12) У беларускай мове 6 галосных гукауу [а][о][у][э][ы][i]
Яны уутвараюцца толькi пры дапамозе голасу.
Класiфiкацыя:
1) удзел губ: лабиялизаваныя[о][у] i нелабiялiзаваныя – астатнiя
2) месца уутварэння: пярэднi рад: [i][э] сярэднi: [ы][а] заднi [у][о]
3) спосаб утварэння (ступень пад’ёму языка): верхнi пад’ём [i][ы][у] (яшчэ называюць закрытымi або вузкiмi) таму што яны вымаууляюца пры самым вузкiм раскрыццi рта. Сярэднi пад’ём: [э][о] (адкрытыя цi шырокiя), нiжнi пад’ём: [а] яшчэ называюць самым адкрытым.
Пад’ём Рад пярэднi сярэднi Заднi
Верхнi [i] Ы У
Сяржэднi Э О
Нiжнi А
У беларускай мове 39 зычных гукауу
Палаталiзацыя: сутнасць п (памякчэння зычных) заключаецца уу тым, што да асноуунай артыкуляцыi зычнага дадаецца дадатковая: сярэдняя частка спiнкi языка падымаецца да цвёрдага паднябення. Зычныя, якiя уутвараюцца уу вынiку такой артыкуляцыi называюцца мяккiмi, або палаталiзаванымi. у беларускай мове такiмi могуць быць усе зычныя, апрача только цвёрдых зычных [ж][ш][дж][ч][р][уу].Ад палаталiзаваных трэба адрознiваць палатальныя гукi, для якiх мяккасць з’яууляецца асноуунай, а не дадатковай прыметай ([j]).
Класiфiкацыя:
1) паводле уудзелу голасу i шуму:
Санорныя – зычныя, пры вымаууленнi якiх голас пераважае на шумам [р][м][м’][н][н‘][л][л‘][й][уу][в][в‘]
Яны не маюць адпаведных глухiх, на канцы слова не аглушаюцца, перад iмi уу сярэдзiне слова глухiя зычныя не азванчаюцца.
Шумныя бываюць звонкiя i глухiя. Звонкiя вымаууляюцца з перавагай шуму над голасам, глухiя уутвараюцца толькi пры уудзеле шуму.
Зв Б б’ У у’ Г г’ Д дж Дз дз’ ж З з’
Гл П п’ Х х’ К к’ Т ч Ц ц’ ш С с’ ф Ф’
2) цвёрдыя i мяккiя. Зацвярдзелыя: [ж][ш][ч][дж][р][ц]
[й] – зауусёды мяккi
3) Паводле спосабу уутварэння:
Змычныя утвараюцца пры змыканнi i iмгненным размыканнi моууных органауу: [б][б’][п][п‘][д][т][к][к’][г][г‘]
Шчылiнныя утвараюцца пры трэннi выдыхаемага паветра аб краi шчылiн моууных органауу: [в][в’][У][У’][ж][з][з’][й][с][с’][уу][ф][ф’][х][х’][ш]
13) дзеканне – пераход [д] у [дз’], цеканне – [т] у [ц’]
Аканне-яканне: вымаўленне [о], [а], [э] як [а] (графічна — "а", "я") у ненаціскных складах.
Асiмiляцыя зычных: прыпадабненне аднаг гука да другога:
Па глухасцi: бярозка, градкi, сцежка.
Па звонкасцi: малацьба, носьбiт.
Свiсцячыя [з][с] перад шыпяымi [ж][ш][дж][ч] вымаууляюцца як шыпячыя: грузчык, пераносчык,
Асiмiляцыйнай мяккасцi падлягаюць зубныя [з][с] перад мяккiмi зычнымi (за выкл [Y‘][к‘][х‘] збiць , звiць, снег, святло.
Звонкiя зычныя [б][Y][д][дж][дз’][ж][з]на канцы слова аглушаюцца i вымаууляюцца як адпаведныя iм глухiя: снег, воз, горад, гладзь.
Дысiмiляцыя – распадабненне зычных аднолькавага утварэння: хто (з къто) что (з чьто)
У вынiку дысiмiляцыi уутваралася спалучэнне гукауу [с‘ц’] за гукауу данолькавага утварэння [дт][тт]
Весцi (за ведти), класцi (з кладти).
Пратэза (далучэнне не этымалагічнага апорнага або пераходнага гуку для зручнасці вымаўлення ў пачатку слова) – вулiца, восеньскi, вокны.
Дыярэза – сэрца, агенства.
Метатэза - ўзаемная перастаноўка гукаў ці складоў у словах на глебе асіміляцыі ці дысіміляцыя. – калiдор,
Гаплалогiя - выпадение в слове одного из двух идущих друг за другом одинаковых или близких по звучанию слогов – адэскi,
Эпінтэза
(ад грэч. ἐπένθεσις - устаўка) - адзін з відаў камбінаторных змяненняў гукаў - узнікненне ў слове (часцей за ўсё з прычыны дысіміляцыя) дадатковага, неэтымалагічнага гуку (зычнага або галоснага). Эпінтэза ўзнікае пры засваенні запазычанняў з неўласцівымі роднай мовы спалучэннямі гукаў
^ Паўночна-ўсходні дыялект
Паўднёва-заходні дыялект
• дысімілятыўнае аканне (праяўленне гука [а] у першым пераднаціскным складзе пасля цвёрдых зычных пры наяўнасці пад націскам любога гука, акрамя [а]): выда, ныга, зімля;
• недысімілятыўнае аканне (галосныя [о], [э] вымаўляюцца як [а] незалежна ад таго, які гук пад націскам): вада, нага, зямля;
14) Чаргаванне – змена гукауу у аснове аднакарэнных слоуу. Стол-сталы, цёмна-цемень-цямнець.
Пазiцыйеыя чаргаваннi галосных звязаны з iх пазiцыяй адносна нацiску. Да пазiцыйеых чаргаванняуу адносяцца чаргаваннi нацiскных гукауу за ненацiскнымi. [о]-[а]Горы – гара , вёсны-вясна.
[э]-[а] рэкi –рака, зелень – зялёны.
Гiстарычныя чаргаваннi – вынiк дзейнасцi моууных законауу, што iснавалi уу старажытныя часы. Гэтых законау у сучаснай мове няма.
Пазiцыйныя чаргаваннi зычных з’яууляюцца вынiкам паз змен, абумоуулены дзейнасцю фанетычных законауу у сучаснай беларускай мове. Чаргаванне зв i гл у сярэдзiне слова.
[б] - [п] дубы – дубкi, зубы-зубкi.
[Y] - [х] магу – магчыма [махчыма]
[з]- [с] – казаць-казка
[д] - [т] – загадаць – загадка
[дз’] - [ц’] – малацьба – малацiць
[ж] - [ш] – кружок – кружкi, дарожака – дарожка.
Чаргаваннi зв i гл на канцы:
Дуб – дуп
Чаргаваннi цвёрдых i мяккiх зычных, што уузнiклi уу вынiку асiмiляцыi зачных па мяккасцi i змякчэннi зычнх перад [е], [i].
Зюло – збiраць
Чаргаваннi заднеязычных па мяккасцi перад [i]
Ду[Y]а – ду[Y’]i
Да гiстарычных чаргаванняуу зычных адносяцца чаргаваннi заднеязычных з шыпячымi:
[y] - [ж] берагам – беражок, дарога - дарожны
[к] - [ч] крык – крычаць
[х] - [ш] страх –страшыць, пух – пушысты
Заднеязычных са свiсцячымi:
[Y] - [з’] – плуга – у плузе
[х] - [с’] – страха –на страсе
[к] - [ц] – мука – у муцэ
Губных з губнымi + [л’]
[б] [б’] [бл’] – любоуу – любiць - люблю
[п] [п‘] [пл‘] – пакупка – купiць - куплю
[в] [в‘] [вл‘] – слава – славiць - слауулю
[м] [м‘] [мл‘] – кармавы – кармiць - кармлю
[ф] [ф‘] [фл‘] – графа – графiць – графлю.
Чаргаванне
[л] - [уу] малацiла – малацiуу
15. Фаналогія. Гукі маўлення і гукі мовы, паняцце пра фанему.
Фаналогія, як і фанетыка, вывучае гукі мовы, але у адрозненне ад яе, гукі ў фаналогіі разглядаюцца, як сэнсаразлічальныя адзінкі, фанемы. Прыклады фанем. Сом — дом. Тут _ом — _ом — гукі, а с__ — д__ — фанемы.
Фанема — (грэч. “гук”) найменьшая гукавая адзінка мовы, якая служыць для утварэння і адрознення слоў і марфем.
Гук — найдрабнейшая адзінка мовы. Гук мае такія акустычныя характарыстыкі, як сіла, вышыня, працягласць, тэмбр
Склад – гукабонекалькiгукауу, штовымаууляюццааднымштуршкомпаветра.
Тэорыi складу:
Санорная: Калi ступень гучнасцiпазначыць лiчбамi, то гукiможнаразмясцiць у наступнымшэрагу: галосныя-4, санорныязычныя – 3, звонкiя шумныя -2, глухiя шумныя – 1. Напрыклад, [разыскал’i] 342411434. У адпаведнасцi з гэтым законам мяжаскладоуупраходзiцьпамiж аднолькавагучнымiабопамiж найбольш i найменшгучнымiгукамi: ка-а-пе-ра-цы-я, Дня-про, сце-жка.
Выключэнне: 6) Санорныя [j] зауусёдызакрывае склад: зай-шоуу, тай-на.
Мускульнаганапружання: склад у гэтайтэорыіразглядаецца як адрэзакгучання, яківымаўляеццааднымімпульсаммускульнаганапружаннямаўленчагаапарата .Кожныiмпульсскладаецца з трох фаз: узмацненненапружання, вяршыня, аслабленне. Гукi, якiя вымауууляюцца з максiмальнымнапружаннем, называюццаскладауутваральнымi, а з паступовымнарастаннем цiаслабяваннемнапружання, - нескладауутваральнымi. Мяжа склада супадае з найбольшымаслабленнеммускульнаганапружання.
Экспiраторнаятэорыя: склад – частка слова, якая вымаууляеццааднымвыдыхальнымштуршкомпаветра. Але такое азначэнне склада нельга лiчыцьбездакорным, тамуштоколькасцьвыдыхауу не зауусёдысупадае з колькасцюскладоуу. (торт, ау).
17) Структура:
Адкрытыя
Закрытыя
Непрыкрытыя
Прыкрытыя
Са-ды
Дзед,тэкст
У-по-тай, кан-сi-лi-ум
Ка-за-кi
Для беларускаймовыхарактэрныадкрытыя, прыкрытыя склады – пачынаюццаяны зычным, а заканчваюццагалоснымгукам.
Прынцыпыскладападзелу:
1) калiпамiж галоснымiёсцьадзiн зычны, то iм пачынаеццанаступны склад са-да-вi-на.
2) калiпамiж галоснымi два шумныя, то яныадносяцца да наступнага склада: тра-ктар, ма-ла-цьбiт.
3) спалучэннешумнагаiсанорнагаадносiцца да наступнага склада: бу-слы, свя-тло.
6) Санорныя [й], [уу] зауусёдызакрываюць склад: зай-шоуу, тай-на, трауу-ка.
7) Санорныягукiперадгалоснымадносяцца да наступнага склада: па-рог, во-iн, а перад шумнымi – да паапярэдняга склада, тамушо па ступенiгучнасцiяныблiжэй да галосных ,чым да шумных зычных: бай-ка, сон-ца, нор-ка.
Закон узрастаючайгучнасцi: Калi ступень гучнасцiпазначыць лiчбамi, то гукiможнаразмясцiць у наступнымшэрагу: галосныя-4, санорныязычныя – 3, звонкiя шумныя -2, глухiя шумныя – 1. Напрыклад, [разыскал’i] 342411434. У адпаведнасцi з гэтым законам мяжаскладоуупраходзiцьпамiж аднолькавагучнымiабопамiж найбольш i найменшгучнымiгукамi: ка-а-пе-ра-цы-я, Дня-про, сце-жка.
18. Фанетычны, графічны складападзелы і іх адрозненне ад марфемнага падзелу слоў.
Фанетычны складападзел.
Зразумела, што гаворка ідзе аб фанетычных складах. Склад — гэта частка слова, якая вымаўляецца адным штрушком паветра, гэта частка маўленчага склада, якая вымаўляецца адным імпульсам мускульнага апарата. Асаблівасць фанетычнага складападзела ў тым, што ў складзе абавязкова павінен быць найбольш гучны гук (галосны). А-рэ-хі, Га-рэц-кі, а-гло-бля, маў-клі-вы.
Графічны складападзел.
Адлюстраваны ў пераносах. Больш падрабязна вышэй.
Марфемны падзел слоў.
Гэта падзел слова на марфемы. Марфемы — мінімальные часткі слова, якая мае пэўнае значэнне (лексічнае, граматычне).
Параўнаем.
1. Склады маюць толкі гукавое значэнне, а марфемы – яшчэ лексічне ці граматычнае значэнне.
2. Для марфем не абавязкова наяўнасць галоснага –ск-, -н-, з- і г.д.
3. Падзел па складах амаль ніколі не супадае з марфемным.
19. Перанос слова паводле новай рэдакцыі “Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі.
1. пераносім па складах: га-ла-ва, стра-ка-ты, пе-ра-кі-нуць.
2. калі ёсць спаслучэнне зычных паміж галоснымі, зараз можна перанасіць, як хачаш: ся-стра, сяс-тра, сяст-ра, дяці-нства, дзяцін-ства, дзяцінс-тва, дзяцінст-ва.
3. нельга пераносіць адну літару.
4. нельга аддзяляць ад папярэдняй літары літары ў, й, ь, ‘: праў-нук, дай-сці, вазь-му, бур’-ян.
5 нельга дзяліць адрывіятуры, нельга раздзяляць ініцыялы і прозвішча, нельга аддзяляць лічбы ад літар: ААН, Я.Колас, г.зн., АІ-95, а 19-й (гадзіне), 1990 г., ХХІ ст., 1000 руб.
20. Роля націску і інтінацыі ў арганізацыі маўленчай плыні. Фанетычная прырода націску.
Націск — гэта вылучэнне ў маўленні асобных элементаў фанетычнымі сродкамі. Больш-менш падрабязна аб націску глядзі вышэй.
Інтанаыя — сукупнасць фанетычных сродкаў арганізаацыі маўлення. Элементамі інтанацыі з’яўляюцца мелодыка, інтэнсіўнасць, рытм, тэмп, паўза, тэмбр, націск (тактавы, фразавы, лагічны). Падрабязнее вышэй
21. Розныя тыпы націску. Месца націску у слове. Нерухомы і рухомы словаутваральны націск. Клітыкі. Фразавы, сінтагменны, лагічны націск. Аналіз націску ў тэксце.
Націск — гэта вылучэнне ў мауленні асобных элементаў фанетычнымі сродкамі.
Слоуны, тактавы, фразавы націск.
Слоуны націск бывае сілавы, колькасны, музычны.
У мове націск кольксна-сілвы, г.з., што націскны склад вылучаецца большай гучнасцю і працягласцю.
Разнамесцавы (свабодны) націск характэрны для мовы, г.з., што націск можа падаць і на першы, і на другі, і на трэці слог у словах (во’зера, прыпы’нак, прынамсі’). Яшчэ ёсць звязаны націск.
Рухомы націск (змяняецца пры скланені/спражэнні) — нерухомы націск (не змяняецца). У мове існуюць абодва націска. Параунай: тво’р, тво’ры, тво’ра і ро’бішь, рабі’ць.
Націск маюць толькі самастойныя часціны мовы. А несеместойныя Прымыкаць да самастойных у адно фанетычнае слова. Гэтыя несеместойныя часчіны называюцца Прэклітыкамі (калі стаяць перад самастойным) і энклітыкамі (калі стаяць за самастойнымі).
Фразавы націск — выдзяленне аднаго слова на канцы фразы. Калі з канца фразы націск пераходзіць на іншае асабліва важнае для аўтара слова, з'яўляецца лагічны націск.
Тактавы націск падае на адно з слоў у такце (звычайна на апошняе). Гэтак ён паказвае канец фанетычнай адзінкі.
Аналіз націску ў тэксце
ўключае наступныя працэдуры:
1) пазначыць вертыкальнымі лініямі мяжы паміж фанетычнымі Сінтагмамі і фразамі; пункцірнымі лініямі - факультатыўныя граніцы;
2) расставіць моцныя і слабыя славесныя націскі, синтагменные і фразавыя націскі;
3) далучыць клітыкі да асноўнай часткі фанетычнага слова (лігай пры афармленні арфаграфічнай запісу, злучком - пры транскрыбаванні)
22. Інтанацыя. Фанетычнае чляненне маўлення. Танальныя сродкі інтанацыі. Тэмбравыя сродкі інтанацыі. Функцыі інтанацыі.
Інтанацыя —сукупнасць фанетычных сродкаў арганізацыі вуснага маўлення.
Чляненне маўлення:
Слог — слова — такт — фраза — тэкст.
Танальныя сродкі інтанацыі — мелодыка — павышэнне ці паніжэнне тону голасу. Так можна адрозніць, каль сконыўся адзін сказ і пачаўся дугі.
Тэмбравыя сродкі маўлення — тэмбр — эмацыйная афарбоўка маўлення. Тэмбр можа быць «іранічным», «надаверлівым», «радасным», «сумным», «усхваляваным».Асаблівасць беларускага тэмбра ў тым, што её больш павольны, меладычны.
1. Мужчынскія. Тэмбр голасу мужчыны бывае трох відаў:
тэнар. Гэта самы высокі мужчынскі голас. Бывае лірычным або драматычным.
барытон;
бас. Найбольш нізкі тэмбр голасу ў параўнанні з вышэйпералічанымі. Ён бывае цэнтральным або пявучым.
2. Жаночыя. Тэмбры жаночага голасу таксама маюць 3 выгляду:
сапрана. Гэта вельмі высокі тэмбр голасу. Бывае лірычнае сапрана, драматычнае і каларутарнае.
мецца-сапрана;
кантральта. Гэта нізкі голас.
Функцыі інтанацыі
1) Падзяленне моўнай плыні на адрэзкі.
2) Размежаванне сказаў павдле мэты выказвання.
3) Удзел у выражэнні эмоцый.
4) Часам словы сказаныя з незвычайнай інтанацыяй могуць набываць іншае значэнне. Дзе яго цяпер знойдзешь, гэтага красаўца. Тут слова красавец сказана з іранічнай інтанацыяй. Яно набывае жартлівы сэнс.
23. Стылі літаратурнага вымаўлення. Арфаэпічная норма. Беларускае вымаўленне ў гістарычнам развіцці.
У залежнасці ад тэмпу маўлення размяжоўваюць поўны стыль (медленны тэмп) і няпоўны стыль (хуткі).
Па эмацыянальнай афарбоўке вылучаюць таксама нейтральны стыль, высокі стыль і размоўны стыль.
Арфаэпічная норма патрабуе адзінаабразнае вымаўленне гукаў мовы ўсемі карыстальнікамі.
Беларусскае вымаўенне мае як аднолькавыя з іншымі мовамі, напрыклад, усходнеславянскімі, так і адрознення. Гэтак атрымалася таму, што адны змены ў маўленні праходзілі ў агульнаславянскі, ці ўсходнеславянскі перыяд, а іншыя — зэявіліся толькі под час самастойнасці беларуская мовы. Далей прыклады гістарычных чараванняў:
Г(фрыкатыўны) — ж бераГам — беражок
К — ч крык — крычаць
Х — ш страх — страшыць
Г(фрыкатыўны) — з’ вага — вазе
Х — с’ страха — на страсе
К — ц мука — у муцэ
Б — бл’ любоў — люблю
В — ўл’ слава — слаўлю
П — пл’ купіць — куплю
М – мл’ карміць – кармлю
Ф – фл’ графіць — графлю
Л – ў малаціла — малаціў.
24. Асноўныя нормы суч. Бел. Вымаўлення: галосныя націскныя і ненаціскныя. Зычныя ў моцных і слаб пазіц. Гукі на стыке слоў
Не вельмі зручна пераключаць клаву дзеля квадратных дужак. Далей самі іх паставіце.
Вымаўленне націскных галосных .Гук [э] на пісьме пад націскам перадаецца пад літарамі э, е. Вымаўляецца ён у націскным становішчы амаль гэтак жа, як і ў ізаляваным становішчы (калі вымаўляць яго асобна, не ў слове), толькі пасля мяккіх зычных і асабліва паміж мяккімі ён больш вузкі [жэрдак, рэчы, сэрца, л’эс, прын’эс’л’і]. Пасля мяккіх зычных можа вымаўляцца э “закрытае ” е (над гэтым е яшчэ такая птушачка ёсць, але яна перавёрнутая і выглядае нібы страха), якое па акустычнаму ўражанню крыху нагадвае гук і : хл’еп – хл’іеп, л’эс – л’іес, а пасля цвёрдых зычных – “закрытае” э, якое падобна на ы: цеп - цыэп, рэжа - рыэжа і інш. “Закрытае” э вымаўляецца на месце былога ъ.
Гук о на пісьме пад націскам абазначаецца літарамі о, ё. Вымаўляецца амаль таксама, як і ў ізаляваным вымаўленні, толькі ў становішчы пасля мяккіх зычнх (і паміж мяккімі зычнымі) становіца больш пярэднім і вузкім (дом, дома, н’ос, кл’он’ік).
Гук а на пісьме перадаецца літарамі а, я. Пад націскам вымаўляецца як шырокі нелабіялізаваны гук, прыкладна такі ж, як і ў асобным вымаўленні: дай, праўда, с’ядз’іц’, уз’яў, з’ац’.
Гук і на пісьме абазначаецца літарай і. У слове пад націскам вымаўляецца так, як і асобны гук. У пачатку слова, як правла, перад і у вымаўленні развіваецца j(далей будзе ёт) (й). Калі папярэдняе слова заканчваецца зычным гукам і пасля яго няма паўзы, на месцы і вымаўляецца ы: ад ыскраў, праз ын’эй.
Гук ы на пісьме абазначаецца літарай ы. Вымаўляецца ён толькі пасля цвердых зычных і нічым не адрозніваецц ад вымаўлення ў ізаляваных умовах (быў, чыста).
Гук у на пісьме абазначаецца літарамі у, ю. Вымаўленне яго асобных заўваг не выклікае. Адхіленняз на дыялектнай глебе няма.
Вымаўленне ненаціскных галосных.
Гукі о, э, а пасля цвердых і зацвярдзелых зычных ва ўсіх ненаціскных складах вымаўляюцца як гук а, а на пісьме абазначаюцца літарай а. Ненаціскное а больш кароткае, чем а націскное, але зусім выразнае: дАм – кан’А, ракА.
У абсалютным пачатку слова, калі папярэдняе слова заканчваецца зычным гукам, галосны а вымаўляецца так, як у ненаціскных складах у сярэдзіне слова: пад акнОм, к агн’У. Пасля слоў, якія заканчваюцца галосным гукам, у абсалютным пачатку слова вымаўляецца а значна карацейшае, часта ледзь прыкметнае, альбо зусім невыразны галосны прыгук, які можа абазначыць літарай ъ.
Гукі о, э, а пасля мяккіх зычных супадаюць у гуку а (арфаграфічнае я) толькі ў першым складзе перад націскам: н’асу, в’яслО, с’алО, л’асы. Ва ўсіх іншых складах адпаведна галоснаму а вымаўляецца гук а, а адпаведна галоснаму э – галосны э: вын’эс, воз’эра.
Падобнае вымаўлене, відаць, склалося пад уплывам арфаграфіі.
Гук і на пісьме абазначаецца літарай і. Па вымаўленню якасна не адрозніваецца ад націскнога, толькі ледзь карацейшы ад апошняга. У пачатку слова пасля зычнага гука, якім заканчваецца папярэдняе слова, вымаўляецца ы: з ыгнатам, да ывана, а пасля галоснага гука – гук і з папярэднім ёт (й) на ётігната, да ётівана.
Гук ы на пісьме перадаецца літарай ы. Вымаўляецца выразна, але карацей, чым пад націскам.
Гук у на пісьме абазначаецца літарамі у, ю. Па якасці не адрозніваецца ад націскнога у. У становішчы пасля галоснага вымаўляецца ў – ўз’яў, был’і ўчора.
У словах іншамоўнага паходжання ў становішчы пасля галоснага назіраецца дваякае вымаўленне у ці ў: аудыторыёта – аўдыторыёта.
Спалучэнні аа, оо, эа, эо на стыку розных марфем не пад націскам вымаўляюцца выразна, як два асобныя ненаціскныя гукі.
Спалучэнні іо, ыо, іа у словах інфшамоўнага паходжання вымаўляюцца як спалучэнні іёто ыёто ыёта
Зычныя ў моцнай і слабай пазіцыях.
Становішча гука ў слове называецца фанетычнай пазіцыяй. Змены гукаў, якія залежаць ад фанетычнай пазіцыі, называюцца пазіцыйнымі зменамі, або пазіцыйнымі чаргаваннямі. Прыклады пазіцыйных чаргаванняў: д[о]м – д[а]мы, са[д]ы – са[т], пі[с]аць – перапі[ш]чык, ка[с']іць – ка[з']ба.
Пазіцыі гукаў бываюць моцныя і слабыя. У моцнай пазіцыі гук чуецца выразна, без змен, як і вымаўлены асобна. У слабай пазіцыі гук можа змяніцца, ператварыцца ў іншы. Для галосных гукаў моцная пазіцыя – пад націскам, для зычных – перад галоснымі, апрача [і], [э].
1. Зычныя гукі выразна і нязменна вымаўляюцца перад галоснымі быц’, падац’.
2. Зацвярдзелыя зычныя гукі ж, дж, ч, ш, р, ц не маюць парных па мяккасці і заўседы вымаўляюцца цверда: журы, саджу.
3. Перад гукам ёт на канцы слоў вымаўляюцца цвердыя зычныя б, п, м, ф: б ёт іў.
4. У беларускай мове гук г фрыкатыўны галава дарога
5. Афрыкарты дж і дз у бел мове вымаўляюцца яу адзін непадзелены гук дагл’эджаны
6. Перад глухімі ў сярэдзіне слова, а таксама на канцы слова звонкія зычныя вымаўляюцца глуха лышка павотка зуп
7. Перад мяккімі зычнымі, акрамя г’, к’, х’ свісцячыя дз, с, з, ц вымаўляюцца мякка с’м’элы
8. Перад звонкімі ў сярэдзіне слова глухія зычныя вымаўляюцца звонка
9. Свісцячыя з, с перад шыпячымі прыпадабняюцца да іх ражжыца, раскашчык
10. Шыпячыя гукі перад свісцячым з, с прыпадабняюцца да іх мы ёт эс’с’а
11. Спалучэнні дч, тч вымаўляюцца як падоўжаны гук ч: даклаччык
12. Спалучэнні дц, тц, тч вымаўляюцца як падоўжаны зацвярдзелы.
13. Спалучэнні шс, жс паміж галоснымі вымаўляюцца як падоўжаны мяккі гук с апранаесся (апранаешся)
14. Спалучэнне дс, тс, чс, кс вымаўляюцца як ц : грамадскі - грамацкі
Карацей, на стыку слоў адбываюцца тыя ж самыя працэсы асіміляцыі па звонкасці і інш, як і унутры слова.
25. Вымаўленне галосных Норма літ вымаўлення зычных і спалуч. Зычных і некатоных граматычных формаў. Арфаэпічная норма і культура маўлення
Вымаўленне галосных. Норма літаратурнага вымаўлення зычных і спалучэння зычных – глядзі 24 пытанне.
Арфаэпічная норма і культура маўлення.
Арфаэпічныя нормы вызначаюць усім, хто карыстаецца літаратурнай мовай, аднастайнаць вымаўлення гукаў і спалучэнняў гукаў у словах, а таксама спалучэннях слоў. Адхіленне ад арфаэпічнай нормы зацямняе сэнс выказвання, перашкаджаючы ўнікнуць у яго сутнасць. Правільнае літаратурнае вымаўленне – паказчык не толькі культуры мовы, а і агульнай культуры чалавека.
Сучасныя арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы гістарычна склаліся на аснове вымаўлення, уласцівага перш за ўсе сярэднебеларускім гаворкам; яны выпрацоўваліся паступова. Станаўленне іх цесна звязана з гісторыяй беларускай арфаэпіі.
Пры вымаўленні і напісанні некаторых слоў дапускаецца варыянтнасць у межах нормы. Напрыклад, у нарматыўных слоўніках падаюцца як аднолькава дапушчальныя варыянты канешне і канечне, жаваранак і жаўранак, калодзеж [калоz’эш] і калодзесь [калоz’эс’].
26.Прычыны і крыніцы адхіленняў ад літаратурнага вымаўлення. Вымаўлення на тэлебачані і радые. Інтэрферыцыйныя з’явы ў вымаўленні і пуці іх пераадолення
Літаратурнае вымаўленне – 1)непоўны, ці гутарковы, 2)поўны, афіцыйны.
1 – хуткі тэмп маўлення і ступень увагі з якой гаворачы адносіцца да свайго вымаўлення. Менш выразная артыкуляцыя гукаў годнось – замест годнасць.
2 – кожны гук вымаўляецца дакладна і выразна у афіцыйным абставінах вымушае больш уважліва захоўваць арфаэпічныя нормы.
Прычыны адхілення:уплыў дыялектных асаблівасцей роднай гаворкі (паўночна-ўсходні-дысіміл аканне: вада,нага, каса; вымаўл мяк р’: р’іба, тр’эба. Сярэднебел: памякчэнне з і сперад заднеязыч г,к,х:скінуць,схіліць), уплыў фанет сістэмы рускай мовы, недасканалае веданне агульных і адметных рыс бел і рус моў(вымаўл выбухнога гзамест фрыкат: галава, герой; вымаўл к замест х: сток, рок; вымаўл л,в,ф замест ў), пад уплывам правапісу (напісанне не заўсёды супадае з вымаўленнем).
Моўнаяінтэрферэнцыя: з'яваадхілення ад нормаў у адной мове з-за прыкладання да яенормаўіншаймовы. Можаўзнікаць у абставінах двухмоўя або шматмоўя. Узровеньпраяўленнямоўнайінтэрферэнцыізалежыць ад моўнайкампетэнцыі білінгва (полілінгва).
Марфалагічнаяінтэрферэнцыя звязаная з разыходжаннямі ў граматычнымафармленнірознамоўных лексем (у родзе, ліку, склоне назоўнікаў, ваўтварэннісінтэтычныхформаўвышэйшай і найвышэйшайступеніпараўнання прыметнікаў, у родавых і склонавых формах лічэбнікаў, адметнасціўтварэння дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў і інш.).
Сінтаксічнаяінтэрферэнцыя звязаная з адрозненнямі ў будове словазлучэнняў, простых і складаных сказаў (кіраванне і інш.).
Фанетычнаяінтэрферэнцыя звязаная з адметнасцямі фанетычныхсістэм розных моваў, і прыводзіць да парушэння арфаэпічных нормаўмовы.
Лексічнаяінтэрферэнцыя звязаная з розніцаміабочастковыміпадабенстваміваўласналексемным і семантычным аспектах розных моваў.
Словаўтваральнаяінтэрферэнцыя звязаная з несупадзеннемсловаўтваральных фармантаў у аднакаранёвых словах розных (але блізкіх) моваў.
Акцэнтнаяінтэрферэнцыя звязаная з разыходжаннямі ў націску ў рознамоўных лексемах.