Як гістарычная крыніца па гісторыі Беларусі

Асноўнай крыніцай для вывучэння дынамікі народанасельніцтва Расійскай дзяржавы XVII – першай паловы ХІХ ст. з’яўляюцца рэвізіі (ад лац. revisio – зноў разглядаю. Назва выклікана тым, што звесткі перапісу ўдакладняліся і першапачатковыя дадзеныя дапаўняліся). Асноўнай мэтай гэтага мерапрыемства быў улік усіх падаткаплацельшчыкаў (з часоў Пятра І – падушная подаць замест падворнага падаткаабкладання). Шэраг рэвізій фіксаваў і непадатковае насельніцтва (з 1833 г.).

У выніку таго, што рэвізіі часам праводзіліся даволі працяглы тэрмін, вызначаюць «асноўны год» кожнай рэвізіі (гэта значыць год, калі была ўлічана найбольшая колькасць насельніцтва). Усяго было праведзена 10 рэвізій і першым годам першай рэвізіі лічаць 1719 г. (далей 1744, 1762 – 1763, 1782, 1795, 1811, 1815, 1833, 1850, 1857 гг.). Першай рэвізіяй, якая закранула Беларусь, з’яўлялася IV рэвізія (1781 – 1782). Наступная,
V рэвізія ахапіла ўжо амаль усю яе тэрыторыю (1794 – 1796).

Першапачатковым матэрыялам рэвізій была рэвізская казка, што складалася на пэўную асобу або сям’ю. У ходзе рэвізій складаліся зводныя рэвізскія казкі на асобныя пасяленні, воласці і г. д. Да часу распаўсюджання рэвізій на тэрыторыi Беларусі склалася прыкладная форма казкі, якая змяшчала назву (дата, губерня, павет, сяло, уладальнік прыгоннага насельніцтва – у выпадку памешчыцкай вёскі), графу з нумарам сям’і, лічбы складу сям’і «па апошняй рэвізіі», колькасць і склад «выбыўшых» і «прыбыўшых» асоб, часова адсутных і выніковыя дадзеныя «ныне налицо». У заключэнні ставіліся подпісы адказных асоб. Казка змяшчала звесткі аб саслоўнай прыналежнасці, этнічным вызначэннi, памеры падаткаў і г. д. Звесткі рэвізскіх казак абагульняліся ў зводнай дакументацыі рэвізіі, якая складалася з перачнёвых ведамасцей, генеральных табеляў і акладных кніг. Перачнёвыя ведамасці з'яўляліся першым этапам абагульнення, у той час як генеральныя табелі фіксавалі звесткі на момант поўнага заканчэння рэвізіі.

Аднак трэба даволі асцярожна ставіцца да апублікаваных матэрыялаў, напрыклад зборніка «Матэрыялы да гісторыі мануфактуры Беларусі ў часы распаду феадалізму». Справа ў тым, што, нягледзячы на штрафы і іншыя санкцыі, па заканчэннi рэвізіі заўсёды выяўлялася вялікая колькасць тых, каго не палічылі, ці беглых (хто хаваўся ад уліку; iх называлi «прапiснымi»). Пасля рэвізіі пачыналі выяўляць такіх асоб, і гэта працягвалася да наступнай рэвізіі. А гэта значыць, найбольш поўныя звесткі аб колькасці жыхароў змяшчаюцца не ў тых зводках, што складаліся на момант заканчэння рэвізіі, а ў тых, што меліся напярэдадні наступнай.

Але ж апублікаваныя дадзеныя аб рэвізіях на Беларусі якраз і змяшчаюць у большасці выпадкаў вынікі, атрыманыя адразу пасля заканчэння рэвізіі, гэта значыць вельмі няпоўныя. Расійскі ўрад двойчы
(у 1799 і 1808 гг.) выдаваў указы аб дадатковай падачы рэвізскіх казак. У 1809 г. быў выдадзены ўказ сената, які вызначыў пакаранне яўрэям, што ўхіляліся ад перапісу (яны высяляліся ва ўкраінскія губерні з забаронай сяліцца ў гарадах і з правам займацца толькі земляробствам). Гэта было выклікана тым, што многія бяднейшыя жыхары горада, у тым ліку яўрэі, ухіляліся ад перапісу, каб не плаціць падаткі (чаму садзейнiчала iснаванне кагалу, бо менавiта ён выступаў у якасці прадстаўнічай арганізацыі перад царскімі адміністрацыйнымі органамі. Кагал нёс адказнасць за выплату агульнай сумы падаткаў, якая залежала ад агульнай колькасці членаў гарадскога грамадства).

VІ рэвізія была праведзена ў другой палове 1811 г. Зборам рэвізскіх казак займалiся павятовыя рэвізскія камісіі. Рэвізскія казкі аб купцах і мяшчанах павінны былі падаваць гарадскі галава і старасты, а дзе такіх не было – магістраты ці ратушы. Рэвізія праводзілася ў вялікай спешцы. Былі ўлічаны толькі мужчыны. Аказаліся не ўлічанымі непадатковыя саслоўі. Такім чынам, што датычыцца VI рэвізіі, то з-за вайны 1812 г. праверка прапісных па ёй амаль не праводзілася і мы маем толькі самыя прыблізныя звесткі. На думку М. М. Улашчыка, карыстацца ёю наогул не мае сэнсу. У той жа час VII рэвізія была праведзена ва ўмовах умацавання расійскага дзяржаўнага апарату і яе дадзеныя значна больш дакладныя. Таму параўнанне звестак VI і VII рэвізій на Беларусі немэтазгодна.

Увогуле вывучэнне дадзеных рэвізій неабходна праводзіць з іх удакладненнем (асабліва па непадатковых саслоўях). Для гэтага можна выкарыстаць матэрыялы царкоўнага ўліку насельніцтва. Найперш неабходна адзначыць бягучыя запісы духавенства ў метрычных кнігах і штогадовых кліравых ведамасцях.

Статыстычныя крыніцы

Поиск по сайту: