Особенности экономической и сословной политики власти в 70 – 90-е гг. XIX в.

Реформа 1861 г. создала условия для перехода к капиталистическому способу сельскохозяйственного производства, который начал утверждаться в Беларуси в 60 – 70-е годы. В помещичьем землевладении значительное место занимали крупные имения - латифундии. Например, князю Витгенштейну принадлежало около 1 млн десятин, князю Радзивиллу – 150 тыс., графу Потоцкому – 121,6 тыс. десятин. Согласно указам царского правительства, в Западном крае не могли иметь землю евреи, вновь приобретать землю помещики-католики, а крестьянам-католикам разрешалось покупать ее не более 60 десятин. В 60 – 70-х гг. сохранялась прежняя отраслевая структура сельского хозяйства, трехпольная система земледелия и рутинная техника. Мировой аграрный кризис 80 – 90-х гг. вынудил помещиков перейти к перестройке своих хозяйств на капиталистических началах. Появление на мировом рынке дешевого зерна из США, Аргентины, Австралии привело к падению цен на него. Многие помещики не могли конкурировать на рынке зерна. Это заставило их переориентировать структуру своих хозяйств на развитие мясо-молочного животноводства, увеличить посевы технических и кормовых культур, подтолкнуло к использованию сельскохозяйственной техники. Отработочная система постепенно вытеснялась наймом. Многие помещики использовали полукрепостнические формы отработок, сервитуты. Развитие торгового, капиталистического земледелия в крестьянских хозяйствах шел медленно. Он сдерживался малоземельем. Полученные наделы были недостаточны для этого, а по мере роста населения они еще более уменьшались. Большая часть сельского населения (около 60%) вынуждена была в поисках средств к существованию заниматься промысловой деятельностью, отходить на заработки в промышленные районы России, а также эмигрировать в США, Канаду, Аргентину и др. страны. Промышленность Беларуси: большинство предприятий оставалось на уровне мелкотоварного производства и мануфактуры. В городах и местечках было сосредоточено большое количество мелких мастерских. В 80 – 90-е годы ускорилось развитие фабрично-заводской промышленности. Количество фабрик и заводов увеличилось с 1860 г. в 15 раз и составило в конце XIX в. 1137. Объем производства на них вырос в 37 раз, количество рабочих – в 9 раз. Наиболее крупные фабрики находились в городах. Однако 2/3 фабрик и заводов и почти половина занятых на них рабочих были расположены в деревне. Большое влияние на хозяйственную жизнь Беларуси оказало железнодорожное строительство. Первой вошла в строй в 1862 г. Петебургско-Варшавская магистраль (белорусский участок от Кузницы до Поречья составил 50 верст), в 1866 г. – Рижско-Орловская, в 70-е годы – Московско-Брестская и Либаво-Роменская. В 80-е гг. начали действовать линии Вильно – Барановичи - Лунинец; Гомель – Лунинец – Пинск - Жабинка; Барановичи – Слоним – Волковыск - Белосток. Общая протяженность железных дорог в начале XX в. составила 2837 верст. Развитие промышленности содействовало росту городов. Особенно успешно развивались те из них, что стали железнодорожными узлами и станциями. К началу ХХ в. завершилось формирование внутреннего рынка, возросла постоянная магазинная и лавочная торговля. Возникли торговые объединения, кредитные учреждения, банки и сберегательные кассы. В 80-е гг. в Беларуси работали отделения Государственного, Крестьянского, Дворянского банков, Минский коммерческий и др. С расширением капиталистических форм хозяйствования менялась и структура общества. Феодально-сословное деление теряло свое значение. Шел процесс образования новых социальных групп и классов. В конце XIX в. в Беларуси насчитывалось более 400 тыс. рабочих с учетом поденщиков в сельском хозяйстве. В профессиональном плане среди рабочих доминировали швейники, табачники, пекари и др. Городской пролетариат пополнялся за счет обнищавших мещан, ремесленников, торговцев, в основном еврейской национальности. Ведущую роль в социально-экономической жизни общества постепенно занимал слой предпринимателей. Буржуазия росла за счет дворянства и купечества, а также мещан. Основная масса мануфактур и фабрик принадлежала дворянам. Владельцами мелких предприятий в городах и местечках были обычно мещане, в большинстве своем еврейской национальности. В конце столетия население Беларуси по социально-классовому составу распределялось следующим образом: крупная буржуазия, помещики, высшие чиновники составляли 2,3%, средняя зажиточная буржуазия – 10,4%, мелкие хозяева – 30,8%, полупролетарии и пролетарии – 56,5%.

4. Фармираванне беларускай нацыи

.

Працэс фарміравання беларускай нацыі вызначаўся асаблівасцямі і характарам сацыяльна-эканамічнага развіцця, кірункам палітыкі расійскага ўрада ў Беларусі, традыцыйнымі рысамі нацыянальна-культурнага развіцця і інш. Праз шэраг складаных этапаў у сваей эвалюцыі этнагінез беларусаў у XIX ст., асабліва ў яго апошнія дзесяцігоддзі і на пачатку XX ст., значна паскорыўся і выйшаў на стадыю фарміравання нацыі. Існаванне апошняй адзначалася наяўнасцю наступных рыс: агульнасцю тэрыторыі і эканамічнага жыцця, супольных рыс нацыянальнага характару, культуры і літаратурнай мовы.

Асноўная тэрыторыя беларусаў уваходзіла ў межы пяці губерняў: Віленскай, Гродзенскай, Віцебскай, Магілеўскай, Мінскай. Удзельная вага прадстаўнікоў карэннай нацыянальнасці перавышала 73%. Каля 90% прадстаўнікоў беларускага этнасу жылі ў сельскай мясцовасці.

Паскарэнне пасля рэформы 1861г. тэмпаў эканамічнага развіцця, пашырэнне капіталістычнага прадпрымальніцтва ў прамысловасці, паступовая, хаця і павольная, пераарыентацыя памешчыцкіх гаспадарак на рынак, павелічэнне бессаслоўнага землеўладання, развіцце гандлю і шляхоў зносін, інтэнсіўнае чыгуначнае будаўніцтва спрыялі стварэнню на тэрыторыі Беларусі адзінага эканамічнага рэгіену і станаўленню беларускай нацыі. Аднак апошні працэс стрымліваўся агульным кірункам палітыкі ўрада.

Пасля падаўлення паўстання 1863г. царызм канчаткова пазбавіўся ілюзій наконт польскіх культурна-палітычных уплываў на тэрыторыі Беларусі і перайшоў на шлях інтэнсіўнай русіфікацыі. Пачатак гэтай палітыкі быў закладзены дзяржаўным дзеячам М.Мураўевым. Асновай палітыкі стала стварэнне яе сацыальнай базы – пашырэнне расійскага землеўласніцтва, продаж зямлі на льготных умовах запрошаным на службу ў беларускія губерні расійскім чыноўнікам. Спрыяльнай глебай для русіфікацыі ў афіцыйных колах лічылася таксама шматлікае беларускае праваслаўнае сялянства. У сувязі з гэтым становіцца зразумелым стрымліванне эміграцыі сялянства Беларусі ў другой палове XIX ст. у Сібір і за межы Расійскай імперыі ў пошуках зямлі і працы, а таксама абмежаванні ў набыцці зямлі асобамі польскай і яўрэйскай нацыянальнасці. Школа цалкам была пераведзена на рускую мову навучання. Вышэйшыя навучальныя ўстановы і беларускамоўны друк адсутнічалі. Выкарыстанне беларускай мовы не дапускалася ні ў школе, ні ў дзяржаўных установах, ні ў друку, за выключэннем толькі этнаграфічных публікацый. Адпаведным чынам пісалася і беларуская гісторыя. У гэтым кірунку вельмі дарэчы сталася ідэалогія “западноруссизма”. Сярод прыхільнікаў гэтай ідэалогіі вылучаліся дзве плыні: ліберальная і кансерватыўная. Агульным для іх было адмаўленне самастойнасці беларускага этнасу, але прадстаўнікі першай у адрозненні ад другой дапускалі самакаштоўнасць беларускай культуры і магчымасць яе вывучэння для ўзбагачэння велікарускай.

Станаўленне буржуазнага грамадства ў другой палове XIX і пачатку XX ст. мела ў Беларусі шэраг спецыфічных рыс. Забарона яўрэям сяліцца па-за межамі гарадоў і мястэчак, эканамічная слабасць гарадоў, немагчымасць знайсці ў іх працу для вялікай колькасці беззямельных і малазямельных сялян, стрымліванне разлажэння памешчыцкага землеўладання адмоўна адбіліся на ўтварэнні класаў буржуазнага грамадства, дэфармавалі нацыянальны склад гарадскога насельніцтва і ў канчатковым выніку стрымлівалі фарміраванне беларускай нацыі. Прычым беларуская нацыянальная бурдуазія знаходзілася яшчэ на стадыі станаўлення і ўяўляла сабой найбольш слабую праслойку мясцовай шматнацыянальнай буржуазіі. Асноўныя капіталы края знаходзіліся ў руках польскіх і рускіх памешчыкаў, яўрэйскіх купцоў і прамыслоўцаў. Беларуская аграрная буржуазія, падзеленая па веравызнанні на праваслаўных і католікаў, да канца не ўсвядоміла свайго нацыянальнага адзінства і часта ставілася да праяў беларускага нацыянальнага руху. Наогул падзел беларускага этнасу на католікаў і праваслаўных, што актыўна выкарыстоўваўся ў мэтах адпаведна паланізацыі і русіфікацыі, таксама адмоўна адбіўся на фарміраванні беларускай нацыі.

Слабасць нацыянальнай эканамічнай эліты – буржуазіі і дваранства – стала прычынай нешматлікасці і павольнага сталення нацыянальнай інтэлігенцыі. У першай палове XIX ст. інтэлектуальнае жыцце Беларусі развівалася пераважна пад уплывам польскай культуры. І тым не менш гэта не перашкодзіла з’яўленню інтэлігентаў, якім быў уласцівы “краевы”, беларускі па сутнасці, патрыятызм (Я.Чачот, Т.Зан, І.Даніловіч і інш.). У сярэдзіне XIX ст. адчывальным становіцца ўплыў беларускай ліберальнай думкі, прадстаўленай гурткамі А.Кіркора ў Вільні, В.Дуніна-Марцінкевіча ў Мінску, А.Вярыгі-Дарэўскага ў Віцебску. Асобныя творы на беларускай мове ў гэты час стварылі Я.Чачот, Я.Баршчэўскі, У.Сыракомля. Беларуская мова стала асноўнай для творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча. Творчасць і погляды гэтага кола інтэлігенцыі не заўжды мелі акрэслены нацыянальны змест, але аб’ектыўна садзейнічалі развіццю нацыянальнай культуры і самасвядомасці. Сярод дэмакратычнай інтэлігенцыі ў 60-я гг. XIX ст. сфарміравалася адносна невялікая група, для якой абсальтна зразумелым было ўяўленне, што Беларусь мае ўсе ўмовы для самастойнага развіцця. Лідэрам гэтай групы быў К.Каліноўскі. Яго погляды знайшлі свае адлюстраванне на старонках “Мужыцкай праўды” і ў “Лістах з-пад шыбеніцы”. Станаўленне беларускай інтэлігенцыі было шчыльна звязана з узнікненнем і развіццем нацыянальнага руху. Вялікае значэнне для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці мела дзейнасць шматлікіх збіральнікаў і даследчыкаў фальклору, лігвістаў, гісторыкаў, этнографаў.

На працягу апошніх дзесяцігоддзяў XIX ст. тэрмін “Беларусь” канчаткова замацаваўся за ўсей этнічнай тэрыторыяй беларусаў. Аднак сама назва беларусаў не набыла ў той час выразнага агульнанацыянальнага зместу. Поруч з ей ужываліся канфесіянізмы “рускія” і “палякі” адпаведна падзелу на праваслаўных і католікаў, а частка насельніцтва Беларусі называла сябе тутэйшымі. Істотныя зрухі адбыліся ў этнічнай самасвядомасці беларусаў. Паводле даных перапісу 1897г. аб роднай мове, 52% агульнай колькасці прадстаўнікоў спадчыннага дваранства прызнавалі сябе беларусамі. З ліку асабістых дваран (чыноўніцтва) 25% назвалі сваей роднай мовай беларускую.

У XIX – пачатку XX ст. прадоўжылася станаўленне новай беларускай літаратурнай мовы. Фарміраванне яе ў гэты час адбывалася пераважна ў жанрах мастацкай літаратуры і публіцыстыкі. Гэта не дазваляла развіваць усебакова яе слоўнік, у якім, акрамя слоў, звязаных з паняццямі штодзеннага побыту, іншыя пласты лексікі былі развіты слаба. Не далі жаданых вынікаў і спробы скласці граматыку і правапіс беларускай мовы. Пры друкаванні беларускіх выданняў выкарыстоўвалася пераважна лацінка. У канцы XIX ст. лацінку паступова пачала выцясняць кірыліца. Пасля ўвядзення закона аб свабодзе друку ў 1905г. і з’яўлення беларускіх легальных выданняў, асабліва “Нашай нівы”, фарміраванне літаратурнай мовы, выпрацоўка яе навуковай тэрміналогіі пайшлі хутчэй.

Працэс станаўлення нацыі праявіўся ў нацыянальным руху. Беларускі рух узрастаў паміж спрэчкамі расійскіх і польскіх шавіністаў за панаванне на тэрыторыі края. У 80-я гг. XIX ст. у Пецярбургу дзейнічаў беларускі народніцкі гурток “Гоман”, які выдаў два нумары аднайменнага гектаграфічнага часопіса (1884). У публікацыях на яго старонках дадзена тэарэтычнае абгрунтаванне існавання самастойнага беларускага этнасу, вылучаны задачы перад інтэлігенцыяй па пашырэнні нацыянальнай самасвядомасці. На пачатку 90-х гг. XIX ст. у Маскве і Пецярбургу дзейнічалі арганізацыі беларускага студэнцтва. У 1902-1903гг. у Пецярбургу ўзніклі нацыянальныя арганізацыі В.Іваноўскага, братоў А. і І.Луцкевічаў, якія сталі пачаткам утварэння першай беларускай сталай палітычнай партыі – Беларускай сацыялістычнай грамады. Глыбокія якасныя змены ў нацыянальным руху адбыліся ў час рэвалюцыі 1905-1907гг. Са з’яўленнем беларускамоўнага друку, пашырэннем прафесійных, грамадска-культурных аб’яднанняў і гурткоў, заснаваннем выдавецкіх суполак, нацыянальных тэатральных калектываў узраслі розныя формы і кірункі нацыянальнага руху. Пасля паражэння рэвалюцыі асяродкам патрыятычных сіл стала газета “Наша ніва”. Пад яе ўплывам зарадзіўся беларускі нацыянальна-рэлігійны рух, вырасла цэлая плеяда пісьменнікаў (Купала, Колас, Багдановіч).

З працэсамі фарміравання беларускай нацыі непарыўна звязаны таксама і развіцце культуры Беларусі ў другой палове XIX – пачатку XX ст., яго характар, кірунак і перш за ўсе месца ў ім нацыянальнай плыні. Наяўнасць і багацце нацыянальнай культуры – паказчык стану сталасці нацыі. Наогул, нягледзячы на неспрыяльныя дзяржаўна-палітычныя ўмовы, спецыфічную этна-сацыяльную сітуацыю, фарміраванне беларускай нацыі на пачатку XX ст. у агульных абрысах завяршылася.

5. Л1беральна-буржуазны рух на Беларуси у апошняй трэци XIX ст.

либерально- буржуазное движение в Бел в последней трети 19 в.Политич и организационно оформились на Бел в 1901-1904г сторонники либ-бур дв-я, вырожая взгляды части буржуазии и дворянства. Организовано это движен в Б было Конституционно-католическ партией Литвы и Бел, Союза достижения равноправия евреев в России, сионистами. Политическая сущность этого течения: стремление ввести в гос-ве конституционную монархию спорламентом. Либералы боялись народной революции и свержения царизма, ограничившись требованиями свободно- демократического режима на основе всеобщей подачи голосов. По общеполитическим, национальн и религиозным ??? с либералами сотрудничали белоруск католики-помещики, служители католическ церкви. Они добивались отмены касающихся их ограничений, введения выборных земств, сословно- дворянского самоуправления в губерниях и уездах. Выступали за помещичье землевладение.

Ліберальна-буржуазны рух на Беларусі ў апошняй трэці XIX ст.

У 70-90-х гг. грамадскія арганізацыі сталі галоўным полем дзейнасці лібералаў. Так, сельскагаспадарчыя таварыствы аб’ядноўвалі тых памешчыкаў і служачых, якія імкнуліся спрыяць прагрэсіўным зменам у сельскай гаспадарцы. У Беларусі, дзе не было земстваў, згаданыя таварыствы часам выконвалі іх грамадскія функцыі. Пашырэнню ліберальных ідэй садзейнічалі шматлікія культурна-асветніцкія, навуковыя і гуманітарныя арганізацыі (мінскае Таварыства прыгожых мастацтваў). Гэтае таварыства і іншыя арганізацыі займаліся не тэарэтызаваннем, а вырашэннем надзенных праблем. Яны не ставілі перад сабой палітычных мэт, але ўступалі ва ўзаемасувязь з палітычнымі дзяржаўнымі структурамі.

Ліберальныя ідэі абмяркоўваліся ў так званых хатніх гуртках. Ва ўмовах жорсткага кантролю за дзейнасцю любых грамадскіх аб’яднанняў, у часы суровых паліцэйскіх рэпрэсій дзейнасць такіх гурткоў часта прымала тайны характар і трапляла ў разрад антыўрадавай і нават рэвалюцыйнай. У гэтых гуртках чыталі навінкі з белетрыстыкі, артыкулы ліберальных часопісаў, ахвотна знаеміліся і з нелегальнай літаратурай, гаварылі аб несправядлівасці жыцця, прыгнечаным стане рабочых, дэспатызме царызму. Ідэалагічнай асновай грамадскай актыўнасці ліберальна настроеных колаў былі пазітывісцкія канцэпцыі “арганічнай працы”, “працы ля асноў”, і так званага “ліберальнага індустрыялізму”. Мэтай арганічнай працы лічылася ажыццяўленне ліберальнага грамадскага ідэялу праз дзейнасць прыватных асоб, якія кіраваліся прыватнымі інтарэсамі. Вера ва ўсемагутнасць прыватнай ініцыятывы і бязмежныя патэнцыяльныя магчымасці асацыяйцый былі важнымі складанымі часткамі гэтай тэорыі. Сутнасцю “працы для асноў” таксама было ператварэнне “пасіўнага люду” ў актыўных членаў грамадства шляхам прыцягнення народа да ўдзелу ў мясцовым самакіраванні, арганізацыі пачатковых школ, бібліятэк і ашчадных кас.

Прыхільнікі ліберальнага індустрыялізму лічылі, што эканамічная сфера больш важная, чым сфера палітыкі, таму трэба дамагацца пераўтварэння яе ў сферу прыватнай дзейнасці, незалежнай ад дзяржавы. Гэтыя канцэпцыі сталі папулярнымі ў Беларусі дзякуючы такім выданням, як “Вестник Европы”, “Минский листок” – першая прыватная газета Беларусі, якая стала голасам ліберальнай грамадскасці. Газета прапагандавала дзейнасць легальных грамадскіх арганізацый – дабрачынных, кас узаемнай дапамогі, сялянскіх банкаў і інш., заклікала засноўваць пазыка-ашчадныя касы і спажывецкія кааператывы для народа, аказваць самае шырокае садзейнічанне сельскагаспадарчым арцелям і арганізацыі дробнага сялянскага крэдыту. Аўтары “Минского листка” выказвалі і ліберальныя патрабаванні аб пашырэнні грамадскага самакіравання, аб наданні грамадству права прымаць удзел у абмеркаванні дзейнасці ўрада і ставіць перад ім пытанні, якія адносіліся да розных бакоў эканамічнага і палітычнага жыцця. Лібералы пісалі аб сваім незадавальненні складам гарадскіх дум і настойвалі на ўвядзенні адукацыйнага цэнзу для гласных, бо лічылі, што толькі адукаваны клас можа стаць носьбітам прагрэсу. Разам з тым яны выстапалі за адмену сялянскага самакіравання як аджыўшай саслоўнай установы, за тое, каб сяляне “зліліся з іншымі саслоўямі на глебе агульных адміністрацыйных, судовых і іншых устаноў і агульных грамадзянскіх законаў

6. Народицки рух на Беларусь

Нявырашанасць аграрнага пытання выклікала ў парэформеннай Расіі шырокі рух разначыннай інтэлігенцыі, які атрымаў назву народніцтва. Ідэалогія народніцтва шукала шляхі сацыяльнай перабудовы Расіі, зыходзячы з асаблівасцяў яе развіцця. Вера ў магчымасць непасрэднага пераходу, мінуючы капіталізм, да сацыялістычнага ладу праз сялянскую абшчыну састаўляла галоўны змест тэорыі рускага ўтапічнага сацыялізму наогул і народніцтва ў прыватнасці. Роданачальнікамі гэтай тэорыі былі А.І.Герцэн і М.Г.Чарнышеўскі. Спрадвечна ў народніцтве прысутнічалі дзве тэндэнцыі: рэвалюцыйная і рэфарматарская. Радыкальна настроеная інтэлігенцыя ўспрымала ідэі сялянскага сацыялізму як заклік да непасрэднага рэвалюцыйнага руху, а больш памяркоўная яе частка – як праграму паступовага прасоўвання наперад праз рэформы. Найвышэйшага пад’ёму рэвалюцыйнае народніцтва дасягнула ў 70-я – пачатку 80-х гг. і праявілася тэарэтычна і практычна ў трох праграмах: прапагандысцкай (П.Л.Лаўроў), бунтарскай (М.А.Бакунін), змоўніцкай (Л.Н.Ткачоў). Народніцтва як ідэалогія і грамадскі рух знайшло сваё распаўсюджванне і ў Беларусі сярод перадавой беларускай моладзі.

Народнікі Беларусі былі ідэйна і арганізацыйна звязаны з рускім народніцтвам. Ідэі Герцэна і Чарнышэўскага былі знаёмы К.Каліноўскаму, В.Урублеўскаму, З.Серакоўскаму і іншым будучым кіраўнікам і ўдзельнікам паўстання 1863 – 1864 гг. Так, у канцы 1862 г. у склад “Зямлі і волі” поўнасцю ўвайшоў “Камітэт рускіх афіцэраў” у Польшчы, 40% членаў якога складалі ўраджэнцы беларуска-літоўскіх губерняў. Сярод вядомых прапагандыстаў – удзельнікаў “хаджэння ў народ” на пачатку 70-х гг. былі ўраджэнцы Беларусі С.П.Кавалік, М.К.Судзілоўскі, К.Н.Брэшка-Брэшкоўская і інш. У 1874-1884 гг. зямляцтвы і нелегальныя групы беларускіх студэнтаў існавалі ў многіх вышэйшых навучальных установах Расіі. Члены гэтых арганізацый нярэдка былі кіраўнікамі народніцкіх гурткоў у Мінску, Магілёве, Віцебску, Пінску, Гродне, Слуцку і іншых гарадах Беларусі. Як правіла, пераважна гэта былі гурткі навучэнцаў, якія займаліся самаадукацыяй, вывучалі забароненую літаратуру і рабілі спробы весці агітацыю ў сялянскім асяроддзі. Гэтыя няспелыя ў палітычных адносінах гурткі дзейнічалі цалкам у русле агульнарасійскіх народніцкіх арганізацый. Нават такія вядомыя дзеячы агульнарасійскага рэвалюцыйнага руху, выхадцы з Беларусі, як Г.Ісаеў, А.Зундзілевіч, С.Гаховіч, М.Янчэўскі, І.Гецаў і інш., не маглі ўбачыць гістарычных, сацыяльных асаблівасцяў Беларусі.

З узнікненнем у Пецярбергу арганізацыі “Зямля і воля” (1876) народніцкі рух у Беларусі развіваецца пад яе непасрэдным уплывам. Цэнтрам руху становіцца Мінск, дзе найбольш актыўна дзейнічаў гурток М.Вэлера, створаны ў 1877 г.

Рэпрэсіі ўрада супраць членаў “Зямлі і волі” прымусілі народнікаў перагледзець тактыку барацьбы з самаўладствам. У 1879 г. адбыўся раскол “Зямлі і волі” на дзве арганізацыі - “Чорны перадзел” і “Народная воля”. Адмовіўшыся ад палітычнай барацьбы, чорнаперадзельцы лічылі галоўнай мэтай ажыццявіць перадзел зямлі памешчыкаў паміж сялянамі. “Народная воля” адстойвала неабходнасць узмацнення палітычнай барацьбы супраць самаўладства і стаяла за індывідуальны тэрор. Раскол знайшоў адлюстраванне і сярод беларускіх арганізацый “Зямлі і волі”. Вялікая частка беларускіх народнікаў пайшла за чорнаперадзельцамі. Гэтаму садзейнічалі прыезды Г.В.Пляханава ў Мінск, дзе пасля правалу ў Пецярбургу была арганізавана ў 1881 г. нелегальная друкарня “Чорнага перадзелу”. Аднак арышты чорнаперадзельцаў у Маскве і Пецярбургу, разгром друкарні ў Мінску, вымушаная эміграцыя яе кіраўнікоў адмоўна адбіліся на настроі чорнаперадзельцаў Беларусі, большая частка якіх перайшла на пазіцыі “Народнай волі”. Аўтарытэт “Народнай волі” асабліва павысіўся пасля 1 сакавіка 1881 г., калі бомбай, кінутай ураджэнцам Мінскай губерні І.Грынявіцкім, быў забіты Аляксандр II. Пераходу чорнаперадзельцаў на бок “Народнай волі” садзейнічаў таксама прыезд у Беларусь маскоўскіх нарадавольцаў Р.Апельберга, І.Лампе, М.Грачэўскага, М.Аўчыннікава і інш. Задача заключалася ў стварэнні з разрозненых мясцовых народніцкіх гурткоў адзінай рэгіянальнай арганізацыі Беларусі і Літвы. У пачатку 1882 г. такая арганізацыя пад назвай “Паўночна-Заходняя арганізацыя “Народнай волі” была створана. Яе кіруючы цэнтр – Цэнтральная група – знаходзіўся ў Вільні. Арганізацыя аб’ядноўвала народніцкія гурткі Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай губерняў. Яе дзейнасць была накіравана на стварэнне новых груп, збор сродкаў для партыі, на арганізацыю падпольнай друкарні. Нарадавольцы Беларусі актывізавалі таксама работу “Ваеннай арганізацыі”, “Народнай волі” у гарнізонах беларускіх гарадоў.

Аднак у хуткім часе паліцыі ўдалося напасці на след Цэнтральнай групы і арыштаваць яе членаў. Да канца 1882 г. Цэнтр фактычна перастаў існаваць. Тым не менш мясцовыя гурткі не былі выкрыты і існавалі ў Гродне, Віцебску, Мінску, Пінску, Магілёве, Горках і вялі працу сярод навучэнцаў, рамеснікаў і інш.

У пачатку 80-х гг. была зроблена спроба стварыць цэнтр беларускіх народнікаў у Пецярбургу. Ініцыятарам выступіла беларускае зямляцтва пры Пецярбургскім універсітэце. Яно аб’ядноўвала прадстаўнікоў усіх напрамкаў народніцтва. У 1881 г. зямляцтва звярнулася са зваротам “Да беларускай моладзі”, у якім заклікала беларускую інтэлігенцыю і студэнцтва да грамадскай дзейнасці на карысць Беларусі ў рамках існуючага ладу. Блізкія да іх шырокія ліберальна-асветніцкія погляды былі выказаны ў 1882 г. у ананімных гектаграфаваных “Лістах аб Беларусі” за подпісам Данілы Баравіка. У адказ з’явілася ананімнае “Пасланне да землякоў-беларусаў” (1884), у якім аўтар (“Шчыры Беларус”) палемізуе з рэфарматарскімі палажэннямі “Лістоў” і заклікае да звяржэння самадзяржаўя ў саюзе з усімі рэвалюцыйнымі сіламі Расіі.

У пачатку 1884 г. з ініцыятывай аб’яднання ў агульную арганізацыю ўсіх народніцкіх гурткоў Беларусі выступіла група “Гоман”, у якую ўваходзілі беларускія студэнты, навучэнцы пецярбургскіх навучальных устаноў. Імі былі надрукаваны два нумары перыядычнага выдання пад назвай “Гоман”. Члены групы (А.Марчанка, Н.Ратнер і інш) прызнавалі праграму “Народнай волі”, але лічылі неабходным аб’яднаць усе рэвалюцыйныя сілы Расіі для звяржэння самадзяржаўя.

Вельмі выразна гоманаўцы паставілі нацыянальнае пытанне. Зыходзячы з прынцыпу раўнапраўя ўсіх народаў, члены “Гомана” абвяшчалі права беларускага народа на нацыянальную самастойнасць. Гоманаўцы ўпершыню ў гісторыі Беларусі заявілі аб існаванні беларускай нацыі. Будуючы вольную ад сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту Расію яны ўяўлялі як федэрацыю самакіравальных абласцей на чале з Устаноўчым сходам. “Беларуская сацыяльна-рэвалюцыйная група”, як называлі сябе гоманаўцы, мела сувязі са студэнцкімі арганізацыямі Расіі, гурткамі Віцебска, Магілёва і Мінска. Аднак стварыць адзіную арганізацыю ўсёй Беларусі гоманаўцы так і не змаглі. Гэта было абумоўлена тым, што беларускае рэвалюцыйнае народніцтва, як і расійскае, перажывала крызіс і зыходзіла з гістарычнай сцэны, уступаючы дарогу марксізму.

У 1884-1890 гг. пануючым кірункам у народніцтве становіцца ліберальнае. Адмовіўшыся ад рэвалюцыйнай барацьбы з урадам, ліберальныя народнікі сканцэнтравалі ўвагу на ўмацаванні сялянскага землеўладання, спадзяючыся тым самым затрымаць працэс абеззямельвання сялян. Яны прапаноўвалі ўзмацніць абшчыннае землеўладанне, даць сялянам ільготныя крэдыты, развіваць пад апекай урада сялянскія промыслы. Беларускія народнікі віталі праект адмены сервітутаў і чыншавую рэформу, адчынілі ў Мінску аддзяленне сялянскага Пазямельнага банка. Погляды беларускіх ліберальных народнікаў аказалі грунтоўны ўплыў на развіццё інтарэсаў інтэлігенцыі да нацыянальнай гісторыі і культуры Беларусі.

7. Распаусюджванне маркшзму у Беларусь Першыя сацыял-дэмакратычныя арганизацыи

Поиск по сайту: