Национально-государственное строительство в БССР (1921 – 1927 гг.).

В период гражданской войны сложился военно-политический союз советских республик. Переход к миру потребовал новых подходов в решении национально-государственного вопроса. 16 января 1921 г. был подписан договор между РСФСР и БССР, по которому признавался суверенитет Беларуси. Создавались объединенные наркоматы военных и морских дел, внешней торговли, финансов, труда, путей сообщения, почты и телеграфа, ВСНХ. Однако окончательно отношения между государствами, которые возникли на территории бывшей Российской империи, были не определены. Нужно было выработать такие формы объединения, которые бы не дестабилизировали ситуацию. Нужно было провести объединение так, чтобы не вызвать новый хаос в хозяйстве и новую гражданскую войну в национальных районах. И. Сталин предлагал включить советские государства в состав РСФСР на правах автономных республик. В.И. Ленину удалось направить работу по объединению республик в относительно безопасное русло: создание федеративного союза равноправных государств с правом выхода из этого союза. Не единое государство, а союз национальных республик. Подготовка создания союзного государства осуществлялась по партийным каналам. Идея объединения широко пропагандировалась среди населения Беларуси. Завершилась эта кампания IV Всебелорусским съездом Советов, который состоялся 14 – 18 декабря 1922 г. Делегаты съезда приняли решение о необходимости создания Союза СССР. Была избрана делегация на Х Всероссийский съезд Советов. I Всесоюзный съезд Советов, который открылся 30 декабря 1922 г., принял Декларацию и Договор о создании Союза Советских Социалистических Республик в составе РСФСР, УССР, БССР и ЗСФСР. В избранный съездом ЦИК СССР от БССР вошло 7 человек. А. Червяков стал одним из четырех председателей Президиума ЦИК СССР. Союз способствовал национально-государственной консолидации его народов. Однако, как показала практика, он не смог решить национальный вопрос в полном объеме. Жесткая централизация власти фактически привела к сталинской «автономизации» Советских республик. Вхождение БССР в состав СССР оправдало надежды на расширение территории республики, ограниченной шестью уездами бывшей Минской губернии. VIII съезд Компартии Беларуси, I и II сессии ЦИК БССР в марте 1923 г. высказались за укрупнение республики. 3 марта 1924 г. ЦИК РСФСР принял постановление о передаче Белорусской ССР следующих уездов Витебской, Гомельской и Смоленской губерний: Оршанского, Быховского, Витебского, Городокского, Горецкого, Дрисенского, Калининского (Климовичского), Лепельского, Могилевского, Мстиславского, Полоцкого, Рогачевского, Сенненского, Суражского, Чауского, Чериковского. Три уезда Витебской (Себежский, Велижский, Невильский) и пять уездов Гомельской (Гомельский, Речицкий, Суражский, Стародубский, Новозыбковский) губерний остались в составе РСФСР. Территория Советской Беларуси увеличилась до 110 тыс. км², т.е. более чем в два раза, а население до 4,2 млн. человек. Вторая сессия ЦИК БССР, которая состоялась 10 – 17 августа 1924 г., ввела новое административно-территориальное деление республики. Губернии, уезды, волости ликвидировались, а вместо них создавались округа, районы, сельсоветы. В начале 1925 г. республика была разделена на 10 округов, 100 районов и 1202 сельских совета. В местах компактного проживания национальных меньшинств создавались национальные сельские Советы. В 1928 г. насчитывалось 23 еврейских, 19 польских, 16 русских, 5 латышских, 2 украинских и 2 немецких Совета. В мае 1926 г. ЦК КП(б)Б обратился в ЦК ВКП(б) о присоединении к БССР всей Гомельской губернии (в составе пяти уездов) и трех уездов (Велижский, Себежский, Невильский) Псковской губернии. Вопрос об уездах псковщины не нашел поддержки в высших кругах СССР. В ноябре 1926 г. Политбюро ЦК ВКП(б), на основе данных комиссии, приняло решение о присоединении к БССР Гомельского и Речицкого уездов. В результате второго укрупнения территория БССР увеличилась на 25 тыс. км², а население – на 649 тыс. человек. После двух укрупнений территория БССР в начале 1927 г. составляла 125 950 км² с населением около 5 млн. человек. В 20-е годы в Беларуси, как и во всем СССР, сложилась однопартийная система. Ликвидация оппозиционных сил в БССР ослабила позиции правительства Белорусской Народной Республики в эмиграции. В октябре 1925 г. на II (Берлинской) конференции Рада БНР объявила о роспуске своих политических центров и прекращении борьбы с Советской властью. Конференция признала, что БССР консолидировала белорусский народ, а Минск является центром национально-государственного возрождения Беларуси.

Во второй половине 20-х годов, с целью вовлечения трудящихся в общественно-политическую жизнь, при Советах создавались постоянные комиссии: по сельскому хозяйству, благоустройству, культурно-просветительные, финансовые и др. Стали организовываться депутатские группы. В деле защиты интересов трудящихся все более заметную роль начали играть профсоюзы. Проблемами молодежи активно занимался Коммунистический союз молодежи (Комсомол). В общественную жизнь все активнее стали включаться женщины. Зарождались шефские организации, физкультурные объединения. Все это свидетельствовало об определенном демократизме общественно-политической жизни.

Нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва ў 1921-1927 гг.

Нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва ў 1921-1927 гг. азнаменавалася ўзмацненнем і далейшым развіццем федэральных адносін БССР з РСФСР і іншымі савецкімі рэспублікамі. 16 студзеня 1921г. быў падпісаны дагавор паміж БССР і РСФСР аб стварэнні аб’яднаных наркаматаў, што ўваходзілі ў склад СНК РСФСР. Адначасова было створана Паўнамонае прадстаўніцтва БССР пры ўрадзе РСФСР. Праз яго ажыццяўлялася каардынацыя дзейнасці ў галіне гаспадарчага і культурнага будаўніцтва. У 1922г. урадамі БССР і РСФСР было падпісана пагадненне аб удзеле БССР у федэральным камітэце па зямельных справах. Саюзныя дагаворы і пагадненні стварылі перадумовы і з’явіліся важным этапам на шляху да аб’яднання савецкіх рэспублік у адзіную саюзную дзяржаву. У сувязі з гэтым у рэспубліках разгарнуўся шырокі аб’яднальны рух за стварэнне адзінай савецкай дзяржавы. Улічваючы волевыяўленне працоўных усіх рэспублік, Ленін прапанаваў аб’яднаць незалежныя савецкія рэспублікі, у тым ліку і РСФСР, у Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік на аснове іх добраахвотнасці, раўнапраўя і суверэннасці. Ленінскую ідэю падтрымалі ўсе савецкія рэспублікі. IV Усебеларускі з’езд Саветаў, які адбыўся 14-18 снежня 1922г., прыняў рашэнне аб неабходнасці ўтварэння Саюза ССР.

I з’езд Саветаў СССР, які адкрыўся 30 снежня 1922г. у Маскве, пастанавіў утварыць Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік у складзе РСФСР, УССР, БССР і ЗСФСР. У выбраны з’ездам ЦВК СССР ад БССР увайшло 7 чалавек. Чарвякоў стаў адным са старшынь Прэзідыўма ЦВК СССР.

Аднак, нягледзячы на тое, што БССР увайшла ў склад СССР, яе гаспадарчае, дзяржаўнае і культурнае развіцце стрымлівалася абмежаванымі і матэрыяльнымі рэсурсамі і малой тэрыторыяй. Першыя крокі мірнага будаўніцтва ў БССР паказалі, што многія эканамічныя задачы цяжка вырашаць без узгаднення з Віцебскім і Гомельскім губвыканкамамі, паколькі гэтыя губерні з’яўляліся арганічнай часткай Беларусі, яе палітычнага і эканамічнага жыцця. Неабходнасць і гаспадарчая мэтазгоднасць зліцця Віцебскай і Гомельскай губерняў з БССР асабліва відавочна паўстала ў сувязі з пераходам да НЭПа, калі тэрыторыя краіны была падзелена на шэраг гаспадарчых раенаў. Такое зліцце неабходна было таксама для стварэння ўмоў для далейшага развіцця і кансалідацыі беларускай нацыі, яе культуры.

Пасля ўтварэння СССР VII з’езд Кампартыі Беларусі і II сесія ЦВК БССР, якія адбыліся ў сакавіку 1923г., звярнуліся ў ЦК РКП(б) з просьбай вырашыць пытанне аб канчатковым вызначэнні тэрыторыі рэспублікі шляхам уключэння ў яе склад раенаў Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў. У маі 1923г. ЦК РКП(б), ідучы насустрач інтарэсам Беларускай рэспублікі, даў згоду на ўзбуйненне тэрыторыі БССР за кошт сумежных раенаў з большасцю беларускага насельніцтва. Такую ж згоду выказаў і ЦВК РСФСР.

29 лістапада 1923г. Агрбюро ЦК РКП(б) прыняло пастанову аб далучэнні да Беларусі тэрыторыі Віцебскай, Мсціслаўскага і Горацкага паветаў Смаленскай і большасці паветаў Гомельскай губерняў. Насуперак гэтай пастанове Віцебскі губкам РКП(б) 8 снежня 1923г. прыняў рашэнне, у якім выказаўся супраць аб’яднання Віцебскай губерні з БССР. Свае рашэнне губкам аргументаваў тым, што “насельніцтва Віцебскай губерні згубіла бытавыя беларускія рысы, і беларуская мова незнаема большасці насельніцтва”.

18 снежня 1923г. адбылося пасяджэнне спецыяльна створанай пры ЦВК СССР камісіі па змене граніц паміж РСФСР і БССР. Прадстаўнікі Гомельскай і Смаленскай губерняў заявілі, што насельніцтва станоўча адносіцца да ідэі ўзбуйнення БССР. У адказ прадстаўнік Віцебскай губерні зноў выступіў супраць і заявіў, што рашэнне ЦК РКП(б) аб узбуйненні БССР супярэчыць рашэнням XII з’зда РКП(Б). Аргументы, прыведзеныя ў рашэннях Віцебскага губкама, і выступленні яго прадстаўніка на камісіі былі памылковымі і не адпавядалі нацыянальнай самасвядомасці насельніцтва губерні. Паказальна, што ў час перапісу 1920г. большасць насельніцтва Віцебскай губерні называла сябе беларусамі.

У канцы 1923г. у Віцебскую, Гомельскую і Смаленскую губерні былі камандзіраваны кіруючыя работнікі ЦВК БССР і ЦБ КП(б)Б, якія растлумачылі насельніцтву гэтых губерняў гістарычную неабходнасць узбуйнення Беларусі для яе эканамічнага і палітычнага развіцця, для нацыянальнай кансалідацыі ў мэтах захавання беларускай нацыі. Гэта растлумачальная работа дала пленныя вынікі. На Віцебскім, Гомельскім і Смаленскім губернскіх з’ездах Саветаў былі прыняты рашэнні аб далучэнні да БССР тых паветаў, дзе пераважала беларускае насельніцтва.

3 сакавіка 1924г. УЦВК прыняў пастанову аб передачы БССР тэрыторыі з пераважна беларускім насельніцтва. 7 сакавіка змены граніц БССР і РСФСР зацвердзіў Прэзідыўм ЦВК Саюза ССР.

13-16 сакавіка 1924г. у Мінску адбыўся VI надзвычайны з’езд Саветаў Беларусі. Даклад “Аб пашырэнні граніц Савецкай Беларусі і іх задачах савецкага будаўніцтва” зрабіў Чарвякоў. Ен падкрэсліў вялікае значэнне факта пашырэння граніц БССР. Дэлегаты з’езда аднадушна ўхвалілі аб’яднанне тэрыторыі з большасцю беларускага насельніцтва ў адзіную Беларускую савецкую дзяржаву.

Узбуйненне Беларускай ССР садзейнічала кансалідацыі беларускай нацыі, яе эканамічнаму і культурнаму развіццю, умацаванню дружбы беларускага і рускага народаў.

Другая сесія ЦВК БССР, якаяадбылася 10-17 жніўня 1924г., увяла новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел рэспублікі. Было утворана 10 акруг. Акругі падзяляліся на раены і сельскія Саветы.

У лістападзе 1926г. Палітбюро ЦК УКП(б) прыняло пастанову аб аб’яднанні Гомельскага і Рэчыцкага паветаў з БССР. У снежні 1926г. Прэзідыўм ЦВК БССР уключыў гэтыя паветы ў склад рэспублікі, перайменаваў іх у акругі, а воласці – у раены.

Пасля двух узбуйненняў БССР у межах рэспублікі склаўся адзіны ў эканамічных, культурна-бытавых і нацыянальных адносінах раен.

27. Грамадска-пал1тычнае i культурнае жыццё БССР у гады НЭПа.

рамадска-палітычнае і культурнае жыццё БССР ў гады НЭПа.

Пасля заканчэння грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі вырашэнне нацыянальнага пытання на Беларусі набывае актуальнае значэнне. Яно было звязана з узмацненнем і далейшым развіццём узаемаадносін паміж БССР і РСФСР і іншымі савецкімі рэспублікамі. Яшчэ ў чэрвені 1919г., падчас грамадзянскай вайны, было заключана пагадненне аб ваенна-палітычным саюзе савецкіх рэспублік. У студзені 1921г. быў падпісаны дагавор паміж БССР і РСФСР аб стварэнні аб’яднаных наркаматаў: ваенных і марскіх спраў, знешняга гандлю, фінансаў і інш. Тады ж было створана Паўнамоцнае прадстаўніцтва БССР пры ўрадзе РСФСР. Саюзныя дагаворы і пагадненні стварылі перадумовы для аб’яднання савецкіх рэспублік у адзіную дзяржаву, неабходнасць якой адпавядала эканамічным і духоўным інтарэсам народа. Таму з лета 1922г. пад кіраўніцтвам ЦК РКП(б) пачаліся пошук і выпрацоўка канкрэтных форм аб’яднання. Сталін выступіў з ідэяй “аўтанамізацыі”, паводле якой усе савецкія рэспублікі павінны былі аб’явіць сябе састаўнымі часткамі РСФСР і ўвайсці ў яе склад. Але гэты план не быў падтрыманы кіраўнікамі кампартый рэспублік, у тым ліку і Беларусі. Ленін знайшоў іншую форму адзінства – федэрацыю, у якой на раўнапраўнай аснове аб’ядноўваліся ўсе савецкія рэспублікі. 14-18 снежня 1922г. IV Усебеларускі з’езд Саветаў прыняў рашэнне аб неабходнасці ўтварэння Саюза ССР. I з’езд Саветаў ССР, які адкрыўся 30 снежня 1922г. у Маскве, пастанавіў утварыць Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік у складзе РСФСР, УССР, БССР і ЗСФСР. Былі падпісаны Дэкларацыя і Дагавор аб стварэнні СССР.

Аднак нягледзячы на тое, што БССР увайшла ў склад СССР, яе гаспадарчае, дзяржаўнае і культурнае развіццё стрымлівалася абмежаванымі матэрыяльнымі рэсурсамі і малой тэрыторыяй. Пасля грамадзянскай вайны ў складзе БССР засталося шэсць паветаў Мінскай губерні. Савецкія і партыйныя органы рэспублікі звярнуліся ў ЦК РКП(б) з просьбай вярнуць БССР паветы, у якіх большасць насельніцтва складалі беларусы. У 1924г. урад СССР выдаў дэкрэт аб перадачы БССР 16 паветаў Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў. Другая сесія ЦВК БССР, якая адбылася 10-17 жніўня 1924г., увяла новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел рэспублікі. Было ўтворана 10 акруг. Акругі падзяляліся на раёны і сельскія Саветы. У снежні адбылося новае, так званае ўзбуйненне БССР. У яе склад былі вернуты тэрыторыі Гомельскага і Рэчыцкага паветаў. Узбуйненне БССР садзейнічала кансалідацыі беларускай нацыі, яе эканамічнаму і культурнаму развіццю, умацаванню дружбы беларускага і рускага народаў.

Змяненне палітыкі “ваеннага камунізму” на НЭП у 1921г. садзейнічала дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця рэспублікі. Трэба адзначыць, што першая палова 20-х гг. характарызуецца тым, што адметнай рысай грамадска-палітычных кампаній таго перыяду было іх даволі дэмакратычнае правядзенне. Яно заключалася ў некаторых магчымасцях выказваць погляды, якія не заўсёды супадалі з афіцыйнай лініяй. Такі плюралізм думак у другой палове 20-х гг. ужо не меў месца, бо пачаў разглядацца як контррэвалюцыйны. Увогуле ў беларускім грамадстве ў першай палове 20-х гг. можна вызначыць існаванне і барацьбу дзвюх тэндэнцый. Адна з іх была накіравана на пэўную дэмакратызацыю ў палітычных адносінах, што адпавядала мэтам і ўмовам НЭПа, другая – на працягу палітыкі “ваеннага камунізму”, падтрыманне тэндэнцыі да манапалізацыі ўсяго палітычнага жыцця Камуністычнай партыяй бальшавікоў, сілавых метадаў вырашэння супярэчнасцей. У такіх палітычных партыях, як БПС-Р, Бунд і інш., якія супрацьстаялі бальшавікам, адбыўся раскол (не без дапамогі апошніх), і яны абвясцілі пра “самараспад”. Каб узмацніць свае пазіцыі ў грамадстве, бальшавікі выкарыстоўваюць такія грамадскія арганізацыі, як Саветы, прафсаюзы, Камуністычны саюз моладзі. “Ленінскі” заклік 1924-1925гг. папоўніў рады партыі рабочымі і сялянамі. Такім чынам, у БССР замацоўваецца аднапартыйная сістэма.

Адным з праяўленняў грамадска-палітычнага жыцця на пэўнай дэмакратычнай аснове было правядзенне палітыкі ажыўлення працы Саветаў, што садзейнічала прыцягненню да грамадска-палітычнага жыцця больш шырокіх колаў насельніцтва. Аднак ажыўленне ролі Саветаў адбывалася марудна таму, што гэта магло прывесці да супрацьстаяння з партыйнымі органамі, якія імкнуліся да адзінаўладдзя.

З сярэдзіны 20-х гадоў пры Саветах былі створаны камісіі (сельскагаспадарчая, культурна-асветніцкая і інш.), якія павінны былі прыцягнуць працоўных да грамадска-палітычнай дзейнасці.

Ступень удзелу працоўных горада і вёскі ў выбарах Саветаў, працы камісій і іншых дзяржаўных мерапрыемствах адлюстроўвае пэўны, хаця і часовы, дэмакратызм грамадска-палітычнага жыцця. Утварэнне СССР патрабавала змен у заканадаўстве БССР. На IV Усебеларускім з’езде Саветаў у сакавіку 1924г. было вырашана падрыхтаваць праект новай Канстытуцыі, якая б адпавядала Канстытуцыі СССР і адміністрацыйнатэрытарыяльнай пабудове рэспублікі. У лютым 1925г. праект быў разгледжаны на чацвёртай сесіі ЦВК, аднак выклікаў разнагалоссе і быў адпраўлены на дапрацоўку. Толькі 2 красавіка 1927г. VIII Усебеларускім з’ездам Саветаў была прынята новая Канстытуцыя БССР. Канстытуцыя абвяшчала БССР дзяржавай дыктатуры пралетарыяту, уся ўлада ў якой належала Саветам рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў.

Згодна з Канстытуцыя, выбарчым правам карысталіся ўсе грамадзяне рэспублікі незалежна ад расы, полу, нацыянальнасці і адукацыі, пачынаючы з 18 гадоў, акрамя кулакоў, рэлігійных служыцеляў, асуджаных і іншых ненадзейных элементаў. Такім чынам, гэты артыкул Канстытуцыі пазбаўляў значную частку грамадзян выбарчых правоў.

Канстытуцыя замацоўвала факт уваходжання БССР у склад СССР з правам свабоднага выхаду. У ёй замацоўваліся правы і абавязкі грамадзян, якія мелі месца ў папярэдняй Канстытуцыі, гаварылася аб праве кожнага грамадзяніна карыстацца роднай мовай. Канстытуцыя рэгламентавала дзейнасць вышэйшых органаў улады і кіравання БССР.

Прыняцце Канстытуцыі БССР мела на мэце ўнармаваць дзейнасць усіх дзяржаўных органаў і актывізаваць удзел насельніцтва ў рабоце Саветаў усіх узроўняў. Аднак часовы дэмакратызм Канстытуцыі быў хутка заменены адміністрацыйна-каманднымі метадамі кіравання і пастаяннымі парушэннямі яе з боку дзяржаўных органаў.

Трэба адзначыць, што пасля грамадзянскай вайны і іншаземнай інтэрвенцыі маладая БССР імкнулася палепшыць свій эканамічны стан, праводзіла нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва, дэмакратызацыю грамадска-палітычнага жыцця. Твму ўваходжанне БССР у склад СССР на добраахвотнай і раўнапраўнай аснове спрыяла гэтым станоўчым працэсам.

У 20-я гг. у нацыянальнай палітыцы БССР ажыццяўлялася ідэя беларусізацыі, якая закранула фактычна ўсе сферы нацыянальна-культурнага будаўніцтва Савецкай Беларусі. Для ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі ў Беларусі існаваў шэраг аб’ектыўных перадумоў: незавершанасць да кастрычніка 1917г. кансалідацыі беларускай нацыі; нізкі эканамічны ўзровень развіцця Беларусі, асабліва пасля першай сусветнай і польска-савецкай вайны; неразвітасць нацыянальнай культуры; палітычная амністыя (1923г.) тых беларускіх дзеячаў, якія не выступалі са зброяй супраць савецкай улады; вяртанне БССР тэрыторый, дзе большасць насельніцтва складалі беларусы, а таксама той факт, што менавіта пасля 1917г. Беларусь упершыню атрымала магчымасць рэалізацыі ідэі беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці.

Першыя крокі беларусізацыі былі зроблены яшчэ ў гады грамадзянскай вайны. У працу па рэалізацыі гэтай палітыкі ўключылася тады і частка дзеячаў беларускага нацыянальна-вызваленчага руху: Ігнатоўскі, Жылуновіч і інш.

Пасля заканчэння грамадзянскай вайны беларусізацыя выступае як дзяржаўная палітыка. У 1921г. адкрыўся Беларускі дзяржаўны універсітэт, у 1922г. – Інстытут беларускай культуры, Інстытут сельскай гаспадаркі; былі заснаваны дзяржаўная і універсітэцкая бібліятэкі.

Афіцыйна дзяржаўнай палітыкай беларусізацыя абвешчана на другой сесіі ЦВК БССР (ліпень 1924г.), якая прыняла пастанову “Аб практычных мерапрыемствах па правядзенні нацыянальнай палітыкі”.

1924-1929гг. – час актыўнай практычнай рэалізацыі намечанага комплексу мер: развіццё беларускай культуры; перавод на беларускую мову народнай асветы, навукі, друку, дзяржаўнага, прафсаюзнага, партыйнага апаратаў; вылучэнне на кіруючыя пасады дзяржаўнага, партыйнага, прафсаюзнага апарату прадстаўнікоў карэннага насельніцтва; шырокае распаўсюджанне ведаў па гісторыі, культуры, геаграфіі Беларусі.

Галоўны змест у сістэме народнай адукацыі складала пытанне мовы. Беларуская мова стала абавязковым прадметам выкладання ў рускіх, яўрэйскіх, польскіх і іншых нацыянальных школах рэспублікі. З’явіліся новыя падручнікі.

Найбольш складаным кампанентам беларусізацыі з’яўлялася ўкараненне беларускай мовы ў службовае справаводства. Супрацоўнікі дзяржаўных устаноў павінны былі абавязкова ведаць рускую і беларускую мовы.

Беларусізацыя не была накіравана супраць інтарэсаў іншых нацыянальнасцей, якія пражывалі ў рэспубліцы. У месцах пражывання нацыянальных меншасцей былі створаны нацыянальныя Саветы. Выкладанне ў школах БССР вялося на васьмі нацыянальных мовах.

Змены ў эканамічнай і нацыянальнай палітыцы бальшавіцкай партыі выклікалі ў многіх беларускіх дзеячаў за межамі БССР спадзяванні на паступовую эвалюцыю савецкай улады ў бок дэмакратычных формаў жыцця. Шмат беларускіх дзеячаў (асабліва пасля палітычнай амністыі) вярнуліся на радзіму і садзейнічалі развіццю яе культуры.

У 20-я гады нацыянальная палітыка бальшавікоў садзейнічала развіццю адукацыі, асветы і культуры. З 1922г. у рэспубліцы асноўным звяном школьнай рэформы стала сямігадовая агульнаадукацыйная школа. З 1926г. у рэспубліцы ажыццяўлялася пастанова ЦВК і СНК БССР “Аб увядзенні ўсеагульнага навучання”. У 1925 - 1926гг. акрамя БДУ у БССР працавалі тры вышэйшыя навучальныя ўстановы: Камуністычны універсітэт у Мінску, Беларускі ветэрынарны інстытут у Віцебску і Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія ў Горках. Акрамя таго, у рэспубліцы налічваліся тэхнікумы, прафшколы і іншыя спецыяльныя навучальныя ўстановы.

Перыяд 20-х гг. – гэта сапраўдны росквіт беларускай літаратуры. У той час фарміруюцца літаратурныя аб’яднанні пісьменнікаў (“Маладняк”, “Полымя”), у якіх працавалі пісьменнікі Чорны, Крапіва, Лынькоў і інш. У лістападзе 1928г. Усебеларускі з’езд “Маладняку” вырашыў утварыць Беларускую асацыяцыю пралетарскіх пісьменнікаў (БелАПП). Для пісьменнікаў 1921-1925гг. – гэта час духоўна-літаратурнага ўздыму. Асноўная тэма беларускай прозы 20-х гг. – падзеі грамадзянскай вайны і лёс людзей у паслякастрычніцкі перыяд. У той час ствараюцца і працягваюць сваю дзейнасць беларускія дзяржаўныя тэатры ў Мінску і Віцебску. У 1926г. у Віцебску адкрыўся Другі Беларускі дзяржаўны тэатр. У 1924г. было створана Беларускае дзяржаўнае ўпраўленне па справах кінематаграфіі і фатаграфіі. Узрастала значэнне сродкаў масавай інфармацыі. Ішоў працэс станаўлення беларускага выяўленчага мастацтва.

Такім чынам, да 1929г. нацыянальна-культурнае будаўніцтва стала рэальнасцю, яно абудзіла да свядомага жыцця шырокія слаі беларускага насельніцтва. Але нацыянальна-культурнае будаўніцтва ў 20-я гг. ажыццяўлялася ў сутыкненні розных сіл: імкненне фарсіраваць тэмпы беларусізацыі адміністрацыйнымі метадамі, недаацэньваючы нацыянальныя асаблівасці Беларусі; пытанні барацьбы з вялікадзяржаўным шавінізмам і мясцовым нацыяналізмам (беларускі, яўрэйскі, польскі) неаднаразова абмяркоўваліся на пленумах ЦК і з’ездах КП(б)Б; цэнтралізацыя і уніфікацыя дзяржаўнага жыцця патрабавала ўстанаўлення кантролю над культурай.

Нягледзячы на супярэчнасці і цяжкасці, беларусізацыя з’явілася практычнай спробай ажыццявіць беларускае нацыянальнае адраджэнне. Але на пачатку 30-х гг. таталітарная сістэма, што ўмацавалася ў СССР, аб’явіла беларусізацыю заганнай, а рэпрэсіі 30-х гадоў задушылі яе канчаткова.

28. 1ндустрыял1зацыя у БССР.

Індустрыялізацыя ў БССР.

НЭП паспрыяў узнікненню рыначных адносін, стымуляваў развіццё эканомікі. У той жа час ён садзейнічаў сацыяльнаму расслаенню грамадства, у чым бальшавікі бачылі пагрозу ажыццяўленню сваіх праграмных мэт. Выйсце было знойдзена ў звароце да сістэмы загадаў, камандна-адміністрацыйных метадаў кіравання эканомікай. З пачаткам індустрыялізацыі быў узяты курс на выцісканне прыватніка са сферы вытворчасці, гандлю і фінансаў. Усё гэта вяло да згортвання НЭПа.

Галоўнай мэтай індустрыялізацыі было пераўтварэнне СССР у эканамічна незалежную дзяржаву, што забяспечвала б пабудову сацыялізму ў краіне. Шляхі індустрыялізацыі БССР былі разгледжаны на XV з’здзе КП(б)Б у снежні 1925г. Наяўнасць сельскагаспадарчай сыравіны, істотны рэзерв рабочай сілы ў сельскай мясцовасці, запасы лесу, торфу, значная ўдзельная вага саматужна-рамесніцкай вытворчасці спрыялі таму, што ў БССР было вырашана развіць лёгкую прамысловасць на базе мясцовых сыравінных рэсурсаў. У той жа час кураўніцтва намеціла развіццё галін, якія забяспечваліся прывазной сыравінай (с/г машынабудаванне, швейная і тэкстыльная прамысловасці і інш.). У першыя гады індустрыялізацыі мінскія заводы “Энергія” і “Камунар” паклалі пачатак станкабудаванню. За гады першай пяцігодкі (1928-29-1932-33) у строй дзеючых увайшло 538 прадпрыемстваў. Але пяцігодка (пасля перагляду планавых Сталіным) не была выканана. У другой пяцігоцы (1933-1937гг.) ставілася задача развіваць машынабудаванне, энергетычную гаспадарку. Аднак з-за негатыўных вынікаў камандных метадаў у эканоміцы, недапаставак сыравіны, забароны буйнога капітальнага будаўніцтва паблізу заходняй мяжы і інш. гэты план у БССР не быў выкананы. Трэцяя пяцігодка (1938-1942гг.) быда накіравана на паскоранае развіццё прамысловасці, асабліва машынабудавання.

Індустрыялізацыя была звязана з усталяваннем адзінай дзяржаўнай уласнасці на сродкі вытворчасці. Ужо 8 верасня 1926г. СНК СССР пастанавіў “максімальна ўзмацніць абкладанне прыватнага капіталу”, перайсці да адзяржаўлення дробнай вытворчасці і гандлю. Скарачаліся грашовыя і таварныя крэдыты прыватнікам, касаваліся арэндныя дагаворы, павялічваліся падаткі і г.д. У 1929г. быў забаронены наём рабочай сілы і арэнда ў сельскай гаспадарцы. Канстытуцыя БССР 1937г. замацавала існаванне ў краіне адзінай дзяржаўнай уласнасці і блізкай да яе кааператыўна-калгаснай.

У выніку індустрыялізацыі ў БССР фактычна была створана новая матэрыяльна-тэхнічная база, было пабудавана звыш тысячу прадпрыемстваў, з’явіліся новыя галіны вытворчасці. Узровень валавой прадукцыі прамысловасці ўсходніх абласцей рэспублікі ў 1940г. перавысіў узровень 1913г. у 23 разы. У той жа час індустрыялізацыя каштавала неверагоднага напружання сіл працоўных рэспублікі. Пагоршылася матэрыяльнае становішча ўсіх слаёў насельніцтва (зніжэнне пакупной здольнасці рубля, добраахвотна-прымусовыя ўнутраныя пазыкі, перагляд нормаў выпрацоўкі ў бок іх павелічэння і зніжэнне расцэнак). Адным са станоўчых вынікаў індустрыялізацыі з’явілася змяненне сацыяльнай структуры грамадства. Колькасць рабочых павялічылася ў 3,3 разы і складала больш як 700 тыс. чалавек

29. Калектыв1зацыя у БССР.

Калектывізацыя ў БССР.

Неабходнасць кааперавання сялянскіх гаспадарак была абгрунтавана Леніным. Кааперацыя (спажывецкая, крэдытная, збытавая, а таксама таварыствы сумеснай апрацоўкі зямлі, калгасы) павышала ўзровень сельскагаспадарчай вытворчасці, што забяспечвала прамысловасць сыравінай, а гарадское насельніцтва прадуктамі харчавання. Таксама праз кааперацыю сяляне-ўласнікі ўцягваліся ў калектыўныя формы гаспадарання. Ужо ў 1925г. усімі відамі сельскагаспадарчай кааперацыі было ахоплена 18% сялянскіх двароў, а ў 1928 – 50%. Сяляне ахвотна ішлі на тую кааперацыю, якая не закранала асноў самастойнага вядзення аднаасобнай гаспадаркі.

Калгасамі ў 1928г. было ахоплена ўсяго каля 1% сялянскіх гаспадарак. Пасля XV з’езда ВКП(б), які адкрыўся ў снежні 1927г., аб’яднанне сялянскіх гаспадарак у калгасы стала галоўнай задачай, выкананне якой паскорылася пасля “хлебнага крызісу” 1928-1929г. Да пачатку 1930г. у БССР працэнт калектывізацыі дасягнуў 30%. Партыйнае кіраўніцтва рэспублікі абяцала да веснавой сяўбы калектывізаваць 75-80% сялянскіх гаспадарак, пераўтварыць БССР у рэспубліку суцэльнай калектывізацыі. Замест прынцыпу добраахвотнасці пры ўступленні ў калгас пачалі шырока скарыстоўваць гвалт і запалохванне. Працэс кааперавання быў падменены “раскулачваннем”.

Вялікую ролю ў калгасным будаўніцтве адыгралі ўпаўнаважанныя камуністы і рабочыя-дваццаціпяцітысячнікі, у тым ліку прысланыя з прамысловых раёнаў РСФСР. Многія з іх слаба дасведчаныя ў асаблівасцях сялянскага жыцця, выкарыстоўвалі толькі адміністрацыйныя метады пры арганізацыі калгасаў.

Пры сельсаветах былі створаны спецыяльныя камісіі па раскулачванні, якія праводзілі вопіс і канфіскацыю маёмасці. “Раскулачаныя” арыштоўваліся і высяляліся ў аддаленыя раёны СССР. Але ідэя суцэльнай калектывізацыі падштурхоўвала мясцовых кіраўнікоў і далей выкарыстоўваць “раскулачванне” як сродак “заахвочвання” сялян уступаць у калгасы, называючы кулакамі ўсіх не згодных з суцэльнай калектывізацыяй.

Для забеспячэння калгасаў тэхнікай былі створаны МТС (машынна-трактарныя станцыі), а пры іх палітаддзелы, якія садзейнічалі правядзенню лініі партыі ў калгасным будаўніцтве. У канцы першай пяцігодкі ў рэспублікі было 57 МТС, а ў 1940г. ва ўсходніх абласцях БССР іх налічвалася 236.

У гады другой пяцігодкі калектывізацыя ў Беларусі завяршылася. Калгасы аб’ядноўвалі 88% сялянскіх двароў і 96% пасяўной плошчы. Была ліквідавана многаўкладнасць эканомікі сельскай гаспадаркі. Аднак валавыя зборы, прадукцыйнасць жывёлагадоўлі засталіся пад канец 30-х гадоў на ўзроўні дакалгаснага перыяду. Адмоўным вынікам калектывізацыі быў голад 1932-1933г. Калгаснікі заставаліся самай нізкай па аплаце катэгорыяй насельніцтва. Калектывізацыя знішчыла найбольш гаспадарлівую частку сялян. Самі калгасы былі пазбаўлены гаспадарчай самастойнасці, а калгаснікі – валодання сродкамі вытворчасці. Пазбаўленне калгаснікаў пашпартоў юрыдычна прывязвала іх да калгасаў, што сведчыла аб прымусовым характары працы.

30. Грамадска-палитычнае жыццё БССР у ЗОх гг. XX ст. Масавыя рэпрэсии.

У канцы 20-х – пачатку 30-х гг. на Беларусі ўсталявалася дырэктыўная сістэма кіравання, якая не толькі абмяжоўвала, але і знішчала пачаткі вытворчай дэмакратыі. Пытанні арганізацыі вытворчасці ўсё больш вырашаліся не на вытворчых нарадах, а вузкім колам асоб, адміністрацыяй прадпрыемстваў. Сходы склікаліся галоўным чынам для крытыкі тых, хто правініўся і пакарання “шкоднікаў”, для перадачы пэўных указанняў і інфармацыі, а таксама з нагоды чарговай “перамогі” сацыялізму. Яны набывалі распарадча-ўрачысты характар. У калгасах рашаючую ролю адыгрывала праўленне, але часцей за ўсё верхаводзіў яго старшыня, які назначаўся “зверху” і на сходах толькі прадстаўляўся калгаснікам. Пастановы вышэйшых інстанцый павінны былі без пярэчання выконвацца ніжэйшымі.

Такое кіраўніцтва наогул адмаўляла працоўнаму калектыву ў яго праве быць суб’ектам кіравання вытворчасці, праяўляць ініцыятыву, укараняць перадавы вопыт і метады работы, браць на сябе адказнасць за канчатковыя вынікі вытворчай дзейнасці. А гэта пазбаўляла грамадства магчымасці ісці да дэмакратычнай сістэмы кіравання.

Палітычны рэжым з рысамі дэмакратычнага цэнтралізму ў 20-я гг. ператвараўся ў палітычны рэжым цэнтралізму – бясспрэчнага падначалення цэнтральнай уладзе. Гэта праяўлялася перш за ўсё ва ўзаемаадносінах органаў розных ступеняў унутры кіруючай бальшавіцкай партыі, а таксама паміж імі, з аднаго боку, і радавымі камуністамі, з другога. Падобныя змены адбываліся ва ўсіх звёнах савецкай палітычнай сістэмы, на чале якой узвышалася партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва.

Дзяржаўнае рэгуляванне рынкам пярэчыла палітыцы НЭПа. Рэзка разышліся інтарэсы паміж прамысловай і сельскагаспадарчай галінамі народнай гаспадаркі. Узнікла небяспека палітычнага крызісу, які можна было прадухіліць далейшай цэнтралізацыяй улады. Гэтаму садзейнічалі і эканамічныя працэсы на сусветнай арэне, менавіта паглыбленне крызісу гаспадарчых сувязей.

Другой перадумовай такога развіцця грамадска-палітычнага жыцця з’явіўся велізарны рост колькасці членаў партыі, Саветаў, грамадскіх арганізацый, іх кіруючых і выканаўчых органаў за кошт маргінальных сацыяльных слаёў, асабліва тых, якія выйшлі з вёскі, адарваліся ад зямлі, ужо не былі сялянамі, але не сталі рабочымі або служачымі і таму паддаваліся моцнаму ўплыву камандных метадаў кіравання. Такі бурны рост гэтых элементаў у пэўнай меры быў непазбежны ва ўмовах фарсіравання індустрыялізацыі і гвалтоўнай калектывізацыі. Дзесяткі тысяч маладых рабочых рэспублікі былі запрошаны для ўдзелу ў чыстцы дзяржаўнага апарату, што ажыццяўлялася ў 1929-1930гг. з мэтай удасканалення яго работы, як гэта шырока рэкламавалася. Гэта кампанія праводзілася пад прыкрыццём шэфства фабрык і заводаў над дзяржаўнымі ўстановамі. Адгэтуль вырасла так званае сацыялістычнае сумяшчальніцтва, калі тым або іншым рабочым даваліся абавязкі служачых і яны штодзённа выконвалі іх без адрыву ці з адрывам ад вытворчасці. Дзякуючы гэтай практыцы, органы кіравання былі запоўнены “патрэбнымі” людзьмі, якія не маглі самастойна прымаць рашэнні. Пад канец першай пяцігодкі ў кіруючыя органы БССР уліўся вялікі кантынгент рабочых і бяднейшых сялян, што вылучыліся ў хлдзе сталінскіх “штурмаў” індустрыялізацыі, калектывізацыі, культурнай рэвалюцыі. Культурны ўзровень новых кадраў быў недастатковы, тры чвэрці складу мелі пачатковую адукацыю, а то ўвогуле не мелі яе. З’явіўся бюракратычны апарат, які быў гатовы рэалізаваць любыя пастановы кіраўніцтва. З сярэдзіны 30-з гг. грамадска-палітычнае жыццё краіны трапляе пад палітычны рэжым асабістай улады. Адбываецца зрашчэнне партыйнага апарату з дзяржаўным. У яго руках канцэнтруецца заканадаўчая і судовая ўлады. Грамадскія інстытуты і самадзейныя арганізацыі працоўных, якія ўзніклі ў сярэдзіне 20-х гг., канчаткова спыняюць сваю дзейнасць. Закон наогул губляе свій уласны першапачатковы сэнс.

Фарміраванне Саветаў адбывалася на аснове дырэктыўных указанняў, што выключала крытыку партыйна-дзяржаўных органаў, спаборніцтва кандыдатур, плюралізм у вызначэнні і вырашэнні задач. Ва ўмовах масавых рэпрэсій вынішчаліся нацыянальныя кадры ў дзяржаўных установах і органах грамадскіх арганізацый.

Вялікія страты панеслі прафсаюзы. Функцыі Цэнтральнага савета прафесіянальных саюзаў Беларусі былі ўскладзены на ўпаўнаважаных ВЦСПС па БССР на грамадзянскіх асновах. У Беларусі, як і ў краіне ў цэлым, стваралася атмасфера нецярпімасці, падазронасці і варожасці. Пад прыкрыццём сталінскай формулы “аб абвастрэнні класавай барацьбы па меры руху да сацыялізму” адбываліся грубыя парушэнні правоў чалавека. Вялікая хваля рэпрэсій пракацілася ў 1933-36гг. падчас чысткі партый і абмену партыйных білетаў. Па дадзеных усяго ў 20-я – 50-я гг. у Беларусі было рэпрэсіравана каля 600 тыс. чалавек.

У 1930г. ДПУ БССР абвінаваціла беларускую нацыянальную інтэлігенцыю ў нацыянал-дэмакратызме, контррэвалюцыйнай і антысавецкай дзейнасці. Гэта быў першы масавы палітычны пазасудовы працэс у БССР.

У канцы 1932г. органамі АДПУ была сфабрыкавана справа аб існаванні ў сістэме Наркамзема БССР і Белтрактарацэнтра контррэвалюцыйнай арганізацыі. Па гэтай справе не было ніякіх матэрыялаў, але асудзілі па ёй больш за 500 чалавек. У заключным абвінавачанні гаварылася пра тое, што гэта арганізацыя была звязана з часцямі Чырвонай Арміі, якія павінны былі далучыцца да паўстання і аказаць дапамогу зброяй. Асноўны ўдар рэпрэсій 20-5-х гг. у БССР быў накіраваны супраць інтэлігенцыі.

У 1937г. была пушчана ў ход версія аб тым, што ў Беларусі дзейнічае разгалінаванае антысавецкае падполле – нацыянал-фашысцкая арганізацыя на чале з кіраўнікамі КП(б)Б. У выніку масавых чыстак і палітычнага тэрору КП(б)Б страціла 40% свайго складу. Таксама былі падвергнуты рэпрэсіям амаль усе наркамы, прафсаюзныя і камсамольскія дзеячы, кіраўнікі народнай гаспадаркі, якія працавалі ў Беларусі ў 20-х – другой палове 30-х г

31. Сацыяльна-эканам1чнае станов1шча Заходняй бел ару ci у 1921 -1939 гг.

Сацыяльна-эканамічнае становішча Заходняй Беларусі ў 1921-1939 гг.

У выніку польска-савецкай вайны 1919-1920г. (паводле Рыжскага мірнага дагавору ад 18 сакавіка 1921г.) значная частка тэрыторыі Беларусі перайшла ва ўладанне Польшчы. У большасці выпадкаў польскія дзяржаўныя ўлады называлі гэтыя землі “Усходнія крэсы Польшчы”, “Малая Польшча”. Заходняя Беларусь была падзелена на 4 ваяводствы, якія ў сваю чаргу дзяліліся на паветы і гміны.

Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Заходнюю Беларусь не толькі як крыніцу таннай сыравіны, рабочай сілы, а таксама як рынак збыту для польскай прамысловасці. Акрамя таго ў планах Польшчы ёй прызначалася роля ваеннага плацдарма ў выпадку вайны з СССР.

Заходняя Беларусь апынулася ў вельмі цяжкім становішчы. Разбураная першай імперыялістычнай і затым грамадзянскай вайной гаспадарка марудна аднаўлялася. У прамысловасці, дзякуючы жывёлагадоўчай накіраванасці сельскай гаспадаркі, развівалася вытворчасць масла і сыру, пашыралася колькасць мясабойняў. Аднак гарбарная, металлаапрацоўчая, тэкстыльная і іншыя галіны, якія калісьці адыгрывалі значную ролю ў народнай гаспадарцы, прыйшлі ў заняпад. Прамысловасць Заходняй Беларусі ў 1938г. давала ў 9 разоў менш прадукцыі, чым БССР, хоць да падзелу абедзве часткі мелі аднолькавы ўзровень развіцця і былі амаль роўнымі па тэрыторыі і колькасці насельніцтва. На заводах і фабрыках працоўны дзень працягваўся 10-11 гадзін, а на саматужных прадпрыемствах быў значна большым. За тую ж самую працу польскаму рабочаму плацілі больш, чым беларусу. Асабліва пакутлівай з’явай было беспрацоўе.

Вельмі цяжка жылося ў вёсцы. Больш за палову зямельнага фонду належала памешчыкам ці буйным уладальнікам. На сялянскі двор прыходзілася каля 7 га зямлі, некаторыя сяляне былі зусім беззямельнымі.

На пачатку 20-х гг. польскі ўрад правёў зямельныя рэформы, якія ўключалі парцэляцыю (продаж праз Зямельны банк часткі памешчыцкай зямлі дробнымі ўчасткамі - парцэламі), ліквідацыю сервітутаў (сумесных зямель памешчыкаў і сялян) і камасацыю (звядзенне ў адзін участак дробных сялянскіх палосак з адначасовым высяленнем на хутары). Аднак купіць зямлю большасць сялян не магла. У адрозненні ад сталыпінскай рэформы ў Расіі камасацыя ў Польшчы праводзілася за кошт сялян. Да таго ж польскі ўрад пачаў засяляць беларускія землі так званымі асаднікамі – белымі афіцэрамі і унтэр-афіцэрамі, якім адводзіліся вялікія зямельныя надзелы і даваліся грашовыя сродкі. Па сутнасці, гэта былі новыя кулакі ці нават памешчыкі, якія з’яўляліся сацыяльнай апорай уладам. Яны былі добра арганізаваныя, узброеныя і выконвалі паліцэйскія функцыі ў адносінах да мясцовага насельніцтва. Іх уласнасць яшчэ больш умацоўвалася за кошт зямель тых, хто не змог наладзіць сваю гаспадарку пасля камасацыі.

Аграрныя пераўтварэнні прывялі да таго, што колькасць бедных жыхароў вёскі пачала няўхільна павялічвацца. Зніжалася пакупніцкая здольнасць. Акрамя гэтага сяляне павінны былі пастаянна выконваць дарожныя павіннасці-шарваркі, гэта значыла задарма працаваць на пабудове ці рамонце мастоў, дарог, грэбляў. Медыцынскае абслугоўванне з-за недахопу ўрачоў, дарагавізны медыкаментаў і лячэння было недаступным для большасці насельніцтва.

Апынуўшыся ў цяжкім бяднотным становішчы, большасць сялян вымушана была ў якасці рабочых наймацца да багацеяў або эмігрыраваць у ЗША, Канаду, Лацінскую Амерыку, Заходнюю Еўропу. Выгоду ад рэформы атрымала невялікая частка сялян, якая яшчэ да перасялення на хутары была заможнай.

У адпаведнасці з Рыжскім мірным дагаворам урад павінен быў даць беларускаму і ўкраінскаму насельніцтву “ўсе правы, якія забяспечвалі б свабоднае развіццё культуры, мовы, выкананне рэлігійных абрадаў”. Аднак гэтыя абавязацельствы не выконваліся. Сацыяльнае прыгнечанне перапляталася з нацыянальным бяспраўем. Беларусаў не жадалі лічыць нацыяй.

У 1921-1931гг. польскія ўлады правялі перапіс насельніцтва краіны для вызначэння яго нацыянальнага складу. Згодна з гэтым перапісам, пераважалі палякі. Робячы махінацыі ў час перапісу насельніцтва, польскія ўлады імкнуліся паказаць свае правы на захопленыя землі, выкараніць у свядомасці беларускага народа пачуццё нацыянальнай гордасці. Беларус, калі не згаджаўся стаць палякам, ставіўся ў невыноснае становішча. У горадзе яму цяжка было ўладкавацца на працу, на вёсцы беларускія землі ў першую чаргу прадаваліся палякам-каталікам. Палякі лічыліся прадстаўнікамі вышэйшай расы, беларусы – рабамі, якія мелі абавязкі і не мелі ніякіх правоў.

Ажыццяўлялася гвалтоўная паланізацыя беларускага насельніцтва: зачыняліся беларускія школы, гімназіі, настаўніцкія семінарыі, зачыняліся клубы, спыняліся выданні беларускіх газет і часопісаў, забаранялася ўжыванне беларускай мовы ў дзяржаўных установах і органах мясцовага самакіравання.

У Заходняй Беларусі не было ніводнага беларускага тэатра, ніводнай музычнай установы, адсутнічалі нацыянальнае радыё і кіно, у поўным заняпадзе было выяўленчае мастацтва і архітэктура.

Пілсудскі, які ўстанавіў у 1926г. сваю дыктатуру ў Польшчы, абвясціў рэжым “санацыі” (“аздараўлення”). Знешне гэты рэжым выглядаў міратворчым для краіны. Але на самой справе санацыя ў сваёй палітычнай частцы была ўведзена для жорсткага падаўлення не толькі камуністычнага, але і ўсіх форм дэмакратычнага руху.

Заходняя Беларусь была напоўнена яўнымі і тайнымі агентамі палітычнай паліцыі, арміяй, тут дзейнічалі шматлікія суды, карныя экспедыцыі, турмы. У 1934г. быў створаны адзін з першых у Еўропе канцэнтрацыйны лагер “Бяроза-Кртузская”.

Натуральна, што жорскі эканамічны, палітычны і нацыянальны ўціск садзейнічаў разгортванню сацыяльнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы народа Заходняй Беларусі.

32. Нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларус1 у 1921-1939 гг.

Нацыянальна-вызваленчы рух ў Заходняй Беларусі ў 1921-1939 гг.

Паводле Рыжскага мірнага дагавору 18 сакавіка 1921г. значная тэрыторыя Беларусі перайшла ва ўладанне польскай дзяржавы. Жыхары Заходняй Беларусі апынуліся ў цяжкім становішчы: на ўсёй тэрыторыі панаваў сацыяльны і нацыянальны прыгнёт, жорсткі палітычны рэжым і паліцэйскі тэрор.

Ва ўзмацненні сацыяльнага і нацыянальнага вызваленчага руху значную ролю адыгралі партыі, арганізацыі камуністычнага і нацыянальна-дэмакратычнага напрамку. Сярод іх галоўнае месца займала Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ). Яна была створана ў кастрычніку 1923г. Нягледзячы на нелегальны характар работы, рады партыі пашыраліся. Друкаванымі органамі ЦК КПЗБ былі газета “Чырвоны сцяг”, часопіс “Бальшавік”, у розныя гады выдаваліся на беларускай, польскай, рускай і яўрэйскай мовах газеты “Партработнік”, “Да барацьбы”, “Весткі з СССР” і інш.

У канцы 1923г. у КПЗБ уступіла Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя (БРА), якая выйшла са складу левага крыла беларускіх эсэраў, выступала супраць польскай акупацыі. КПЗБ была часткай Кампартыі Польшчы на правах тэрытарыяльнай нацыянальнай арганізацыі, таму яна не мела сваёй праграмы, статута і кіравалася дакументамі КПП. У студзені 1924г. быў створаны камуністычны Саюз Моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ), які з’яўляўся аўтаномнай арганізацыяй камсамола Польшчы і ўвесь час заставаўся надзейным памочнікам КПЗБ, яе рэзервам. Ён аб’ядноўваў пераважна сялянскую моладзь.

У нацыянальна-вызваленчым руху ўдзельнічалаі прадстаўнікі не толькі плыняў камуністычнага напрамку, але і беларускага нацыянальна-дэмакратычнага лагера. Аб гэтым сведчаць выбары ў польскі сейм у 1922г. Па выніках выбараў у сейме стварылася беларуская нацыянальная фракцыя, у склад якой увайшло 11 паслоў (дэпутатаў), у тым ліку Тарашкевіч, Мятла, Станкевіч і інш. Фракцыя прадстаўляла практычна ўсе тагачасныя беларускія палітычныя партыі. Выявіліся новыя магчымасці абароны нацыянальных і сацыяльных правоў беларускага народа, пачынаўся якасна новы этап у развіцці нацыянальна-вызваленчага руху з выкарыстаннем парламенцкай формы барацьбы. Прамовы беларускіх паслоў на сейме і петыцыі іх да выбаршчыкаў ў сярэдзіне 1920-х гадоў – гэта доўгі шэраг скаргаў на знявагі і жорсткасць з боку польскіх уладаў усіх узроўняў. Выступаючы перад сеймам у ліпені 1924г., пасол Тарашкевіч, абвінаваціў урад у парушэнні канцэпцыі, якая на паперы гарантавала меншасцям свабоду развіцця культуры.

24 чэрвеня 1925г. група паслоў левага кірунку беларускага польскага клуба стварыла Беларускую сялянска-рабочую грамаду (БСРГ), якая ў маі 1926г. аформілася як самастойная палітычная арганізацыя на чале з Тарашкевічам. ЦК Грамады выдаваў газеты, якія з прычыны праследвання ўладамі часта закрываліся, таму выходзілі пад новымі назвамі “Жыццё беларуса”, “Беларуская ніва”, “Народная справа”, і інш. Выходзіў таксама сатырычны часопіс “Маланка”. БСРГ мела праграму, якая патрабавала канфіскацыі памешчыцкіх зямель і падзелу іх без выкупу паміж беззямельнымі і малазямельнымі сялянамі, стварэнне сялянска-рабочага ўрада і ўстанаўленне дэмакратычных свабод, самавызначэнне Заходняй Беларусі, увядзення 8-гадзіннага працоўнага дня, ліквідацыі асадніцтва, адкрыцця школ на роднай мове.

Бурны рост Грамады, яе поспехі ў кіраўніцтве барацьбой працоўных непакоілі памешчыкаў, асаднікаў і акупацыйныя ўлады. Паліцыя разганяла з’езды, мітынгі, а іх удзельнікаў збівала і арыштоўвала. Асабліва жорстка паліцыя расправілася з членамі БСРГ 3 снежня 1926г. у Беласточчыне.

У студзені 1927г. улады пачалі масавыя арышты яе актівістаў. Грамада была забаронена афіцыйна, больш за 400 яе кіраўнікоў, актывістаў прыцягнуты да судовай адказнасці. Працоўныя Заходняй Беларусі адказалі на разгром Грамады шматлікімі рэзалюцыямі пратэсту, мітынгамі і масавымі дэманстрацыямі. Разгром Грамады быў цяжкім ударам па нацыянальна-вызваленчым руху, але ж дзейнасць БСРГ пакінула глыбокі след у свядомасці сялян і рабочых.

Традыцыі Грамады былі прадоўжаны новай арганізацыяй “Змаганне за інтарэсы сялян і рабочых”. Яна была створана як Выбарчы камітэт (Беларуская дэпутацкая фракцыя) напярэдадні выбараў у польскі сейм 4 сакавіка 1929г., з прадстаўнікоў былога актыву Грамады. Амаль усе дэпутаты клуба “Змаганне” былі з сялян. Ініарэсы працоўных ім былі зразумелыя. Палітычная платформа “Змагання” вылучала ў першую чаргу дэмакратычныя патрабаванні: спыненне нацыянальнага прыгнёту, паланізацыі, палітыкі мілітарызацыі, фашызацыі грамадскага жыцця, палітычнага тэрору, падпісанне Польшчай дагавора з СССР аб ненападзенні, увядзення 6-гадзіннага працоўнага дня і інш. Праграма ўключала і рэвалюцыйныя патрабаванні: нацыяналізацыю фабрык і заводаў, аб’яднанне беларускіх зямель у рэспубліку рабочых і сялян – гэта азначала ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Польскія ўлады чынілі розныя перашкоды для стварэння сеткі гурткоў на месцах. У 1934г. яны разграмілі “Змаганне”, арыштавалі яго кіраўнікоў.

З 1927г. у Заходняй Беларусі дзейнічала прагрэсіўная культурна-асветніцкая арганізацыя Таварыства беларускай школы (ТБШ). Кіраўнікамі і актыўнымі дзеячамі ТБШ у розныя часы былі Тарашкевіч, Шырма, Пястрак і інш. ТБШ змагалася за пісьменнасць насельніцтва, за беларускія школы, стварала хаты-чытальні, бібліятэкі, выдавала падручнікі і спеўнікі. Мясцовыя адзелы ТБШ стваралі драматычныя гурткі, якія актыўна працавалі сярод насельніцтва (п’есы “Паўлінка”, “Збянтэжаны Саўка”, “Суд”). Заслуга ТБШ была і ў тым, што яна падрыхтавала і выхавала ў вельмі цяжкіх умовах нацыянальнага прагнёту значную колькасць беларускай творчай інтэлігенцыі. У 1937г. польскія ўлады забаранілі дзейнасць ТБШ.

Цяжкія ўмовы жыцця працоўных у гады сусветнага эканамічнага крызісу (1929-1939) выклікалі ў 1929-1933гг. моцную хвалю стачачнай барацьбы па ўсёй Заходняй Беларусі. У 1931г. баставалі рабочыя шклозаводаў у Вільні і Ганцавічах, Гродзенскай тытунёвай фабрыкі, камунальных прадпрыемстваў Слоніма.

33. Уз’яднанне Заходняй Benapyci з БССР.

1 верасня 1939г. Германія напала на Польшчу. Польшча стала першай дзяржавай у Еўропе, народ якой узняўся на абарону свайго нацыянальнага існавання. Але Польшча аказалася непадрыхтаванай у ваенна-палітычных адносінах да абароны дзяржаўнай незалежнасці. Нягледзячы на мужнае супраціўленне польскай арміі, амаль уся тэрыторыя карэннай Польшчы была занята нямецкімі войскамі.

Ва ўмовах выхаду германскай арміі на савецка-польскую мяжу савецкі ўрад аддаў распараджэнне Чырвонай Арміі ўзяць пад абарону тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. З Польшчай у Савецкага Саюза быў дагавор аб ненападзенні, але не было аб’яўлена і становішча вайны СССР з Польшчай.

17 верасня 1939г. войскі Чырвонай Арміі пачалі паход у Заходнюю Беларусь. У першы дзень былі вызвалены Баранавічы, 18 верасня – Навагрудак, Ліда, Слонім, 19 –Вільня, 20 – Гродна, 22 верасня – Беласток і Брэст. Савецкія войскі спыніліся на “лініі Керзана”, якая была вызначана ў 1919г. як усходняя мяжа Польшчы. Па дагаворы аб сяброўстве і межах, падпісаным СССР і Германіяй 28 верасня 1939г., мяжа “дзяржаўных інтарэсаў” была ўстаноўлена па рэках Сан і Заходні Буг.

Пасля ўступлення Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь сталі стварацца органы народнай ўлады: часовыя ўправы ў гарадах і сялянскія камітэты. Для вырашэння пытанняў дзяржаўнага будаўніцтва было вырашана склікаць Народны сход. Выбары абвяшчаліся ўсеагульныя, роўныя, прамыя пры тайным галасаванні. Выбары прайшлі 22 кастрычніка 1939г. Прадстаўнікі буржуазных партый не атрымалі ў Народны сход ні аднаго мандата.

Паседжанне Народнага сходу Заходняй Беларусі адбылося 28-30 кастрычніка 1939г. у Беластоку. Сход прыняў: Дэкларацыю аб дзяржаўнай уладзе (па ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі ўстанаўлівалася савецкая ўлада); Дэкларацыю аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад БССР; Дэкларацыю аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель, зямель манастыроў, зямель буйных дзяржаўных чыноўнікаў; Дэкларацыю аб каланізацыі банкаў і буйной прамысловасці.

На падставе гэтых дэкларацый 2 лістапада 1939г. нечарговая V сесія Вярхоўнага Савета СССР прыняла закон “Аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад СССР з уз’яднаннем яе з Беларускай ССР”. Нечарговая III сесія Вярхоўнага Савета БССР 14 лістапада 1939г. прыняла закон “Аб прыняцці Заходняй Беларусі ў склад БССР”.

У снежні 1939г. – студзені 1940г. у Заходняй Беларусі было ўведзена новае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне: вобласці, раёны, сельсаветы. Стварэнне прафсаюзаў прыводзілася да становішча прафсаюзаў СССР. Савецкая ўлада забараніла дзейнасць усіх палітычных партый, акрамя камуністычнай. Органы НКУС правялі шэраг аперацый па высяленні ва ўсходнія раёны краіны памешчыкаў, асаднікаў, работнікаў лясной аховы, часткі кулакоў, а таксама арышты ўдзельнікаў польскіх падпольных арганізацый “Саюз барацьбы за незалежнасць Польшчы”, “Саюз польскіх патрыётаў” і інш.

У лістападзе – снежні 1939г. адбылася нацыяналізацыя прамысловых прадпрыемстваў і банкаў. Будаваліся новыя фабрыкі і заводы. Бяднейшае і частка сярэдняга сялянства падтрымала ідэю стварэння калектыўных гаспадарак. Ствараліся калгасы, на землях лепшых маёнткаў былі арганізаваны саўгасы. У заходніх абласцях была ўведзена савецкая сістэма сацыяльнага забеспячення, бясплатнае медыцынскае абслугоўванне насельніцтва. Народная асвета ўключалася ў савецкую адукацыйную сістэму.

У сакрэтным пратаколе (верасень 1939г.) была запісана дамоўленасць аб адыходзе тэрыторыі Літвы ў сферу ўплыву СССР. 10 кастрычніка 1939г. паміж СССР і Літоўскай рэспублікай быў падпісаны дагавор, па якім Вільня і Віленская вобласць былі перададзены Літве.

Такім чынам, у выніку аб’яднання Заходняй Беларусі з БССР насельніцтва Беларусі склала амаль 11 млн. чалавек, аднавілася нацыянальнае адзінства беларускага народа.

34. Пачатак Вялшай Айчыннай вайны. Bai летам 1941 г. на Беларусь

22 чэрвеня 1941г. фашысцкая Германія без аб’яўлення вайны напала на СССР. Ваенныя дзеянні разгарнуліся ад Баранцава да Чорнага мора. Згодна з планам “Барбароса”, нямецкія войскі наступалі па трох накірунках: на Ленінград, Маскву, Кіеў.

Удар групы армій “Цэнтр” прынялі на сябе арміі Заходняй Асобай ваеннай акругі, пераўтворанай ў Заходні фронт.

Першымі сустрэлі ворага і гераічна змагаліся пагранічнікі застаў пад кіраўніцтвам Кіжаватава, Усава, Лапаціна і інш., а таксама камандзіры дотаў прыгранічных умацаваных раёнаў. Па-геройску трымаліся абаронцы Брэсцкай крэпасці пад кіраўніцтвам капітана Зубачова, палкавога камісара Фаміна, маёра Гаўрылава, лейтэнанта Наганава. Амаль месяц працягваліся баі ў крэпасці.

На подступах да Мінска стойка трымалі абарону 64-я, 100-я, 108-я стралковыя дывізіі. Каля Радашковіч здзейсніў подзвіг экіпаж капітана Гастэлы. Нягледзячы на ўпартае супраціўленне, савецкім войскам не ўдалося ўтрымаць Мінск, які быў захоплены ў выніку прарыву нямецкіх танкаў у другой палове дня 28 чэрвеня.

У канцы чэрвеня 1941г. гітлераўцы выйшлі да ракі Бярэзіны, напружаныя баі пачаліся на Бабруйскім і Барысаўскім напрамках. Тры дні пад Барысавам ішлі цяжкія баі. Перавага была на баку захопнікаў, якія 30 чэрвеня захапілі барысаўскую пераправу, а на другі дзень – плацдарм на ўсходнім беразе Бярэзіны. У пачатку ліпеня войскі Зазодняга фронту нанеслі контрудар у напрамку Бабруйска з мэтай адцягнуць сілы ворага ал Магілёва. Былі вызвалены Жлобін, Рагачоў. Толькі падцягнуўшы рэзервы, немцы выправілі становішча. Пад оршай 14 ліпеня 1941г. упершыню нанесла ўдар па ворагу батарэя рэактыўных установак (“Кацюш”).

З 3 па 26 ліпеня працягвалася абарона Магілева. Яе ажыццяўлялі войскі пад камандаваннем генерала Бакуніна. Цяжкія баі супраць фашыстаў ішлі 12-19 жніўня за Гомель.

Да пачатку верасня 1941г. уся тэрыторыя Беларусі была акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Няўдачы Чырвонай Арміі ў пачатку вайны мелі свае рэальныя прычыны:

- памылка кіраўніцтва СССР на чале са Сталіным ў вызначэнні тэрмінаў мажлівага нападзення Германіі (не раней за 1942г.);

- Чырвоная Армія была вельмі аслаблена масавымі рэпрэсіямі, у выніку якіх перад вайной яна страціла 45 тыс. вопытных камандзіраў;

- армія не была прыведзена ў баявую гатоўнасць, яе злучэнні былі расцягнуты ўздоўж фронту і ўглыбіню, таму нямецкія, сціснутыя ў трох групах армій, значна перавышалі на галоўных напрамках. Дзякуючы гэтаму яны рабілі флангавыя прарывы і акружалі значныя групоўкі Чырвонай Арміі;

- у першыя дні вайны была страчана значная частка запасаў у складах непасрэдна ў прыгранічнай зоне;

- войскі не мелі значнай падтрымкі ад авіяцыі, бо ў першы дзень вайны было страчана 40% баявых самалётаў Заходняга фронту;

- на Германію працавала большасць краін Заходняй Еўропы, і ў яе на пачатку была перавага ў матэрыяльных сродках;

- нямецкая армія была добра падрыхтаваная, поўнасцю ўкамплектаваная і аснашчаная найноўшай тэхнікай, мела вопыт вядзення сучаснай вайны.

Нягледзячы на цяжкае становішча, Чырвоная Армія аказала ўпартае супраціўленне моцнай ваеннай гітлераўскай групоўцы, сваімі гераічнымі дзеяннямі садзейнічала зрыву фашысцкага плана “Маланкавай вайны”.

35. Акупацыяны рэжым на тэрыторьп Бел ару ci у гады Вял1кай Айчыннай вайны.

Акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Акупацыйны рэжым у Беларусі (чэрвень 1941г. – ліпень 1944г.) – гэта сістэма палітычных, эканамічных, ваенных і ідэалагічных мер, накіраваных на ліквідацыю савецкага грамадска-дзяржаўнага ладу, рабаванне нацыянальных багаццяў і рэсурсаў, зняволенне і знішчэнне беларускага народа. Ідэйнай асновай “новага парадку” была чалавеканенавісніцкая “расавая тэорыя” нацыстаў, якая сцвярджала перавагу арыйскай расы над усімі іншымі народамі і неабходнасць расшырэння “жыццёвай прасторы” для немцаў.

Беларусь была падзелена на асобныя часткі: паўночна-заходнія раёны Брэсцкай і Беластоцкай абласцей з гарадамі Гродна і Ваўкавыск былі перададзены Усходняй Прусіі; паўдневыя раёны Брэсцкай, Пінскай, Палескай і Гомельскай былі ўключаны ў склад рэйхскамісарыята “Украіна”; паўночна-заходнія раёны Вілейскай вобласці ўключылі ў генеральную акругу Літвы; Віцебскую, Магілеўскую, большую частку Гомельскай і ўсходнія раёны Мінскай вобласці перадалі ў зону армейскага тылу групы армій “Цэнтр”; Баранавіцкая, частка Вілейскай, Мінскай, Брэсцкай, Пінскай і Палескай абласцей склалі генеральную акругу Беларусі.

Для кіраўніцтва генеральнай акругай, акругамі і раёнамі ствараўся жорсткі, цэнтралізаваны адміністрацыйны апарат гітлераўцаў. На чале генеральнай акругі Беларусі стаяў генеральны камісарыят, які ўзначальваў Вільгельм фон Кубэ. Ён праводзіў чалавеканенавісніцкую палітыку нацызму. Для стварэння ўяўнага выгляду самакіравання і ўзмацнення ўплыву на насельніцтва з мясцовых жыхароў арганізаваліся гарадскія, раённыя і павятовыя ўправы, а ў вёсках прызначаліся старасты, войты.

Галоўным сродкам падтрымання “новага парадку” былі войскі і розныя службы: СС (ахоўныя атрады); СА (штурмавыя атрады); СД (служба бяспекі, галоўны орган разведкі і контрразведкі); гестапа (палітычная паліцыя); жандармерыя і інш.

Свій “новы парадак” акупанты ўводзілі вельмі жорстка. Усе рабочыя і служачыя павінны былі з’явіцца на свае працоўныя месцы, а беспрацоўныя – адзначыцца на біржы працы. Каб наладзіць цывільнае жыццё з максімальнай карысцю для сябе, немцы адразу ж сталі на шлях фарміравання акупацыйнай адміністрацыі і паліцэйскіх падраздзяленняў, прыцягваючы да іх калабарацыяністаў. З мэтай стварэння сваёй апоры сярод насельніцтва яны дазволілі прыхільнікам беларускага нацыянальнага руху распаўсюджваць нацыянальную сімволіку, арганізоўваць беларускія школы, тэатральныя і навуковыя ўстановы, выдаваць беларускія газеты. А потым, калі становішча акупантаў стала катастрафічным, яны пайшлі на арганізацыю “дарадчых органаў кіравання”, у тым ліку Беларускай цэнтральнай рады і Беларускай краёвай абароны.

Частка жыхароў рэспублікі пачала супрацоўнічаць з нямецкімі адміністрацыйнымі структурамі, а то і служыць у карных войсках пад лозунгам барацьбы з бальшавізмам. Сярод іх былі беларусы, якія раней пражывалі ў Заходняй Беларусі, Польшчы, Германіі і іншых краінах і зрабілі стаўку на гітлераўскую Германію, жадаючы з яе дапамогай адрадзіць Беларусь. 22 кастрычніка 1941г. па загадзе В.Кубэ была створана Беларуская народная самадапамога (БНС). Статут БНС абвяшчаў яе як дабрачынную народную арганізацыю, якая ставіла на мэце аказваць дапамогу беларусам, пацярпелым ад бальшавікоў, а таксама адраджаць і развіваць нацыянальную культуру. Спачатку БНС займалася вырашэнне толькі сацыяльных пытанняў: зборам грашовых і матэрыяльных каштоўнасцей, аказвала матэрыяльную дапамогу пацярпелым ад вайны. БНС дамагалася прызнання за сабой права на самакіраванне і рабіла спробы стварыць сваё ваенізаванае фарміраванне – Беларускі корпус самааховы (БКС).

4 чэрвеня 1943г. БНС рэарганізавана ў Беларускую самадапамогу, дзейнасць якой была юрыдычна абмежавана зборам ахвярванняў, матэрыяльнай дапамогай, вярбоўкай новых членаў. У чэрвені 1943г. па загадзе В.Кубэ быў створаны “Саюз беларускай моладзі” (СБМ). СБМ лічыўся нацыянальнай маладзёжнай арганізацыяй, галоўнай мэтай якой было аб’яднанне беларускай моладзі, выхаванне ў ёй нацыянальнай свядомасці, гатоўнасці змагацца за Беларусь.

У снежні 1943г. нямецкімі акупацыйнымі ўладамі як дапаможны быў створаны дарадчы орган германскага кіравання на Беларусі – Беларуская цэнтральная Рада (БЦР). Фармальна германскія ўлады перадалі ў сферу падпарадкавання БЦР справы сацыяльнага забеспячэння, культуры, адукацыі і Беларускай краёвай абароны, хаця на месцах усе гэтыя накірункі па-ранейшаму знаходзіліся ў руках германскай акупацыйнай адміністрацыі. На працягу свайго існавання БЦР была марыянетачнай калабарацыянісцкай арганізацыяй.

У адпаведнасці з генеральным планам “Ост” фашысты прыступілі да каланізацыі Беларусі, германізацыі, высялення і знішчэння яе народа. Яны рабавалі і палілі гарады і вёскі, вывозілі ў Германію прамысловае абсталяванне, сыравіну, лёс і жывёлу, знішчалі навуковыя ўстановы, школы, тэатры, музеі, бібліятэкі. Уцалелыя прадпрыемствы перадавалі нямецкім фабрыкантам і заводчыкам, а зямлю – каланістам, былым памешчыкам, іх памагатым. Разам з тым акупанты імкнуліся згодна са сваімі інтарэсамі арганізаваць работу прамысловасці і транспарту, захаваць калгасы і саўгасы як вытворчыя адзінкі, наладзіць дзейнасць некаторых культурных і навуковых устаноў. Рабочыя жорстка эксплуатаваліся. Іх прымушалі працаваць па 12-14 гадзін у суткі. Тых, хто адмаўляўся ад работы, заключалі ў канцлагеры, а падазронных у сабатажы расстрэльвалі. Сялян абкладалі непасільнымі падаткамі і паборамі, спагнанне якіх суправаджалася рэпрэсіямі. Галодная смерць пагражала сотням тысяч савецкіх людзей.

Нямецкія акупанты праводзілі палітыку генацыду – знішчэнне груп насельніцтва па тых або іншых матывах: за прыналежнасць да камуністаў, яўрэяў.

У Беларусі было створана больш як 260 лагераў смерці, а ў кожным раёне дзейнічалі канцлагеры, турмы, гета. Людзей спальвалі, цкавалі сабакамі, закопвалі жывымі ў зямлю, атручвалі ў “душагубках”.

Пачатак генацыду яўрэяў паклала гета. Усяго іх у Беларусі было 70, а найбольш буйныя размяшчаліся ў Мінску, Брэсце, Баранавічах, Гродне, Гомелі. Гітлераўцы знішчалі ваеннапалонных і мірнае беларускае насельніцтва. За час акупацыі пад выглядам барацьбы супраць партызан яны правялі ў Беларусі звыш за 140 карных экспедыцый, пераўтварыўшы ў “зоны-пустыні” цэлыя раёны.

Фашысты гвалтоўна вывозілі беларускіх людзей, асабліва моладзь, на катаржныя работы ў Германію. Тых, хто ўхіляўся ад адпраўкі ў Германію, расстрэльвалі.

Акупацыйны рэжым прынес Беларусі незлічоныя беды. У выніку вайны загінула звыш за 2 млн. 200 тыс. жыхароў Беларусі, 380 тыс. Чалавек вывезена на працу ў Германію. За час акупацыі ў рэспубліцы было знішчана каля 9200 населеных пунктаў. Па ацэнках спецыялістаў, беларусь больш чым якая-небудзь іншая краіна Еўропы пацярпела ад вайны.

36. Партызансн рух у Беларус1 у гады Вял1кай Айчыннай вайны.

З першых дзен фашысцкага нашэсця значная частка насельніцтва Беларусі пачала барацьбу супраць акупантаў. Вялікі ўклад у арганізацыю гэтай барацьбы ўнеслі партыйныя і камсамольскія органы. Ужо ў чэрвені 1941г. работнік Пінскага абкама партыі Корж сфарміраваў партызанскі атрад. Увосень 1941г. ен на чале атрада разам з партызанамі Палесся і Міншчыны прайшоў з баявым рэйдам па захопленых ворагам тэрыторыях Палескай і Мінскай абласцей. У гэты ж час арганізаваў і ўзначаліў партызанскі атрад у Суражскім раене Віцебскай вобласці Шмыроў, у Акцябрскім раене Палескай вобласці пачаў дзейнічаць партызанскі атрад пад кіраўніцтвам Бумажкова і Паўлоўскага.

Па няпоўных звестках, у 1941г. у рэспубліцы было створана і дзейнічала 99 атрадаў і прыкладна столькіж ж партызанскіх груп. Менавіта яны сталі асновай далейшага развіцця народнай барацьбы ў тыле ворага.

Большасць атрадаў стваралася на ўсходзе рэспублікі. Менш актыўна развіваўся партызанскі рух у заходніх абласцях. Слабасць і нешматлікасць партызанскіх атрадаў у першыя гады вайны тлумачыцца адсутнасцю ўмоў, неабходных для вядзення партызанскай барацьбы ў тыле ворага. Партызаны яшчэ не карысталіся падтрымкай большасці насельніцтва ў раёнах свайго базіравання. Жыхары ў гэты перыяд займалі пазіцыю нейтралітэту і чакання, знаходзіліся ў стане разгубленасці ад рэзкай перамены ваенна-палітычнай абстаноўкі ў рэгіёне.

З наступленнем зімовых халадоў і ў сувязі з адсутнасцю неабходнай зброі, прадуктаў харчавання, цёплай вопраткі і медыкаментаў некаторыя атрады і групы самаліквідаваліся ці перайшлі на паўлегальнае становішча.

Вялікі ўплыў на ўздым народнага руху супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў аказала перамога савецкіх войскаў пад Масквой. Контрнаступленне Чырвонай Арміі перарасло ў агульнае наступленне па ўсім фронце і працягвалася да красавіка 1942г. Савецкія дывізіі выйшлі да граніцы Беларусі і на Віцебскім напрамку ўступілі ва ўзаемадзеянне з партызанскімі атрадамі. У выніку сумесных дзеянняў быў вызвалены тракт Усвяты-Сураж і ўтвораны 40-кіламетровы праход у лініі нямецкага фронту, які дзейнічаў да кастрычніка 1942г. Праз іх на акупіраваную ворагам тэрыторыю з Вялікай зямлі накіроўваліся дыверсійныя групы, узбраенне.

Маскоўская бітва ўсяліла ўпэўненасць у тое, што агрэсар будзе разгромлены, дала штуршок для далейшага развіцця партызанскага руху. Расла колькасць атрадаў і груп, якія аб’ядноўваліся ў брыгады, паляпшалася ўзбраенне, удасканальвалася структура партызанскіх сіл. Характэрнай рысай партызанскай барацьбы ў 1942г. стала вызваленне ад акупантаў значных тэрыторый і ўтварэнне там партызанскіх зон. Увогуле пад канец 1943г. партызаны кантралявалі больш за палову тэрыторыі Беларусі. Існавала звыш за 20 партызанскіх зон. Некаторыя з іх злучаліся і ўтваралі партызанскія краі.

З мэтай цэнтралізацыі аператыўнага кіраўніцтва партызанскім рухам у маі 1942г. пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага быў створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху (начальнік – першы сакратар ЦК КП(б)Б Панамарэнка). З верасня 1942г. пачаў працаваць Бе

Поиск по сайту: