:

А ўбачыў Машу – і адразу падабрэў (І. Шамякін).

Павернеш галаву – і бачыш сквер, пасярэдзіне якога старая царква (Г. Васілеўская).

Грузавік чмыхнуў, заракатаў – і запыліў па вясковай вуліцы (Т. Хадкевіч).

12. Калі злучнік і звязвае два аднародныя выказнікі, з якіх другі выражаны ўсечанай формай дзеяслова, то паміж імі заўсёды ставіцца працяжнік – перад злучнікам або пасля яго.

Напрыклад:

Пахіснулася хвоя – і бразь на зямлю (Я. Колас).

Да рэчкі жаданай прабраліся хлопцы і – стоп! (Я. Колас).

13. Працяжнік ставіцца перад недапасаваным азначэннем, выражаным неазначальнай формай дзеяслова ці спалучэннем з гэтай формай (такое азначэнне звычайна стаіць у канцы сказа, сэнсава і інтанацыйна выдзяляецца, перад ім можна ўставіць словы а іменна).

Напрыклад:

Усіх непакоіла адна думка – выстаяць (М. Лынькоў).

Узнікла недарэчнае ў такіх абставінах жаданне – засмяяцца (Р. Сабаленка).

14. Працяжнікам могуць аддзяляцца два ці больш дапасаваныя азначэнні, што стаяць звычайна ў канцы сказа, адасабленне якіх асабліва падкрэсліваецца інтанацыяй.

Напрыклад:

Сонца зайшло, і пачалося змярканне – ціхае, свежае, з расой і камарамі (Я. Брыль).

Запальваліся то тут, то там зоры – вясёлыя, мігатлівыя (Б. Сачанка).

Паказалася нават сонца – чырвонае, нізкае (Б. Сачанка).

15. Працяжнік ставіцца перад неразвітым або развітым прыдаткам, які стаіць у канцы сказа:

калі ў прыдатку тлумачыцца, удакладняецца змест азначаемага назоўніка і перад ім без змянення сэнсу можна ўставіць словы іменна, а іменна;

Напрыклад:

Пацягнуўся лес сцяною – ельнік, дуб і хваіна (Я. Колас).

За ўвесь час яна ні разу не глянула на свайго суседа – Лабановіча (Я. Колас).

Не раз Бабейка сядзеў на гэтым грудку, прынёсшы бацьку полудзень – гарнушак малака і шырокі, на ўсю патэльню, пачарнелы дранік (Т. Хадкевіч).

калі прыдатак, які знаходзіцца ў канцы сказа, адносіцца да займенніка;

Напрыклад:

Наперадзе ішоў ён – таварыш Дарожка (П. Пестрак).

Вось яна – дзявочая пекната (І. Шамякін).

Ён паспеў ужо коратка перазнаёміцца з усімі ў гэтым доме і стаць быццам сваім чалавекам – гэты малады і вясёлы хлопец (К. Чорны).

калі неабходна падкрэсліць адценне самастойнасці прыдатка, які стаіць у канцы сказа.

Напрыклад:

А вось і сам гаспадар гэтай хаты – Трахім (К. Крапіва).

Андрэй сядзеў, апёршыся на край стала, і дапытліва пазіраў на людзей – на моладзь і старых (П. Пестрак).

16. Прыдатак або група аднародных прыдаткаў, якія стаяць у сярэдзіне сказа пасля азначаемага назоўніка, выдзяляюцца з двух бакоў працяжнікамі, калі неабходна падкрэсліць самастойнасць прыдаткаў.

Напрыклад:

Два пчаляры – Галя і Васілёк – не прымалі ўдзелу ў размове (А. Рылько).

Начны драпежнік – сава – бясшумна плыве ў паветры (В. Вольскі).

Грабцы – дзяўчаты, маладзіцы – штораз варушацца жывей, бо чуюць голас навальніцы (Я. Колас).

Калі патрабуецца пастаноўка пасля адасобленага прыдатка коскі, то другі працяжнік апускаецца.

Напрыклад:

Падаюць сняжынкі – дыяменты-росы, падаюць бялюткі за маім акном (П. Трус).

17. Працяжнікам могуць аддзяляцца даданыя члены, якія знаходзяцца ў канцы сказа, пры іх сэнсава-інтанацыйным выдзяленні.

Напрыклад:

Каля школы шчабяталі дзеці – звонка, радасна (Я. Колас).

Снарады нас і міны засыпалі, а мы ішлі – з акопа ў акоп (П. Прыходзька).

Ягор выпіў шклянку гарбаты з нейкімі сушкамі, і Арцём Андрэевіч павёў яго ў трэці цёмны пакой з ляжанкаю пры сцяне, скінуў з сябе кажух – яму накрыцца (В. Быкаў).

18. Працяжнік звычайна ставіцца ў няпоўных сказах на месцы прапушчанага члена сказа.

Напрыклад:

З аднаго боку дарогі стаяў рэдкі хвойнік, а з другога – кусты ядлоўцу, а далей – алешнік (Я. Колас).

Раны гояцца часам, а дружбаю – гора (А. Куляшоў).

Вось прабегла імгненне, затым – залатая мінута (Я. Янішчыц).

Па суседству з Белым возерам знаходзіцца другое – Чорнае (В. Вольскі).

Праз шум эшалона прарваўся недалёкі гарматны выбух. Затым яшчэ некалькі – большай сілы (І. Мележ).

У цёмным небе – карагоды сіняватых зорак (М. Багдановіч).

Далёка – бор. Няблізка – лес. Глыбока – водар верасовы (Я. Янішчыц).

19. Працяжнік можа ставіцца ў сказе, каб пазбегнуць двухсэнсоўнасці выказвання.

Напрыклад:

Ты што – забыў? (І. Шамякін). Параўн.: Ты што забыў?

І якія людзі незвычайныя – таленты! (Я. Рамановіч). Параўн.: І якія людзі – незвычайныя таленты!

20. Працяжнік можа ўжывацца для выдзялення ўстаўных канструкцый (як знак, раўнапраўны з дужкамі).

Напрыклад:

Алеся – ёй было ўжо каля дзесяці гадкоў – сядзела за праснічкаю (Я. Колас).

Балота зрабілася сівое ад попелу, і па ім – уначы было відаць з вёскі – бегаў агонь, адгаралі высушаны альшэўнік і ніцая лаза, што раслі высока на куп'і (І. Пташнікаў).

21. Калі ўстаўная канструкцыя знаходзіцца паміж часткамі, дзе павінна ставіцца коска, або ў канцы самой устаўной канструкцыі ёсць гэты знак прыпынку, то коскі спалучаюцца з працяжнікам і ставяцца перад другім працяжнікам.

Напрыклад:

Каб дабрацца да надзелу цёткі Насці – так завуць жонку бацькавага брата, – трэба прайсці каля будкі, у якой яшчэ нядаўна яны жылі… (І. Навуменка).

Дзяўчына – мачыха дазналася ўжо, што завуць яе Параска, – прывяла воз на двор “воласці”, сказала, што яна жыве тут, на першым паверсе, з боку двара (І. Мележ).

22. Працяжнік ставіцца паміж часткамі складаназлучанага сказа, калі ў другой частцы падкрэсліваецца вынік у адносінах да першай, калі перадаецца нечаканасць, хуткая змена падзей або рэзкае супрацьпастаўленне.

Напрыклад:

Дыхнула свежасцю – і лёгка стала, пачуўся лесу пошум, плёскат рэк… (Н. Гілевіч).

Момант – і ў веснічках паказалася Аленка… (Я. Колас).

Сярэдзіна кастрычніка – і такі мароз (І. Шамякін).

Пытаўся, шукаў – і ні слыху ў адказ, ні следу нідзе, ні далёкага рэха (П. Панчанка).

Узяўся чытаць – і не чыталася (М. Гарэцкі).

23. Працяжнік можа ставіцца і пасля злучніка як сэнсава-акцэнтны знак.

Напрыклад:

Перахапіў [Толік] далонню палатно касы пасярэдзіне, каб лягчэй было падтачыць, і – ужо глушэй азвалася рэха: Шах! Шах! Шах! (І. Капыловіч).

24. Працяжнік ставіцца ў складаназалежным сказе, калі даданая частка знаходзіцца перад галоўнай і інтанацыйна выдзяляецца.

Напрыклад:

Цаніце чалавека заўсёды пры жыцці. Калі заплюшчыць векі – ён згіне ў небыцці (П. Панчанка).

А пакуль ёсць сілы – усё я трываю і веру ў розум, у вечны прасцяг… (С. Законнікаў).

Што думаў бацька – не ведаю (Я. Брыль).

Хто птушку пакрыўдзіць – той сам сабе здрадзіць (П. Панчанка).

25. Пры сэнсава-інтанацыйным выдзяленні частак працяжнік можа ставіцца і тады, калі даданая частка знаходзіцца пасля галоўнай.

Напрыклад:

Тады магутная краіна – калі пявучы ў ёй народ (Я. Янішчыц).

Смяюся, калі плакаць трэба. Журба – калі на вуснах смех (Я. Янішчыц).

26. Працяжнік ставіцца ў бяззлучнікавых сказах паміж часткамі:

калі ў першай частцы ўказваецца на ўмову або час дзеяння, пра якое паведамляецца ў другой частцы;

Напрыклад:

Запяеш па душы, дасі ўцехі гасцям – поўны гуслі насыплю дукатаў (Я. Купала).

Вецер загуляе – хвойнік, лозы гнуцца (Я. Колас).

Падрасцеш вялікі – раскажу тады (П. Глебка).

калі ў другой частцы паказваецца вынік, або робіцца вывад з таго, пра што паведамляецца ў першай частцы;

Напрыклад:

Шмат зорак у небе – добра жывёла расплодзіцца. Густая шэрань на галіны лягла – ад яблыкаў, ад ігруш дрэвы да самай зямлі прыгнуцца (Л. Дайнека).

Пупышкі на вербах гнуткіх – гэта вясны пачатак (П. Панчанка).

калі змест частак супрацьпастаўляецца ці супастаўляецца;

Напрыклад:

Клікнуць хацелася – голас замёр (П. Броўка).

Маці будзіла снедаць – ён не ўстаў (І. Навуменка).

Мы ўжо не просім міласці ў прыроды – прырода моліць літасці ў нас (С. Грахоўскі).

калі ў сказе гаворыцца пра хуткую змену падзей або ў другой частцы паказваецца неадпаведнасць, нечаканы вынік таго, пра што паведамляецца ў першай частцы;

Напрыклад:

Бліснула маланка – стала відна як удзень (С. Грахоўскі).

Глянуў я туды-сюды – нікога не відаць (Я. Колас).

Ён паслухаў – ціха ўсюды (Я. Колас).

калі другая частка з’яўляецца абагульняльнай у адносінах да папярэдніх;

Напрыклад:

Ціха булькатала вада ў канаве, сыпалася лісце, чырыкалі недзе вераб’і – усё гэта было такім звыклым, добрым, прыгожым (М. Гамолка).

Дол засланы шышкамі, цвіце сунічнік, бруснічнік, перагукваюцца птушкі, звіняць камары – усё тут знаёмае… (І. Навуменка).

калі другая частка з’яўляецца далучальным сказам;

Напрыклад:

І разгарэлася ігрышча – даўно такога не было (Я. Колас).

Андрэй быў у добрым гуморы – гэта адразу кідалася ў вочы (М. Зарэцкі).

калі другая частка з’яўляецца параўнаннем у адносінах да першай.

Напрыклад:

Слова сказаў – сякераю адсек (Прыказка).

Двор без мамы – народ без мовы (В. Зуёнак).

27. Працяжнік ставіцца паміж двума словамі, якія абазначаюць прасторавыя, часавыя або колькасныя межы (гэтыя словы замяняюць словазлучэнні з прыназоўнікамі ад (з) … да).

Напрыклад:

Пасажырскі поезд Мінск – Масква прыбыў на станцыю Орша.

Можна лічыць, што масавы прыход славян на Беларусь і іх канчатковае ўкараненне тут пачалося на рубяжы VІ – VІІ стст. н. э. (М. Ермаловіч).

28. Працяжнік ставіцца паміж двума ці некалькімі ўласнымі імёнамі ў назвах вучэнняў або законаў.

Напрыклад:

Закон захавання матэрыі Ламаносава – Лавуазье быў вялікім навуковым адкрыццём ХVІІІ стагоддзя.

ГЛАВА 18

ДУЖКІ

§ 61. Правілы пастаноўкі дужак

1. У дужкі бяруцца ўстаўныя спалучэнні слоў і сказы, якія з асноўным сказам не звязаны сінтаксічна, але аб’яднаны сэнсавай сувяззю і служаць у якасці заўваг, удакладненняў і пад.

Напрыклад:

Узялі мы вуды, кацялок для юшкі, сачок (на ўсякі выпадак) і рушылі на рыбалку (А. Якімовіч).

Я (было ж нямала нас) чакаў павесткі кожны вечар (А. Звонак).

У адну з тых начэй (яшчэ не было занадта позна, толькі скончыўся вечар) двое людзей блукалі па глухіх закутках гэтага месца (К. Чорны).

Мы, дзеці, сядзелі на нашым бярвенні (бацька збіраўся ставіць новую хату і таму навазіў ужо многа лесу) і рабілі сабе свістулькі з вярбовых пруткоў (Я. Сіпакоў).

2. У дужкі бяруцца ўстаўныя словы і спалучэнні слоў, якія тлума- чаць, удакладняюць значэнне асобных папярэдніх слоў.

Напрыклад:

Ён сядзеў на ганку, ускінуўшы на плечы гуню (світку), і курыў (А. Чарнышэвіч).

Кожны раз перад выступленнем былі спеўкі (рэпетыцыі) (Я. Маўр).

У руках у яго вялікая галка камякоў (бульбяной кашы) (К. Крапіва).

3. У дужкі бяруцца ўстаўныя спалучэнні слоў і сказы, якія хоць і звязаны сінтаксічна з асноўным сказам, але выражаюць толькі дадатковыя заўвагі.

Напрыклад:

У яго тады жыла запаветная мара – стаць лётчыкам (калі не лічыць таго, што адзін час, нядаўна, ён захапляўся геалогіяй, каб знаходзіць затоеныя багацці) (І. Мележ).

У полі (хаця ў ім, праўда, яшчэ ляжаў снег) ужо чулася вясна (Б. Мікуліч).

4. Пасля слоў устаўной канструкцыі (перад закрывальнай дужкай) можа ставіцца пытальнік, клічнік або шматкроп'е, якія патрабуюцца кантэкстам, але кропка не ставіцца.

Напрыклад:

Быў узгорак, так як бубен, але Ціт пасеяў лубін, дык (ці веры вы дасце?), як чарот, жытцо расце (К. Крапіва).

Змітрок (добры ён хлопец!) чытае розную літаратуру (В. Каваль).

Успаміны плывуць, агартаюць чало. Беларусь! Беларусь! (А палеткі бягуць...)(П. Глебка).

І толькі школа (я адразу ўбачыў яе і беспамылкова пазнаў) стаяла за гародамі, бліжэй да лесу (І. Шамякін).

5. У дужкі бяруцца словы і спалучэнні слоў, якія выражаюць рэакцыю, адносіны слухачоў да чыёй-небудзь прамовы, выказвання, рэплікі; адпаведны знак прыпынку ставіцца перад закрывальнай дужкай.

Напрыклад:

(Смех.)

(Гучны смех.)

(Апладысменты.)

(Бурныя апладысменты.)

(Вясёлае ажыўленне ў зале.)

(Воклічы: «Правільна!»)

(Галасы: «Хопіць!»)

6. У дужкі бярэцца прозвішча аўтара або прозвішча аўтара і крыніца (назва твора), з якой прыводзіцца цытата.

Напрыклад:

Каля пасады лесніковай цягнуўся гожаю падковай стары, высокі лес цяністы (Я. Колас. «Новая зямля»).

7. Пасля цытаты, непасрэдна за якой у гэтым жа радку ў дужках змяшчаецца спасылка на аўтара або на аўтара і крыніцу (г.зн. перад адкрывальнай дужкай, за якой ідзе спасылка), захоўваецца адпаведны правілам знак прыпынку: пытальнік, клічнік або шматкроп'е.

Напрыклад:

Эпіграфам да працы ўзяты словы: «А там, над Нёманам, плывуць чаўны ў прасторы, там спевы коцяцца ў нямую далячынь» (П. Трус. «Ліст да сястры»).

Прыгадаліся знаёмыя радкі: «Чым сустрэла мяне мая вуліца, як я выходзіў?» (А. Куляшоў. «Сцяг брыгады»).

Няхай для нас палеткі родзяць, няхай для нас сады цвітуць! (П. Панчанка).

Насустрач цягніку выходзяць з-за ўзгорка маладыя алешыны, дубы, хвоі... (П. Галавач).

8. Калі ж спасылка на аўтара ці на аўтара і крыніцу змяшчаецца асобна ўнізе пад тэкстам, тады ў канцы тэксту (цытаты) ставіцца кропка ці іншы адпаведны знак прыпынку (пытальнік, клічнік, шматкроп'е) і спасылка ў дужкі не бярэцца.

Напрыклад:

Моўныя нормы і правілы не выдумляюцца мовазнаўцамі і не папярэджваюць моўнай практыкі, а ўтвараюцца самой моўнай практыкай, часта задоўга да таго, як набываюць сваё пісьмовае афармленне.

Кандрат Крапіва.

… Максім Багдановіч па праву заняў пачэснае месца ў нашай маладой паэзіі як высокаталенавіты паэт і майстра паэтычнай формы. …Тое, што напісаў ён за сваё кароткае жыццё, ставіць яго ў першыя рады нашых лепшых песняроў.

Якуб Колас. «Выдатнейшы паэт і крытык».

9. У дужкі бяруцца рэмаркі аўтара ў драматургічным творы.

Напрыклад:

А л ь ж б е т а (убягае, трымаючы ў руцэ клінок з тварагом). Што гэта ў вас тут парабілася, мае міленькія?

П а ў л і н к а. Кабыла дзядзькава ўцякла ці хто ўкраў. (Ідзе, садзіцца на ложак і шые)(Я. Купала).

ГЛАВА 19

ДВУКОССЕ*

§ 62. Правілы пастаноўкі двукосся

1. У двукоссе бяруцца словы, якія ўжыты ў іранічным сэнсе або ў якім-небудзь асобым, незвычайным значэнні.

Напрыклад:

Багачы і панства, нашы «дабрадзеі»! Мы на суд вас клічам, каты вы, зладзеі! (Я. Колас).

«Высокае начальства» спачатку прыслала мне падзяку, што добра вучыў дзяцей у школе... (Я. Колас).

Аўтар «прышпіліў» да персанажаў лірычныя матывы, але нідзе не развіў іх і не паставіў у дзейсную і вобразную залежнасць ад канфлікту і ідэі («Полымя»).

Не праходзіць і дня, каб на ўчастку пагранатрада вартавыя граніцы не затрымлівалі перавозчыкаў «левых» грузаў (З газет).

Калі будан (або «юрта», як казаў Віктар) быў гатовы, сябры прыступілі да ўпарадкавання агню (Я. Маўр).

2. У двукоссе бяруцца назвы:

літаратурных твораў, навуковых прац, газет, часопісаў, спектакляў, песень, танцаў, музычных твораў, карцін і пад.: паэма «Сымон-музыка», раман «Людзі на балоце», камедыя «Паўлінка», часопіс «Полымя», «Настаўніцкая газета», спектакль «Несцерка», «Лясная песня», народны танец «Бульба», опера «Кастусь Каліноўскі», сюіта «На Палессі», карціна «Абаронцы Брэсцкай крэпасці»;

прадпрыемстваў, калгасаў, вытворчых аб'яднанняў, параходаў, станцый, санаторыяў, гасцініц, кінатэатраў, арганізацый, устаноў, партызанскіх атрадаў (брыгад) і інш.: вытворчае аб'яднанне «Гарызонт», параход «Украіна», санаторый «Іслач», гасцініца «Беларусь», кінатэатр «Радзіма», прапускны пункт «Брэст-Цэнтральны», станцыя метро «Няміга», партызанская брыгада «Смерць фашызму» і інш.;

марак машын, вытворчых вырабаў, кандытарскіх, парфумерных вырабаў і пад.: «Ніва», «Волга», «Мерседэс» (аўтамабілі), «ЯК», «Дуглас» (самалёты), «кацюша» (гвардзейскі мінамёт), «максім» (кулямёт), «зіг-заг» (барана), «Ласунак», «Мінскі грыльяж» (цукеркі), «Духмяны ландыш» (духі) і інш.

3. У двукоссе не бяруцца ўмоўныя назвы, у склад якіх уваходзяць словы імя, памяці.

Напрыклад:

Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка.

Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі.

Алея памяці воінаў-інтэрнацыяналістаў.

4. У двукоссе бяруцца некаторыя словы, што выступаюць у ролі назоўнікаў (субстантывуюцца).

Напрыклад:

Увесь час у яго гэтае «гэй» на языку верціцца (Я. Колас).

Ні стуку, ні груку, ні кашлю, а толькі далёкае «ку-ку» ці крык перапёлкі... (А. Бачыла).

У гэтым «ну-ну» Саўка пачуў нотку спогадзі, і яму стала лягчэй (Я. Колас).

А хіба зямлі гэтай «дзякуй» не скажу? (К. Кірэенка).

Час ставіць кропкі ўсе над «і». Усё на месца ставіць ён (А. Вярцінскі).

Усё гэта, вядома, вельмі цікава, але было тут і сваё «аднак» (Я. Брыль).

Маці стаяла, слухала, ці не пачуе ў лесе знаёмае «но» (Я. Колас).

ГЛАВА 20

ЗНАКІ ПРЫПЫНКУ ПРЫ

Поиск по сайту: