БІЯГРАФІЯ НА ФОНЕ ЭПОХІ

БЕЛАРУСКІЯ КЛАСІКІ

ЯНКА КУПАЛА

Вопыт развіцця некаторых краін і рэгіёнаў на мяжы стагоддзяў (Японія, Кітай, ісламскі свет) паказвае, што самыя сучасныя тэхналогіі, літаральна прарывы ў навуцы і тэхніцы дасягаюцца на аснове беражлівага і любоўнага стаўлення народаў да сваёй уласнай культурнай спадчыны. Так і беларусам варта лепш ведаць уласны, родны Беларускі Свет. А пачынаць неабходна з ведання выдатных людзей Беларусі.

Продкі Купалы (сапраўднае прозвішча Луцэвіч) вядомыя з ХVII ст. Род гэты шляхецкі, зямлю атрымаў ад Радзівілаў, але дакументаў, каб пацвердзіць дваранскае паходжанне, у дзеда Купалы – Ануфрыя – не знайшлося. 45 гадоў цягнулася справа ў царскай Расіі! За гэты час новы ўладальнік зямлі князь Вітгенштэйн сагнаў Луцэвічаў з роднага гнязда, дзе яны жылі ўжо некалькі стагоддзяў. З таго часу продкі Купалы пачалі пераязджаць з месца на месца і ўсё больш бяднелі.

Я.Купала нарадзіўся 7 ліпеня 1882 г. у вёсцы Вязынка каля Радашковічаў, у цяперашнім Маладзечанскім раёне. Стаўшы паэтам, Іван Дамінікавіч Луцэвіч возьме сабе псеўданім – Янка Купала, па назве народнага свята – Купалля, у дзень якога ён нарадзіўся.

У маладосці Я.Купала памяняў шмат прафесій. Закончыўшы Беларускае народнае вучылішча, ён пасля смерці бацькі у 1902 г. працаваў на гаспадарцы, быў хатнім настаўнікам, пісарам у судовага следчага, малодшым прыказчыкам у памешчыка, рабочым на бровары, урэшце супрацоўнікам беларускай газеты “Наша Ніва” і адначасова бібліятэкарам бібліятэкі “Веды” ў Вільні.

У 1909-1913 гг. вучыўся на агульнаадукацыйных курсах А.С.Чарняева ў Пецярбургу. Стаў рэдактарам “Нашай Нівы” ў 1914-1915 гг., але газета закрылася, калі фронт Першай сусветнай вайны падступіў да горада. Таму Купала выехаў у Маскву, дзе вучыўся ў народным універсітэце А.Л.Шаняўскага. У студзені 1916 г. быў прызваны ў войска. Служыў у Мінску, Полацку, Смаленску. У 1919 г. канчаткова пераехаў у Мінск, дзе жыў да пачатку Вялікай Айчыннай вайны. На вуліцы Я.Купалы ў Мінску, на ўзбярэжжы Свіслачы, знаходзіцца музей Я.Купалы, які стаіць на месцы загінуўшага ў вайну дома паэта. У музеі можна ўбачыць макет гэтага дома, пабудаваны савецкай уладай, – ён даволі вялікі. Тут Купала жыў з маці і жонкай Уладзіславай Францаўнай Але нярэдка ў ім гасцявалі ці нават падоўгу жылі маладыя, прыехаўшыя з правінцыі, паэты, якія шырока карысталіся гасціннасцю сям’і. Пад час вайны Купала эмігрыраваў у Казань і Маскву, дзе трагічна загінуў у гасцініцы “Масква” 28 чэрвеня 1942 г. Да гэтага часу смерць Я.Купала лічыцца таямніцай, хоць, хутчэй за ўсё, была абумоўлена прыступам нервовай хваробы.

Пачаў пісаць Я.Купала на польскай мове, але хутка перайшоў на беларускую. Першы надрукаваны верш на беларускай мове – “Мужык” – апублікаваны ў мінскай газеце “Северо-Западный край” 15 мая 1905 г. Яшчэ да рэвалюцыі Купала публікуе тры паэтычныя зборнікі – “Жалейка” (1908 г.), “Гусляр” (1910 г.), “Шляхам жыцця” (1913 г.), а таксама асобныя паэмы. У савецкі час яго творы выходзілі ледзь не штогод. У пачатку ХХ ст., у час беларускага нацыянальнага адраджэння, Купала і Колас успрымаліся асветнікамі, будзіцелямі беларускага народа, яго песнярамі, выразнікамі нацыянальнага духу. У савецкі час яны ўжо – прызнаныя класікі, якія аказалі каласальны ўплыў на станаўленне і развіццё беларускай літаратуры ХХ – пачатку ХХІ стст.

Літаратуразнаўцы лічаць, што найбольш значныя свае творы Я.Купала стварыў у дарэвалюцыйны час. Асноўная тэма яго лірыкі – паэтызацыя вобраза мужыка-працаўніка, беларускага народа як мужыцкага. Мужык і беларус для паэта – словы-сінонімы. “Я – мужык-беларус, пан сахі і касы”, - гаворыць Купала ад імя яго героя. Звышзадача творчасці Я.Купалы нашаніўскага перыяду (бо ў асноўным друкаваўся ў “Нашай Ніве”) – абудзіць мужыкоў да гістарычнай творчасці, згуртаваць іх у грамаду, зрабіць актыўнымі. У яго паэзіі шмат заклікаў, пабуджальных слоў, але ёсць і роздум, журбота, перажыванні з прычыны цяжкай долі свайго народа. Такім чынам, лірыка Купалы багатая на самыя розныя пачуцці. Рамантычнасць найбольш характарызуе творчасць песняра.

Акрамя мужыка, героем паэзіі Купалы стала і яго радзіма, ўвасобленая ў вобразе маладой дзяўчыны, якая ў той жа час сімвалізуе вясну, а значыць, адраджэнне жыцця (вершы “Маладая Беларусь”, “Ужо днее”). У той жа час паэту балюча ўсведамляць, што на яго бацькаўшчыне былі перыяды не толькі росквіту, але і заняпаду. Ён бярэцца вярнуць народу напалову забытыя (як і сёння) скарбы культуры.

У пейзажных вершах Я.Купалы поўна казачных дзіваў – лесуноў, русалак, хохлікаў. З фальклорных вобразаў часта сустракаюцца і прарочыя птушкі (сокал, жаўранак, сарока) – сувязныя паміж Небам і Зямлёй, увасабленне вольналюбства, непакорнасці, мужнасці народа, а таксама прастораў жыцця. Сярод вобраза-сімвалаў у творах найбольш часта сустракаецца курган – сапраўды, прыкметная асаблівасць айчыннага ландшафту, і крыж – знак лёсу, цярпення, нават смерці, але ў той жа час – шляху да ўваскрэсення.

Вельмі трагічныя дарэвалюцыйныя паэмы Я.Купалы – “Зімою”, “У піліпаўку”, ”Калека”, “Адплата каханню”, “Курган”, “Бандароўна”, “Сон на кургане”, “Адвечная песня”. Тут выразна прасочваецца апазіцыя – жыццё-смерць. Глыбокія філасофскія ідэі Я.Купала агортвае ў нацыянальную форму. Большасць герояў паэм гіне. На першы погляд правіць баль у творах смерць – яна ўспрымаецца як з’ява памежная, што абсалютна раздзяляе два светы (жывых і памерлых), абясцэньвае зямное быццё. На самай справе думка на жыццё і смерць у паэта народная: смерць – неабходны момант існавання, за ёю жыццё зноў уладарыць і працягваецца. Асабліва паказальны ў гэтым плане эпізод з ранняй паэмы “На куццю”, дзе мёртвыя ацэньваюць жывых. Канчатковая выснова наконт жывых беларусаў мёртвага князя (на самай справе аналага язычніцкага бога Рода) такая: “На ўмруць, не ўмруць ужо яны, // Раз хочуць сонца, славы, песні”. Смерць становіцца ў заўсёды пераможны рад жыцця, у агульную іерархічную карціну свету, і ні для кога не з’яўляецца істотным канцом. Пры гэтым пастаянным клопатам паэта застаецца клопат пра душу чалавечую.

Паэмы Я.Купалы выяўляюць ўсю сістэму духоўных уяўленнях эпохі, суму духоўнага вопыту самога аўтара. Думка Я.Купалы найперш скіраваная ў мінулае, якое ўключае ў сябе ўстойлівую культурную традыцыю, але менавіта духоўныя каштоўнасці праецыруюцца ў будучае – такім чынам адбываецца своеасаблівая стыкоўка часоў. Філасофскія аспекты паэм Я.Купалы робяць яго творчасць глыбока актуальнай, надзённай для нашага часу.

Я.Купала – фактычны заснавальнік айчыннай драматургіі. Самы, бадай, вядомы яго драматычны твор – камедыя “Паўлінка” (1912 г.), хоць на самай справе гэта трагікамедыя. “Паўлінка” – адзін з нямногіх твораў у беларускай літаратуры пачатку ХХ ст., дзе паказаны заможныя гаспадары, прычым ва ўсіх персанажаў былі прататыпы. Дзеянне п’есы адбываецца ў багатай хаце Крыніцкіх у два асеннія вечары, мяркуючы па ўсім, на свята Пакрова. Пакуль бацькі на кірмашы, Паўлінку сустракаецца са сваім каханым Якімам Сарокам. Потым прыязджаюць бацькі разам з родзічамі і разважаюць пра пана Быкоўскага, за якога хочуць выдаць замуж Паўлінку. У другім акце паказана свята ў доме, песні, танцы. Увогуле дзеянне надзвычай дынамічнае, шмат дасціпных выразаў, надзвычай каларытныя характары. Найперш гэта характар самой гераіні – дзяўчыны, якая ўвасабляе Маладую Беларусь, гордай, незалежнай, дасціпнай, умелай, працалюбівай. Асноўны канфлікт твора – паміж розумам і пачуццём. Другі канфлікт – бацькоў і дзяцей, таксама з разраду вечных.

“Паўлінка” адыграла каласальную ролю ў станаўленні беларускага тэатру. Першы раз яе паставілі ў 1913 г. у Вільні беларускім літаратурна-музычным гуртком. На прэм’еры быў сам Купала, якому акцёры падарылі гадзіннік. Потым п’есу ігралі шмат якія тэатральныя калектывы. На чацвёрты дзень пасля адкрыцця Беларускага дзяржаўнага тэатра ў 1920 г. таксама ігралі “Паўлінку”. І з таго часу ёю адкрываецца кожны сезон самага праслаўленага, знакамітага Беларускага драматычнага тэатра імя Я.Купалы. Гэта, можна сказаць, наш нацыянальны брэнд. Само імя Паўлінкі ўспрымаецца як тыпова беларускае.

Акрамя гэтай знакамітай камедыі варта ведаць пра драму “Раскіданае гняздо” (1913 г.) і трагікамедыю “Тутэйшыя”. У драме ўвасоблены эпізод з гісторыі роду Луцэвічаў, якіх пазбавілі зямлі. Драма як бы падагульняла думкі Купалы пра жыццё сялянства. Трагікамедыя “Тутэйшыя” была пастаўлена ў 1923 г. і ўвасабляе тыя гістарычныя пераломныя часы, калі на Беларусі пастаянна мянялася ўлада: царская, нямецкая, польская, савецкая. Але думка драматурга шырэйшая – увогуле пра лёс беларускага народа, які знаходзіцца на скрыжаванні, у такім месцы Еўропы, якое заўсёды выклікала зайздрасць суседзяў.

Спадчына беларускага класіка багатая і значная, ёю павінен ганарыцца кожны беларус.

ЯКУБ КОЛАС

У ацэнцы дзейнасці класіка беларускай літаратуры Якуба Коласа неабходна ўлічваць рознага кшталту фактары: унікальнасць Расійскай імперыі, у склад якой уваходзіла Беларусь у пачатку ХХ ст.; унікальнасць самой Беларусі з яе драматычнай гісторыяй; нарэшце, уласны жыццёвы шлях пісьменніка на фоне гістарычных падзей.

Шмат якія майстры слова Беларусі лічылі сябе вучнямі Я. Купалы і Я. Коласа. Пра гэта добра сказаў П. Броўка ў вершы «Купала і Колас, вы нас гадавалі...»: «Мы з імі выходзілі заўжды ў дарогу, // А як акрыяла нас іхняе слова, // Што сказана простаю, // Матчынай мовай. // Мы з імі адолелі буры і хвалі... // Купала і Колас, вы нас гадавалі...»

Сапраўды, класікі разам з усім народам прайшлі праз «буры і хвалі», праз бурлівыя падзеі самага трагічнага за два тысячагоддзі нашай эры ХХ ст. І многія з гэтых падзей знайшлі так ці інакш адлюстраванне ў іх творчасці.

Я. Купала і Я. Колас таму класікі, што ўмелі бачыць глыбінныя працэсы жыцця, сувязі паміж рознымі яго з’явамі, часта незаўважаныя простым чалавекам, выпісвалі яскравыя характары, рабілі значныя абагульненні. Большасць створаных імі характараў, тыпаў, сімвалаў, вобразаў аказаліся эстэтычным адкрыццём.

Ад Коласа ідзе надзвычай важнае паняцце ў беларускай культуры – «родны кут», гэта значыць, малая радзіма чалавека. Каб зразумець гэтае паняцце, уявім увогуле прасторавую культуру беларусаў як нацыі. Яна фарміравалася пад уплывам характэрных для нашай краіны ландшафтаў. Так, У. Караткевіч гаварыў: «Тыповы беларускі краявід: поле, а за ім – лес». Інакш кажучы, прастора даволі адкрытая, хоць і не бяскрайні стэп, і беларус любіць акінуць вокам шырока, але на краі, на даляглядзе, хоць бы з аднаго боку, а часцей, з усіх, поле, луг закрываюцца лесам. Гэта і надае беларускім ландшафтам асаблівую ўтульнасць. Адсюль – кут. Кут – абмежаванасць, але яна стварае ў чалавека адчуванне абароненасці ў свеце.

У лісце да землякоў Я. Колас пісаў: «Даўно мяне цягне свой родны куток, дзе я гадаваўся, вучыўся, дзе правёў свае маладыя гады. Куток, якога я не бачыў ужо з 1915 года. З гэтага часу я бываў у Мікалаеўшчыне толькі ў мыслях ды ў сне».

Карані Я. Коласа – на Стаўбцоўшчыне, спрадвечнай зямлі беларусаў, даволі ўрадлівай. Усе продкі – са старажытнай вёскі Мікалаеўшчына. Знаходзілася вёска каля цэнтральнай сядзібы князёў Радзівілаў – Нясвіжа. У канцы ХІХ ст., калі нарадзіўся будучы пісьменнік, Радзівілы яшчэ захоўвалі агромністыя латыфундыі зямлі, на якіх размяшчаліся не толькі палі, але і лясы, рэчкі, паселішчы. Бацька Коласа Міхась Міцкевіч служыў лесніком у князя Радзівіла, і яго час ад часу пераводзілі па службе з месца на месца. Служба ў князя бацькі Коласа была зусім не лёгкая, таму ён усё жыццё марыў пра набыццё ўласнай зямлі.

Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч – такое сапраўднае імя і прозвішча Я. Коласа – нарадзіўся 3 лістапада 1882 г. у засценку Акінчыцы. Бацькі тут пражылі да вясны 1883 года. Засценак, а пасля вёска Акінчыцы сёння ўключана ў межы горада Стоўбцы.

Я. Колас пісаў: «Пры шляху шырокім, // Дзе стаіць камора, // Я на свет радзіўся // Пад глухі шум бору. // Позняю парою, // Восенню гнілою(Верш «На раздарожжы»).

У Ластоку сям’я жыла да 1890 г. Сядзіба ў цэлым захавалася ад часоў маленства Коласа. Асабліва любіў пясняр Альбуць, дзе Міцкевічы жылі з 1890 па 1904 г. У паэме «Новая зямля» Альбуць апісана як Парэчча. Адсюль будучы паэт хадзіў на вучобу ў народнае вучылішча ў вёску Мікалаеўшчына, тут напісаў свой першы верш, за які атрымаў ад бацькі рубель (гэта на той час вялікія грошы: на 50 капеек можна было паабедаць).

Калыска таленту – тысячы ніцей, якімі звязаны чалавек са светам прыроды. Менавіта жыццё на ўлонні прыроды пад апякунствам мудрых дарослых, напрыклад, дзядзькі Антося, выхоўвалі ў маленькім Костусю назіральнасць, дапытлівасць, любасць да жывога. Некаторыя прыхільнасці, засвоеныя ў дзяцінстве, засталіся ў Коласу на ўсё жыццё. Напрыклад, ён вельмі любіў збіраць грыбы; каля ўласнага дома пасярод горада адводзіў дзялянку і вырошчваў жыта (у яго ж і псеўданім – Колас).

Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч з дзяцінства вылучаўся выдатнымі здольнасцямі, любоўю да навучання. У 1898–1902 гг. ён вучыўся ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі, дзе давалі грунтоўную адукацыю. Нясвіж - фактычна культурная сталіца Беларусі, з мноствам старадаўніх будынкаў у стылі барока. Іх сузіранне як бы далучала маладога чалавека да еўрапейскай культуры.

Затым ён чатыры гады працаваў вясковым настаўнікам на Палессі – у вёсцы Люсіна, а ў 1904–1906 гг. у Пінкавічах каля Пінска.

Летам 1906 г. Колас быў адным з арганізатараў першага з’езда беларускіх настаўнікаў у вёсцы Мікалаеўшчына. Тут упершыню заявіла пра сябе новая палітычная сіла – маладыя вясковыя інтэлігенты, выхадцы з народа. Канстанцін Міхайлавіч паводзіў сябе баявіта, актыўна. Але за ўдзел у з’ездзе быў пазбаўлены працы.

Гады працы Я. Коласа настаўнікам ён сам яскрава апісаў у трылогіі «На ростанях», якая пісалася на працягу 1922–1954 гг.: тут ён вяртаўся ў сваё незабыўнае юнацтва.

Пачатак самастойнай працы будучага класіка амаль супаў з сур’ёзным сацыяльным выбухам, які адбыўся ў Расійскай імперыі, – першай рускай рэвалюцыяй (1905–1907 гг.). На гэты ж час (1906 г.) прыходзіцца і пачатак літаратурнай творчасці Я. Коласа. Першыя свае творы ён друкуе ў першых нумарах газеты «Наша доля», якая выдавалася ў Вільні.

Стаўшы пісьменнікам, Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч бярэ сабе арыгінальны псеўданім – Якуб Колас. Гэта імя выяўляе міфалагічныя погляды нашых продкаў на свет і гаворыць пра разуменне самім пісьменнікам універсальнага сімвалу кола-круга, а таксама сонечнага культу і культу маці-зямлі. Колас як расліна сімвалізуе сабою вечны кругазварот жыцця. Слова ўтворана ад кораня «кола», а з кругавой формай сутнасна звязваецца касмічнае жыццё ў цэлым і быццё чалавека ў самых розных яго праявах, у тым ліку свята Каляды, што прыходзіцца на зімовы сонцаварот, а таксама ператварэнне душы чалавека (нараджэнне – смерць – новае нараджэнне). Такім чынам, не толькі пра сялянскасць сюжэтаў і матываў сведчыць псеўданім Якуба Коласа, а з’яўляецца філасофска-сімвалічнай матрыцай яго творчасці ў цэлым.

Зімою 1906-1907 гг. жыў на ўрочышчы Смольня, вёў прыватную школу. У 1907 г. працаваў у газеце “Наша ніва” ў Вільні.

У 1908 г. улады ўзбудзілі суд за арганізацыю настаўніцкага з’езда ў 1906 г., і Колас быў асуджаны на тры гады астрогу.

У турме Канстанцін Міхайлавіч шмат пісаў. Сябры, што заставаліся на волі, у 1910 г. выдалі зборнік яго вершаў «Песні-жальбы». Пра знаходжанне ў засценку Коласа апавядае верш М. Арочкі «Якуб Колас у Мінскім астрозе»: «Дзень абарвалі скрыгатам ключы. // Як спёрла грудзі ў мяшку каменным! // Бі ў дзверы акаваныя, крычы – // За дротам не пачуе дзень праменны. // Няўжо там дзень? // Густы, цягучы змрок... <...> //... І ў гэты міг пакут, // Праз ноч, праз гэту цвіль каменняў // Пранікла, быццам пасмачка прамення, // І азарыла зрок: мой родны кут! // Мой родны кут! // Лугі над Прынямоннем, // Дубы, як вежы... // Шаты стромых хвой... // Як добра, што ў дзень нялёгкі той // Прыйшлі сюды вы, у чорнае сутонне!»

У 1912 годзе Я. Колас ажаніўся. Усё жыццё ён шчасліва пражыў з Марыяй Дзмітрыеўнай, вырасціў трох сыноў. Адзін з іх, на жаль, загінуў падчас Вялікай Айчыннай вайны.

У 1912-1914 гг. працаваў настаўнікам у прыходскім вучылішчы ў Пінску. У час першай сусветнай вайны разам з сям’ёй эвакуіраваўся ў Маскоўскую губернію. Быў мабілізаваны ў войска. Скончыў ваеннае вучылішча. Служыў у запасным палку ў Пермі. Летам 1917 г. быў накіраваны на Румынскі фронт, але цяжка захварэў і быў эвакуіраваны ў горад Абаянь. К 1918 г. звольнены як настаўнік. Працаваў на Куршчыне настаўнікам, школьным інструктарам. Па выкліку ўрада БССР у маі 1921 г. прыехаў у Мінск. Выкладаў у Мінскім педтэхнікуме, у БДУ.

Як прызнаваўся сам паэт і як відаць з яго эпісталярнай спадчыны, найбольш шчасліва ён пачуваў сябе на пачатку 20-х гадоў. Можа, таму яны і далі такі багаты творчы плён: паэмы “Новая зямля” і “Сымон-музыка”, дзве першыя аповесці з трылогіі “На ростанях”.

З дня ўтварэння Акадэміі Навук БССР (1929 г.) быў яе нязменным віцэ-прэзідэнтам. Народны паэт Беларусі з 1926 г. Нярэдка ездзіў па краіне, па СССР, быў нават у Парыжы, які яму не спадабаўся.

У савецкі час Я. Колас працаваў у розных жанрах, з’яўляўся заснавальнікам многіх з іх.

Я. Колас і актыўна падтрымліваў, і сам ствараў літаратурную эпоху, якая будзе названа эпохай нацыянальнага адраджэння. З пачатку 20-х гадоў ён стаў адным са стваральнікаў беларускай савецкай літаратуры.

МАКСІМ БАГДАНОВІЧ

У Максіма Багдановіча – трэцяга з літаратурных класікаў Беларусі, вельмі любімага ў народзе, – кароткі жыццёвы і творчы шлях. Нарадзіўся Максім Адамавіч Багдановіч 9.12. 1891 года ў горадзе Мінску ў сям’і служачага – беларускага фалькларыста, этнографа.

Па бацьку продкі будучага песняра былі прыгонныя, але ўсе людзі мастацкага складу і з прафесіямі – кухар, садоўнік. Бабуля Максіма валодала выдатнымі матэматычнымі здольнасцямі: будучы непісьменнай, складаныя падлікі рабіла ў галаве. Акрамя таго, цудоўна апавядала народныя казкі. Магчыма, дзякуючы ёй абудзілася ў маленькім Максіму любоў да народнай культуры. Бацька яго Адам Ягоравіч у сваіх фалькларыстычных працах у многім асноўваўся на тым, што пачуў ад сваёй маці.

Маці ж самога Максіма Марыля Апанасаўна была дачкой дробнага чыноўніка. Бацькі яе рана памерлі, але дзяўчынка спадабалася жонцы губернатара, і тая вывучыла яе за свой кошт. Ад маці Максім пераняў любоў да чытання, а таксама выключную дабрыню, эмацыянальнасць, летуценнасць.

Першыя дзіцячыя гады Максім правёў у Гродна менавіта пад уплывам маці. Але яна рана памерла ад сухотаў. Адам Ягоравіч узяў шлюб з сястрой жонкі Максіма Горкага – Аляксандрай Паўлаўнай. І сям’я пераехала з Беларусі на радзіму другой жонкі Адама Ягоравіча: з 1896 г. па 1908 г. жылі ў Ніжнім Ноўгарадзе. Некаторы час былі блізкія да сям’і Максіма Горкага. М.Горкі ўсё жыццё цаніў Адама Ягоравіча, дапамагаў яму.

Падчас родаў памерла мачаха Максіма Аляксандра Паўлаўна. Яго бацька трэці раз узяў шлюб з сястрой сваёй першай жонкі.

Максім Багдановіч вучыўся ў гімназіі ў Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі, дзе жыў з сям’ёй бацькі з 1908 г. па 1916 г. Гімназія ў царскай Расіі – гэта класічнае навучанне высокага ўзроўню. Максім выдатна ведаў антычную спадчыну, сусветную, рускую літаратуру. Але ў яго рана абудзілася цікавасць да культуры і мовы сваёй радзімы, ён пачаў пісаць творы па-беларуску, пасылаў іх у “Нашу Ніву”. У 1911 г. наведаў Беларусь, Вільню.

Скончыўшы Дзямідаўскі юрыдычны ліцэй у Яраслаўлі, Максім восенню 1916 г. пераехаў у Мінск. Тут працаваў сакратаром губернскай харчовай камісіі. Ужо даўно ён хварэў на сухоты і таму вымушаны быў паехаць на лячэнне ў Крым, дзе памёр у Ялце 25 мая 1917 г. Там і пахаваны.

Першы твор Максіма Багдановіча – алегарычнае апавяданне “Музыкі” – было апублікавана ў “Нашай Ніве” ў 1907 г. Адзіны прыжыццёвы паэтычны зборнік “Вянок” выйшаў у Вільні ў 1913 г. Але шмат якія творы ў зборнік не ўвайшлі. Найбольш поўна творчасць Максіма Багдановіча прадстаўлена ў Зборы твораў у трох тамах, які выйшаў у Мінску ў 1992 г.

Працаваў Максім Багдановіч у розных жанрах: паэт, празаік, крытык, перакладчык. Многія яго творы пакладзены на музыку. Ёсць опера “Зорка Венера” Ю. Семянякі.

Зборнік “Вянок” пачынаецца цыклам “У зачараваным царстве”. Гэта як бы першае набліжэнне паэта да Беларусі – краіны казачнай, поўнай загадак, цудаў, надзвычай для яго прыцягальнай. Увогуле ж асноўная тэма творчасці Багдановіча – прырода і культура ў іх суаднесенасці і ва ўзаемапранікненні. Ён жыў сярод вобразаў мінулага (“хоць душой у прошлым патануць”), спачываючы ў ім ад жыццёвай мітусні, і часта разважаў пра тое, што знаходзіцца за краем часу і прасторы. У яго прыхільнасць да вечаровых і начных пейзажаў, што можна тлумачыць рамантычным светаадчуваннем – усе рамантыкі любілі ноч, бо толькі ноччу можна адчуць дыханне Вечнасці, засяродзіцца, як бы падключыцца да рытмаў Космасу, проста марыць. Для Багдановіча ноччу “жыццё чуваць з усіх старон, / Жыццём напоўнены ўвесь мрок”.

Прыцягвала яго і водная гладзь, глыбіня. У Багдановіча – асаблівая прыхільнасць да азёраў (“Возера”, “Над возерам” і пад.). Звычайна возера ў творах Багдановіча звязана з міфалагічным вобразам лесуна. У вобразе ляснога духа ў трактоўцы паэта шмат загадкавага. Напрыклад, менавіта возера – люстэрка чамусьці лесуна, а не вадзяніка. Пры гэтым у шэрагу вершаў лясун – стары, нямоглы, хоць у “Хрэсьбінах лесуна” ён як бы адроджаны, весела калышацца ў небе, і яго ў нябеснай купелі хрысціць месяц. Таямніцай застаецца, ці можна “душу дзікую” ахрысціць, і ў чым сэнс такога хрышчэння, якое пазначана менавіта хрысціянскімі атрыбутамі – купеллю, крыжамі ялін? Лясун – душа лесу – валодае мудрасцю, таму ён і стары, уласна як старымі заўсёды былі язычніцкія жрацы-вешчуны. Прычым нягледзячы на старасць, лясун “усім калышэць, дзвіжэць у бару” (“Лясун”). Увогуле, немагчыма ўявіць маладым лесавіка, калі ён жыве з невядома якой далёкай даўніны. Старасць міфалагічных істот у Багдановіча гаворыць пра іх архаічнасць. Калі ж лесавік загінуў, бо вырубілі стары бор, то пакінуў пасля сябе возера-люстэрка – уваход у іншасвет: “Як у нязнаны свет акно, / Ляжыць, халоднае, яно, / Жыццё сабою адбівае / I ўсё, што згінула даўно, / У цёмнай глыбіні хавае”. Менавіта ў іншым вымярэнні, паводле Багдановіча, цяпер жыве лесавік, раз для яго не аказалася месца на зямлі. На дне ракі ці возера, значыць, у адлюстраваным свеце, як бы “свеце наадварот”, ляжыць і вадзянік (“Вадзянік”, “Асенняй ночай”).

Адносна ж чалавека Багдановіч-хрысціянін спадзяваўся, што “напоўненая” думкамі, пачуццямі чалавечая душа згінуць проста так, зусім без следу, не можа, таму і заклікае свайго чытача: “Жыві і цэльнасці шукай, / Аб шыраце духоўнай дбай. / I ў напружанні паўнаты / Свайго шырокага жыцця / Без болю, ціха зойдзеш ты / У краіну забыцця”. Гледзячы на свет, Багдановіч уносіў яго ў душу, як бы уносіў Бога: нейкую незалежную ад нашага “я” светлую рэальнасць. Ва ўсіх сваіх вершах міфалагічнага цыклу і прыродаапісальных Багдановіч выступае як паэт-пантэіст, для якога Бог раствораны ў прыродзе, Бог і ёсць прырода. Гэта зноў-такі філасофія рамантызму. І адначасова вельмі нацыянальная філасофія, нацыянальная рэлігія, для якой характэрныя набажэнства на прыродзе, крыжовыя ходы, ушанаванне зорак, святых крыніц, дрэў.

Ідэал чалавека для Багдановіча – Мадонна. Копія з карціны Рафаэля “Сіксцінская мадонна” вісела ў яго над ложкам. Багдановіч ставіўся да жанчыны ўзвышана. Перш за ўсё ён шанаваў жанчыну-маці, цаніў у жанчыне чысціню і адданасць. Вось адкуль яго цыкл “Мадонны”.

Паэту арганічна ўласцівае пачуццё прыгожага. Яго так і называюць – “пясняр красы”. Самае прыгожае, што ёсць у свеце, – пачуццё каханне. У Багдановіча інтымная лірыка багатая на розныя матывы. Ёсць творы сумныя, з трагічнымі нотамі, што звязана з асабістымі перажываннямі. Не вельмі яму, хвораму чалавеку, шанцавала ў каханні. У цыклу “Каханне і смерць” радасць і пакута пастаўлены побач.

Шмат якія вершы М. Багдановіча – сапраўдныя, сусветнага ўзроўню, шэдэўры. Усе народы міфалагізавалі зорнае неба, здаўна Венера была багіняй кахання, але толькі ў Багдановіча закаханыя звязваюцца адзін з адным праз сузіранне зоркі Венеры (“Зорка Венера”). Шукаючы ў небе пуцяводную зорку, што кожны дзень суправаджае узыход і заход сонца, паэт бачыць у ёй жанчыну і адначасова пазнае праз яе вялікія творчыя сілы прыроды. У вершах “Зорка Венера” і “Маладыя гады” Багдановіч перадае светлыя пачуцці юнацтва, адчуванне маладосці як шчасця. Радасцю і шчасцем прасякнуты таксама яго пейзажныя вершы: “Зімой”, “Зімовая дарога”, “Добрай ночы, зара-зараніца!”, “Па-над белым пухам вішняў!”. Прыгажосць прыроды ў Багдановіча паўстае як велізарная жыццёвая сіла з яе каласальнымі творчымі магчымасцямі, неверагоднай разнастайнасцю ліній, форм, фарбаў, гукаў.

У Багдановіча шмат вершаў і патрыятычнага характару, дзе згадваецца багатае гістарычнае мінулае Беларусі. Калі ў Вільні ён наведаў беларускі музей, яму асабліва спадабаліся слуцкія паясы. На аснове ўбачанага ён стварыў цыкл “Старая Беларусь”. У ім найбольш значныя творы: “Слуцкія ткачыхі”, “Летапісец”, “Перапісчык”. З сацыяльных варта назваць верш “Мяжы”, у якім мяжа – сімвал няволі, адзіноты, адчужанасці чалавека ад чалавека ў буржуазным грамадстве.

Аднак у творчасці Багдановіча няма адчаю і безнадзейнасці. Будучае ўяўляецца яму светлым і шчаслівым. Яно малюецца ў вобразах усходу сонца, вясны, залацістага яснага дня. Сімвал увогуле характэрны для творчасці Багдановіча. Так, у вершы “Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі” з зярнятамі – сімвалам самога жыцця – паэт звязвае адраджэнне сваёй радзімы, спадзяецца на жыццёвыя сілы народа. З гэтымі шчырымі спадзяваннямі ён і ўвайшоў у беларускую літаратуру як яе класік.

КАНДРАТ КРАПІВА

Прызнаны класік беларускай літаратуры Кандрат Крапіва (Кандрат Кандратавіч Атраховіч) працаваў у самых розных жанрах: драматургіі, паэзіі, прозе, крытыцы, перакладзе, быў выдатным вучоным-моваведам, стваральнікам шматлікіх слоўнікаў: беларуска-рускага, руска-беларускага, тлумачальнага. Найперш ён вядомы як сатырык і гумарыст, які яскрава ўвасобіў уласцівы для беларусаў здаровы гумар, у цэлым смехавую культуру народа. Тройчы быў узнагароджаны Дзяржаўнымі прэміямі, у 1956 г. яму прысвоена званне народнага пісьменніка Беларусі.

К. К. Атраховіч нарадзіўся 22 лютага (5 сакавіка) 1896 г. у вёсцы Нізок Уздзенскай воласці Ігуменскага павета Мінскай губерніі (цяпер Дзяржынскі раён Мінскай вобласці) у сялянскай сям’і.

Закончыў царкоўна-прыходскую школу, гарадское вучылішча ў Стоўбцах, затым такое ж вучылішча ў мястэчку Койданава (цяпер Дзяржынск), атрымаў званне народнага настаўніка. Выкладаў нядоўга, бо ў 1915 г. яго забралі ў войска. З Гатчынскай школы прапаршчыкаў выйшаў афіцэрам. Трапіў на фронт у кастрычніку 1916 г. Дэмабілізаваўся як настаўнік у 1918 г. У роднай вёсцы перажыў нямецкую акупацыю, затым польскую. Пасля ўстанаўлення савецкай улады быў прызваны ў Чырвоную Армію, удзельнічаў у баях супраць бандаў Булак-Балаховіча.

Пісаць пачаў з газетных карэспандэнцый, вершаў і фельетонаў на бытавыя і палітычныя тэмы. Дэмабілізаваўшыся ў 1923 г., паехаў да бацькоў у Нізок – ужо з маладой жонкай і сынам. Але з 1925 г. Атраховіч з сям’ёй канчаткова перабраўся ў Мінск, тут жа акунуўшыся ў вір надзвычай тады бурлівага літаратурнага жыцця: працавалі розныя літаратурныя суполкі, творчыя аб’яднанні, маладыя паэты спрачаліся са старымі, актыўна наступалі, сцвярджаючы сябе, свае погляды на мастацтва. Інтэнсіўна працаваў і Крапіва, які ўзяў сабе “пякучы” псеўданім з-за сатырычнага напрамку творчасці. Адна за адной выходзяць яго кнігі: “Асцё”, “Крапіва”, “Біблія”, “Апавяданні”, “Байкі”. Сваёй творчасцю ён сцвярджаў у беларускай літаратуры новыя жанры, новыя тэмы і сюжэты.

Не ўсе творы Крапівы 20-х гг. аказаліся даўгавечныя: большасць сатырычных вершаў і баек выкліканы да жыцця канкрэтнымі праблемамі свайго часу. Сам Крапіва, адчуўшы недастатковасць тэарэтычнай падрыхтоўкі, паступіў у БДУ – ужо сталым чалавекам і прызнаным пісьменнікам. Усё ж вялікая частка яго творчай спадчыны стала значным набыткам гісторыі культуры, трывала ўвайшла ў народную свядомасць.

У адрозненне ад сваіх залішне ўзнёслых і лозунгавых калег – так званых маладнякоўцаў – Крапіва пісаў проста і зразумела для простага чалавека, смела ўводзячы ў паэзію бытавыя рэаліі жыцця. Напрыклад, у вершы “Ціт заводзіць новы быт” (1923 г.) апавядаецца, як селянін прыбраў у хаце, выгнаў адтуль свіней, не б’е больш жонку, бо савецкая ўлада гэта забараняе, а таму і выведзены ў вершы як прыклад.

Але самым каштоўным, што стварыў Кандрат Крапіва ў 20-я гады, былі, бясспрэчна, байкі. І да Крапівы на Беларусі байкі пісалі Ф. Багушэвіч, Я. Купала, Я. Колас. Але толькі ў творчасці Крапівы байка дасягнула сапраўднага росквіту і мастацкай дасканаласці. У беларускай літаратуры як байкапісец ён не ведае сабе роўных.

Звычайна Крапіва браў сюжэты, як і ў вершах, з вясковага побыту, але сэнс паказанай сітуацыі выходзіў за межы сялянскага жыцця – такая ўласцівасць байкі: яна праз канкрэтны факт, выпадак раскрывае сутнасць пэўнай з’явы ў яе, так бы мовіць, універсальнасці. Шмат якія байкі сталі класікай: “Дзед і баба”, “Сука ў збане”, “Дыпламаваны баран”, “Махальнік Іваноў”, “Сава, Асёл ды сонца”, “Жаба ў каляіне”, “Ліслівае цяля” і інш. Для кожнага з персанажаў аўтар знаходзіў трапныя азначэнні, словы, якія дакладна акрэслівалі партрэты, уласцівасці натуры. Многія творы выраслі з прыказак, маюць іх эпіграфамі, напрыклад, у байкі “Саманадзейны конь” такі эпіграф: “Вялікаму каню – вялікі хамут”, а да байкі “Кувада” пра ныцікаў і малавераў паэт узяў наступнае народнае выслоўе: “Карова целіцца, а ў быка зад баліць”. Увогуле байкі Крапівы сапраўды народныя: тут выкарыстоўваюцца не толькі фальклорныя сродкі формы, але і выяўляецца народны погляд на рэчы. Некаторыя выразы з яго баек, у сваю чаргу, шырока пайшлі ў народ, напрыклад, пра неадукаваных самаўпэўненых дурняў мы гаворым словамі Крапівы: “Другі баран – ні бэ, ні мя, // А любіць гучнае імя”. У сваіх творах паэт выкарыстоўваў самыя розныя сродкі камічнага: сарказм, з’едлівую іронію, вясёлы гумар, добрую ўсмешку.

Не сакрэт, што сёння наша мова страшна збяднела, стала нівеліраванай, стандартнай, англізаванай. Звяртанне да насычанай фразеалагізмамі паэзіі Крапівы ў многім дапамагло б аднавіць слоўнік народнай мовы, зрабіла б яе больш яркай, вобразнай, а значыць, больш даходлівай. Добрае валоданне мовай дапамагае ў любой працы.

Выдатным майстрам сатыры паказаў сябе Крапіва і ў прозе, стварыўшы ў 20-я гады шмат апавяданняў, у аснове якіх – часта анекдатычныя выпадкі. У іх Крапіва высмейваў розныя праявы ўласніцкай псіхалогіі. Але найбольш поўна яго талент празаіка раскрыўся ў рамане “Мядзведзічы” (1932 г.). Працаваў над кнігай Крапіва ў час калектывізацыі, вострай барацьбы на вёсцы, і гэта наклала адбітак на кнігу. Сёння яна мае значную гістарычную і этнаграфічную цікавасць, паказвае магчымасці беларускай прозы ў рэалістычным адлюстраванні жыцця.

У 1934 г. Крапіва нараджаецца як драматург: была пастаўлена першая яго п’еса – драма “Канец дружбы”. З таго часу іншыя жанры адышлі ў творцы на другі план. П’есы Крапівы карысталіся вялікім поспехам, ставіліся на сцэне многіх тэатраў СССР. Толькі ў Беларускім акадэмічным тэатры імя Я.Купалы спектаклі па яго п’есах паказвалі каля васьмісот разоў.

У п’есе “Канец дружбы” аўтар вырашае праблемы маралі – дружбы, прынцыповасці, ідэйнасці. Здаецца, сёння п’еса была б не да месца, састарэла. Якраз наадварот. У любым грамадстве цэніцца вернасць слову, ідэалам маладосці, таварыскасці, а двурушніцтва не вітаецца.

Наступная п’еса – драма “Партызаны” (1937 г.) – апавядае пра змаганне з інтэрвентамі на Беларусі ў час грамадзянскай вайны.

Аднак найбольшы поспех прынесла Крапіве камедыя “Хто смяецца апошнім” (1939 г.), якая па праву лічыцца адной з лепшых у еўрапейскай камедыяграфіі ХХ ст. Звыш васьмідзесяці тэатраў ставілі п’есу, пасля вайны яе экранізавалі, прычым ігралі і ў спектаклях, і ў кіно карыфеі беларускай сцэны: П.Глебаў, А.Рахленка, З. Браварская, А.Ржэцкая. Камедыя і сёння гучыць надзённа, хоць змяніўся і час, і сацыяльны лад, і людзі. Канфлікт п’есы народжаны непрымірымасцю інтарэсаў сапраўдных працаўнікоў і карыслівых, эгаістычных інтарэсаў прыстасаванцаў. Супрацьстаяць паміж сабою сумленныя людзі, сапраўдныя вучоныя – і кар’ерысты, махляры ў навуцы. Адзін з такіх прайдзісветаў – Гарлахвацкі – трапляе на пасаду дырэктара інстытута геалогіі. Тут ён дзейнічае даволі паспяхова, выкарыстоўваючы падхалімаў тыпу Зёлкіна. Дэмагагічна жангліруючы рэвалюцыйнымі фразамі, Гарлахвацкі шальмуе таленавіта вучонага прафесара Чарнавуса, запалохвае і тэрарызуе сумленнага, але вельмі баязлівага вучонага Тулягу. Тады, ва ўмовах рэпрэсій, лёгка было паклёпнічаць на чалавека. Драматургу трэба было мець вялікую грамадзянскую смеласць, каб выкрываць адмоўныя з’явы часу. Хоць у прынцыпе канфлікт п’есы – на ўсе часы: заўсёды ёсць зайздроснікі, двурушнікі, паклёпнікі, шантажысты, якія ва ўмовах канкурэнцыі знішчаюць сумленных людзей, а тыя, як правіла, не ўмеюць абараніць сябе. Праўда, Туляга ў рэшце рэшт знаходзіць у сабе сілы і з дапамогай сяброў умела выкрывае прыстасаванца і невука Гарлахвацкага. Але на тое і жанр камедыі ў літаратуры, каб паказваць арыгінальныя і дасціпныя выхады з рознага роду драматычных ці недарэчных сітуацый.

К.Крапіва ўдзельнічаў у савецка-фінскай вайне 1940 г., а потым у Вялікай Айчыннай вайне. Такім чынам, ён – удзельнік чатырох войнаў. У 1945 г. напісаў яшчэ адну сатырычную камедыю – “Мілы чалавек”, якая выклікала шмат спрэчак. З’явілася, відаць, не ў час: народ прагнуў героікі, а тут – сатыра. Але ў гераічныя эпохі, калі народ мабілізуе ўсе свае рэзервы, прайдзісветы тыпу Жлукты (персанаж п’есы) – асабліва небяспечныя.

Пасля вайны Крапіва працягваў пісаць камедыі і драмы (“Пяюць жаваранкі”, “Зацікаўленая асоба” і інш.). Найбольшы поспех яму прынесла філасофска-фантастычная камедыя “Брама неўміручасці” (1974 г.) – аб вынаходніцтве эліксіру несмяротнасці. Поспех навукі ставіць вельмі складаныя маральна-этычныя праблемы, у прыватнасці: хто мае права на несмяротнасць? Нягледзячы на ўмоўнасць канфлікту, персанажы намаляваны яскрава, з непаўторнымі індывідуальнымі рысамі – як заўсёды ў Крапівы.

Пражыў К. Крапіва доўга (памёр у 1991 г.) і ўспрымаўся як сапраўдны патрыярх у літаратуры, несумненны аўтарытэт сярод пісьменнікаў. Гумарыст і сатырык у творчасці, ён у жыцці быў маўклівым, нешматслоўным, нават змрочным чалавекам. Скажам, ён ведаў таямніцу смерці Я.Купалы, але панёс яе з сабой у магілу, так і не выдаўшы, як бы яго не распытвалі. І працаваў да канца ў Акадэміі навук, нягледзячы на слабыя вочы. Прыклад сапраўднага майстра ў літаратуры і выдатнага вучонага.

МАКСІМ ТАНК

Біяграфія Максіма Танка багатая і гераічная. Нарадзіўся Яўген Іванавіч Скурко (так па-сапраўднаму звалі паэта) 17 верасня 1912 г. у вёсцы Пількаўшчына на Мядзельшчыне ў сялянскай сям’і. Пасля пачатку Першай сусветнай вайны бацьку будучага паэта мабілізавалі ў войска, і ён разам з адыходзячым фронтам асеў у Расіі. Туды ж падалася і маці з сынам. У Маскве Яўген пачаў хадзіць у школу. Увосень 1922 г. сям’я вярнулася на радзіму, але апынулася ў Польшчы, да якой адышла Заходняя Беларусь па несправядліваму Рыжскаму дагавору. Працягваць вучобу Скурко паспрабаваў у Віленскай рускай прыватнай гімназіі, але яе закрылі польскія ўлады. Пачаў вучыцца ў Радашковіцкай беларускай гімназіі, але быў выключаны з яе за ўдзел у забастоўцы, накіраванай супраць урадавай палітыкі ліквідацыі школ нацыянальных меншасцей. З Радашковічаў Скурко зноў пераехаў у Вільню і паступіў у беларускую гімназію, але і там доўга не затрымаўся, бо за ім ужо сачылі польскія ўлады. Прыйшлося перайсці на курсы меліяратараў.

Скурко пачаў пісаць вершы ў 1927 г., яшчэ ў Радашковіцкай гімназіі. Аднак упершыню асмеліўся іх апублікаваць толькі ў 1932 г. у падпольным рукапісным часопісе “Пралом” пад псеўданімам Граніт. У тым жа годзе ў львоўскай газеце “На пераломе” з’явіўся верш “Зайштракавалі гіганты каміны”, падпісаны псеўданімам Максім Танк. З ім паэт і ўвайшоў у беларускую літаратуру.

У 30-я гады Максім Танк – ужо заўзяты рэвалюцыянер. Ён змагаўся не толькі сваім палымяным словам, але і актыўна распаўсюджваў камуністычную літаратуру, вёў падпольную работу сярод моладзі, адстойваў правы працоўных беларусаў мець свае школы, бібліятэкі, карыстацца беларускай мовай. Неаднаразова яго арыштоўвалі, судзілі, кідалі ў турму.

У 1936 г. на грошы КПЗБ быў выдадзены першы зборнік паэта “На этапах”. На другі ж дзень увесь тыраж канфіскавалі. Але ўжо на наступны год выходзіць другі зборнік “Журавінавы цвет”, у 1938 г. – трэці “Пад мачтай”. Ад кнігі да кнігі расце паэтычнае майстэрства Максіма Танка.

Вызваленне савецкімі войскамі Заходняй Беларусі ў верасні 1939 г. застала паэта ў роднай Пількаўшчыне. Адразу выехаў у Мінск, дзе сустрэўся з многімі беларускімі савецкімі пісьменнікамі, якіх да гэтага ведаў па іх творах. Падчас Вялікай Айчыннай вайны М. Танк працаваў у франтавой газеце “За Савецкую Беларусь”, быў сакратаром агітплаката “Раздавім фашысцкую гадзіну”. Творы Максіма Танка з’яўляліся на старонках перыядычных выданняў, гучалі па радыё, перакладаліся на іншыя мовы. У гэты час паэт завязаў сяброўскія сувязі з прадстаўнікамі братніх савецкіх літаратур, пазнаёміўся з многімі рускімі пісьменнікамі, з якімі потым сябраваў усё жыццё.

Надзвычай плённа працуе паэт пасля вайны. Ён выдаў шмат паэтычных кніг (“Каб ведалі”, “На камні, жалезе і золаце”, “У дарозе”, “След бліскавіцы”, “Мой хлеб надзённы”, “Глыток вады”, “Хай будзе святло”, “Дарога, закалыханая жытам”, “Нарачанскія сосны”, “Прайсці праз вернасць” і інш.)

Заслугі М. Танка ў літаратурнай дзейнасці былі высока ацэнены. За кнігу “Каб ведалі” ён атрымаў Сталінскую прэмію. Літаратурнай рэспубліканскай прэміяй адзначана кніга “След бліскавіцы”, Дзяржаўнай прэміяй імя Я. Купалы – зборнік “Мой хлеб надзённы”, Ленінскай прэміяй (тады вышэйшай савецкай узнагародай) – кніга “Нарачанскія сосны”, Літаратурнай прэміяй імя А. Фадзеева – “Прайсці праз вернасць”.

Максіму Танку было нададзена званне народнага паэта Беларусі. Ён з’яўляўся акадэмікам Акадэміі навук БССР, а пасля аб’яўлення незалежнасці – Нацыянальнай акадэміі РБ. За актыўную грамадскую дзейнасць і вялікі плён у літаратуры Танку было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы.

М. Танк працаваў на розных пасадах. Так, доўгі час ён быў галоўным рэдактарам часопіса “Полымя”. З 1966 г. і да сваёй смерці ў 1995 г. – старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі, і пры ім СП перажываў свае зорныя часы. З’яўляўся ён дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР, членам ЦК КПБ, членам Савецкага камітэта абароны міру.

Выдатнымі якасцямі паэзія Максіма Танка вызначылася яшчэ ў давераснёўскі час. Так, у шырокавядомым вершы “Песня кулікоў” расказваецца пра цяжкае жыццё сялянскай сям’і, але ў вершы няма безвыходнасці і адчаю – паэт, па-наватарску выкарыстоўваючы традыцыйны для народнай паэзіі вобраз песні кулікоў, сцвярджае надзею на блізкае вызваленне.

У паэзіі М. Танка перыяду Вялікай Айчыннай вайны шмат радкоў, якія і сёння нельга чытаць без хвалявання, напрыклад, у вершы “Мы вернемся”, напісаным ў страшныя месяцы суцэльнага адступлення: “А мы шляхі вярнуцца знойдзем, // Як вырай іх знаходзіць век, // Па сонцу, што над намі ўзойдзе, // Па звону беларускіх рэк”. Танкаўскі верш “Не шкадуйце, хлопцы, пораху...” беларускія партызаны зрабілі сваёй песняй.

Кола матываў і вобразаў, якія хвалявалі М.Танка, як і яго чытачоў, у ваенныя часы, дастаткова шырокае. Ён славіў подзвігі ваяроў, гаварыў пра падтрымку сумленнымі людзьмі ўсіх краін барацьбы савецкіх людзей супраць варожай навалы, вітаў вызваліцеляў, пісаў пра аднаўленне жыцця на руінах гарадоў і вёсак. Мастацкія сродкі, якімі карыстаўся паэт, каб уздзейнічаць на душы слухачоў і чытачоў, – таксама самыя разнастайныя. Тут і заклікі, і гучны пафас, і лірычная туга, і філасофскі роздум, і эпічныя сцэны, і сюжэтныя балады.

Не выпадкова менавіта ў цяжкія ваенныя часы (у 1943 г.) з’явіўся адзін з самых вядомых вершаў М. Танка і адзін з лепшых вершаў у беларускай літаратуры – “Родная мова”. Паэт сцвярджае галоўную нацыянальную каштоўнасць, каласальны духоўны скарб – мову. У мове ўвасоблена культура народа, яго душа, яго гісторыя. Верш пачынаецца з гімна матчынай мове, якая ўвабрала ў сябе цэлы свет: “З легендаў і казак былых пакаленняў, // З калосся цяжкога жытоў і пшаніц, // З сузор’яў і сонечным цёплых праменняў, // З грымучага ззяння бурлівых крыніц, // З птушынага шчэбету, шуму дубровы, // І з гора, і з радасці, і з усяго // Таго, што лягло назаўсёды ў аснову // Святыні народа, бяссмерця яго, – // Ты выткана, дзіўная родная мова”. Заканчваўся верш упэўненасцю, што народ пранясе сваю мову праз усе выпрабаванні і захавае для нашчадкаў.

Ужо пасля вайны размову пра важнасць мовы і літаратуры паэт працягвае ў шматлікіх вершах. Напрыклад, у вершы “Паэзія” ён гаворыць, як паэзія гаіла раны душы чалавека, дапамагала пераносіць гора і пакуты. Паэзія патрабуецца людзям, як дружба і радасць. Увогуле тэме мастацтва і яго значэнні ў жыцці чалавека прысвечана ў Танка шмат твораў – больш, чым у каго іншага з беларускіх паэтаў. Зусім не партыйныя агіткі ён пісаў, а імкнуўся давесці да народа важнасць агульначалавечых каштоўнасцей. Верш “Рукі маці” – сапраўдны гімн беларускай жынчыне-працаўніцы, якая ў значнай ступені выцягнула на сабе тыл падчас вайны і пасляваеннае будаўніцтва. Мастацкія сродкі верша падкрэсліваюць значнасць і веліч жанчыны: “Іх цалавала зямля // Сваімі пясчанымі вуснамі // І каласамі; // Неба спякотай, вятрамі, дажджамі // Іх цалавала”. Метафара “цалавала” ўзносіць хвалу і працавітым рукам, і ўслаўляе жыццё, і надае вобразу маці кантэкст вечнасці.

М. Танк у беларускай літаратуры лічыцца адным з самых інтэлектуальных паэтаў, яго глыбока цікавілі філасофскія пытанні. Ды і ў галіне формы М. Танк – наватар. Ён заўсёды шукаў новыя сродкі і творча скарыстоўваў традыцыі.

Творчасць М. Танка надзвычай багатая па закранутых тэмах – па сутнасці гэта ўсё людское жыццё. Яго найбольш цікавіў чалавек працы, яго духоўны свет. Шмат вершаў пейзажных. Ёсць творы, прысвечаныя ўбачанаму і асэнсаванаму ў замежных краінах (напрыклад, шырокавядомы верш “Ave Maria”). Асабліва неабходна адзначыць пастаянную цікавасць паэта да народнай творчасці. Так, у “Сказе пра Вяля” ён шмат узяў з чарадзейнай казкі, напрыклад, эпізоды нараджэння асілка Вяля, будучага змагара за справядлівасць. А ў знакамітай паэме “Люцыян Таполя” М. Танк паказвае таленавітасць працоўнага чалавека: галоўны герой тут – майстра рабіць розныя цуды з дрэва, чым заўсёды славіліся беларусы.

Творы М.Танка ўражваюць і багаццем фармальных рашэнняў. Ёсць сярод іх казкі, калыханкі, вершаваныя прытчы, балады, эпітафіі, пародыі. Інтанацыя вершаў М. Танка надзвычай гнуткая, разнастайная. Каб наблізіць твор да размоўнай мовы, ён часам звяртаецца да верша без рыфмы. Паэт адным з першых у беларускай літаратуры пачаў шырока выкарыстоўваць верлібр – такую форму верша без рыфмы і нават без пэўнага памеру, якая стала надзвычай папулярнай на мяжы ХХ і ХХІ стагоддзяў.

У 2012 г. Беларусь шырока адзначыла 100-годдзе свайго выдатнага паэта, сапраўды народнага і надзвычай сучаснага, творчасць якога шмат можа сказаць беларусу пра яго самога.

ЯНКА БРЫЛЬ

У 2012 г. споўнілася 95 год з дня нараджэння Янкі Брыля, выдатнага беларускага празаіка, аўтара рамана “Птушкі і гнёзды”, шматлікіх аповесцей і апавяданняў, аднаго з аўтараў сусветна вядомай кнігі “Я з вогненнай вёскі...”

Я добра ведала Івана Антонавіча, бо мы з ім доўгі час былі суседзямі. Дом № 36 па вуліцы Карла Маркса – у 50–60-я гады дом пісьменніцкай карпарацыі, своеасаблівая камуна. Жылі мы тады дружна і вельмі радасна. Кватэра Я. Брыля размяшчалася якраз над нашай. Калі Іван Антонавіч спускаўся па лесвіцы (у доме не было ліфта) са свайго пятага паверха, ён заўсёды спяваў. У яго быў вельмі прыемны мяккі барытон. Спевы Брыля падымалі настрой і як бы зараджалі энергіяй і прагай жыцця. Ён сам быў увасабленнем жыцця поўнага і шчаслівага – высокі, магутны, энергічны, надзвычай дасціпны. Часта заходзіў да майго бацькі. І нават калі абодва – Шамякін і Брыль – раз’ехаліся па іншых кватэрах, яны захавалі да канца жыцця сяброўскія адносіны. Здарылася так, што з прызнаных савецкіх празаікаў-класікаў, а Брыля і Шамякіна менавіта адносілі да класікаў, яны пражылі даўжэй за ўсіх, хоць у апошнія гады жыцця кантактавалі ў асноўным па тэлефоне. І характэрная дэталь: палітычныя погляды ў абодвух адрозніваліся (відаць, не апошнюю ролю адыгрывала тое, што адзін выхоўваўся ў польскім асяроддзі, а другі – у русіфікаваным), але гэта не мела абсалютна ніякага значэння для шчырага сяброўства, для падтрымкі адзін аднаго.

Янка (Іван Антонавіч) Брыль нарадзіўся 4 жніўня 1917 года ў горадзе Адэсе (Украіна) у сям’і чыгуначніка. Бацькі ў свой час збеглі ад вайны на поўдзень тагачаснай Расійскай імперыі, але ў 1922 г. вярнуліся на радзіму – у Заходнюю Беларусь (вёску Загора Карэліцкага раёна Гродненскай вобласці). Сям’я Брыля – рабоча-сялянская, але па-свойму і інтэлігенцкая. Тут панавалі высокі аўтарытэт працы і культ асветы, кнігі. Маці Янкі навучыла яго чытаць па-руску. Закончыў ён польскую сямігодку ў 1931 г., працаваў на гаспадарцы, займаўся самаадукацыяй. Добрае веданне рускай і польскай моў далучыла яго да скарбаў сусветнай культуры. Шмат чытаў. Асабліва паўплывала на яго станаўленне як пісьменніка творчасць Л. Талстога і А. Чэхава.

Пісаць пачаў з вершаў, апублікаваў першы з іх у 1938 г. Але потым перайшоў на апавяданні і да вайны друкаваўся дастаткова актыўна.

У 1938 г. хлопец быў прызваны ў польскую армію. І ўжо ў першы дзень Другой сусветнай вайны Брыль браў удзел у няроўных баях з фашыстамі пад Гдыняй. Вестка пра ўз’яднанне Беларусі ў верасні 1939 г. сустрэла Івана Антонавіча ў нямецкім палоне і падштурхнула да ўцёкаў. Другая спроба ўдалася: у жніўні 1941 г. ён вярнуўся дахаты, у 1942 г. стаў партызанскім сувязным, з 1944 г. – разведчыкам партызанскай брыгады “Камсамолец”, рэдактарам газеты Мірскага падпольнага райкома “Сцяг свабоды”.

З кастрычніка 1944 г. жыў пастаянна ў Мінску. Працаваў у рэдакцыі газеты-плаката “Раздавім фашысцкую гадзіну”, часопісах “Маладосць”, “Вожык”, “Полымя”, у Дзяржаўным выдавецтве БССР. Быў прыняты ў члены Саюза пісьменнікаў Беларусі ў 1945 г. Двойчы выбіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР. З’яўляўся Старшынёй Беларускага аддзялення таварыства “СССР – Канада”; з 1989 г. стаў членам Беларускага ПЭН-цэнтра. Узнагароджаны двума ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны ІІ ступені, Дружбы народаў, “Знакам Пашаны”, савецкімі і польскімі медалямі. Лаўрэат Сталінскай прэміі (1952 г.), Літаратурнай прэміі імя Я. Коласа (1963 г.), Дзяржаўнай прэміі Беларусі (1982 г.). Народны пісьменнік Беларусі з 1981 г.

Я. Брыль не імкнуўся займаць дзяржаўныя пасады, выстаўляцца на першы план, хоць і абывацелем, безумоўна, не быў – шчыра цікавіўся грамадскімі справамі. Але па натуры ён – сузіральнік. Назіраць жыццё, чытаць і пісаць – вось любімыя яго заняткі.

Першая аповесць Брыля – “Сірочы хлеб” (1942 г.) – звяртае на сябе ўвагу шчырым клопатам пра лёс Беларусі, лёс яе маладога пакалення. Другая аповесць “У сям’і” (1943 г.) сцвярджае думку пра важнасць сямейнага выхавання.

У 1946 г. выйшаў першы зборнік апавяданняў Я. Брыля з прадмовай К. Крапівы. Але па-сапраўднаму праславіўся Брыль аповесцю “У Забалоцці днее”. У аповесці расказвалася пра станаўленне калгаснага ладу і традыцыі вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі.

Працаваў Брыль надзвычай напружана. У 40-я гады ў яго выйшла чатыры кніжкі, а ў 50-я – ужо трынаццаць, сярод якіх – пяць для дзяцей.

Уклад Я. Брыля ў развіццё апавядання і аповесці цяжка пераацаніць. Некаторыя яго апавяданні сталі беларускай класікай – “Галя”, “Маці”, “Надпіс на зрубе”, “Memento mori”. Напрыклад, у апошнім з названых уражвае кантраст стылю і зместу: пра жахлівую падзею спальвання жыхароў беларускай вёскі фашыстамі пісьменнік апавядае падкрэслена “бясстраснымі” сродкамі, прычым з пазіцыі фашысцкага ката, які лічыць сябе культурным і гуманным: можа нават дараваць жыццё мясцоваму печніку. Але пячнік не прымае ласкі ката і сам вырашае свой лёс. У апавяданні “Галя” аўтар з дапамогай рэтраспекцыі як бы пашырае мастацкі час і прастору, дасягаючы амаль раманнага асэнсавання жыцця. Тое ж можна сказаць пра апавяданне “Надпіс на зрубе”, дзе пісьменнік апісвае старога рыбака Астапа Вячэру, героя нарачанскага паўстання, ветэрана трох войнаў. Але для аўтара ён – найперш прыгожы чалавек: “Найпрыгажэйшы бывае чалавек тады, калі ён не ведае пра гэта, калі ён не бачыць самога сябе”.

Пры ўсёй разнастайнасці тэм і сюжэтаў, эмацыянальнай настраёвасці апавяданняў Я. Брыля ёсць у іх нешта агульнае, найперш – праблема свабоднага выяўлення і самасцвярджэння чалавечай асобы. Пры гэтым празаік максімальна набліжае сваю, аўтарскую, пазіцыю да пазіцыі героя. Гэта і ёсць лірызм у прозе. Я. Брыль фактычна стваральнік лірычнай прозы ў беларускай літаратуры.

У 40–60-я гады Я. Брыль піша, акрамя апавяданняў, некалькі аповесцей. Звярнула на сябе ўвагу аповесць “На Быстранцы”, дзе апісваліся шматлікія змены на вёсцы ў сярэдзіне 50-х гадоў, якія тады, у часы хрушчоўшчыны, здаваліся надзвычай прагрэсіўнымі. Аднак Я. Брыль стварае такія сітуацыі, якія нельга трактаваць адназначна. Для іх спатрэбіўся і новы герой – інтэлігент, інтэлектуал. У аповесці героі пераважна маладыя. Яны пераадолелі ваенныя выпрабаванні, атрымліваюць адукацыю і актыўна шукаюць свайго месца ў жыцці.

У 1962-1964 гг. Брыль піша адзіны свой раман “Птушкі і гнёзды”, дзе асэнсоўвае ўласную маладосць. У цэнтры аповеду – лёс маладога чалавека з Заходняй Беларусі – Алеся Руневіча, для якога вайна пачалася не ў 1941 г., а ў 1939 г. і хутка, паколькі тагачасныя польскія ўлады збеглі з краіны і пакінулі народ і войска на волю лёсу, абярнулася для цэлага пакалення пакутамі і ганьбай палону.

Тэкст рамана “Птушкі і гнёзды” пабудаваны як суцэльны лірычны маналог, які дазваляе прасачыць ва ўсіх падрабязнасцях і нюансах працэс самавыхавання, станаўлення асобы ў вельмі няпростых, неспрыяльных сацыяльных абставінах. У творы, як і ў чалавечай памяці, суіснуюць розныя пласты часу, і выяўленчы план успамінаў чаргуецца з планам рэальнасці. Структура рамана дастаткова складаная: гэта асобныя эпізоды, як бы кадры рэчаіснасці, сувязь паміж якімі забяспечвае асацыятыўнае мысленне і героя, і аўтара-апавядальніка. Раман – не для забаўляльнага чытання, ён патрабуе значнага інтэлектуальнага напружання.

Адначасова з раманам Я. Брыль пачынае працу над зусім як бы супрацьлеглым жанрам – кароткімі апавяданнямі-мініяцюрамі. Літаральна ў адзін час з выхадам рамана апублікавана яго першая падборка лірычных мініяцюр, а ў 1965 г. выходзіць кніга “Жменя сонечных промняў”, якая прадэманстравала “іншага Брыля”. Мініяцюра патрабуе гранічнага аўтарскага самавыяўлення, прычым у вельмі сціслым выглядзе. Я. Брыль неаднаразова сцвярджаў, што ў сваіх мініяцюрах ён найбольш адчувае сябе самім сабою: мікражанр дазволіў яму не хавацца за выдуманага героя, а гаварыць адкрыта і шчыра. У “пасляраманны” перыяд творчасці ён выдаў каля дзесяці зборнікаў мініяцюр, па форме вельмі розных: гэта і дзённікавы запіс, і дасціпны афарызм, і мінідыялог, анекдатычная сцэнка, філасофскае разважанне, верш у прозе. Пасля Брыля да гэтага жанру звярнуліся многія пісьменнікі, але ён быў першы.

У сааўтарстве з А. Адамовічам і У. Калеснікам Я.Брыль напісаў дакументальную кнігу “Я з вогненнай вёскі...” (1975 г.). Па матывах кнігі пастаўлены “Хатынскі цыкл” дакументальных фільмаў.

Вядомы Я. Брыль і як перакладчык з рускай, украінскай і польскай моў. У яго перакладах на беларускую мову выйшлі некаторыя кнігі класікаў: Л. Талстога, А. Чэхава, П. Бажова, А. Вішні, А. Даўжэнкі, М. Канапліцкай, Э. Ажэшкі, Я. Івашкевіча і інш. За пераклады атрымаў некалькі прэмій у Польшчы.

Памёр Іван Антонавіч Брыль у 2007 г.

ІВАН ШАМЯКІН

Сёння, у час зусім не паэтычны, не гуманітарны, а хутчэй рацыянальны, тэхналагічны, ужо цяжка ўявіць, якой каласальнай папулярнасцю на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў карысталася творчасць майго бацькі – Івана Шамякіна. Старэйшае пакаленне ўспамінае яго кнігі з любасцю, больш за тое, мне часта, нават цяпер, не кажучы ўжо пра савецкі час, прыходзілася чуць, што многія чытачы беларускую літаратуру ведалі і любілі дзякуючы Шамякіну, з беларускіх пісьменнікаў чыталі менавіта яго.

Пасля смерці Шамякіна (2004 г.) на ўрадавым узроўні было вырашана выдаць навукова-масавае выданне яго Збору твораў у 23 тамах. Навукоўцы, якія рыхтуюць выданне, а сярод іх акадэмікі, дактары навук, прызнаюцца, што Шамякін сёння прачытваецца па-новаму, і ў творчасці яго адкрываюцца нябачныя раней глыбіні, хоць даследчыкі заўсёды адзначалі яго вострую сацыяльнасць, крытычнасць, выдатнае валоданне псіхалагічным аналізам і пры гэтым цудоўнае сюжэтнае майстэрства, якое нязменна трымала чытачоў у напружанні. Акадэмік Уладзімір Гніламёдаў назваў Шамякіна “летапісцам дзвюх эпох” – савецкай і постсавецкай. І сапраўды, Шамякін, як ніхто, адлюстраваў самае карэннае і галоўнае ў жыцці беларусаў на працягу пасляваеннага пяцідзесяцігоддзя.

Нарадзіўся Іван Пятровіч Шамякін 30 студзеня 1921 г. у вёсцы Карма Добрушскага раёна Гомельскай вобласці. Маці яго была з багатай сялянскай сям’і, бацька – з беднай. Бацька ў 1920-я гады стаў лесніком. Сям’я часта пераязджала. Нейкі час Пятру Шамякіну прыйшлося служыць у лесе каля вялікай вёскі Церуха Гомельскага раёна. Там у пятым класе Іван вучыўся з будучай сваёй жонкай – Машай Кротавай. Потым яны сустрэліся ўжо ў Гомелі, дзе ён быў студэнтам тэхнікума будаўнічых матэрыялаў, а яна займалася ў медвучылішчы. У 1940 г. Маша стала яго жонкай. Каханне да Марыі, маёй маці, Іван пранёс праз усё жыццё, увасобіў яе ў шматлікіх жаночых, надзвычай абаяльных, вобразах сваіх раманаў і аповесцей. Асабліва паэтычна ён апісаў юнацкае каханне ў аповесці “Непаўторная вясна”, якая ўжо на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў нязменна ўключаецца ў школьныя праграмы па літаратуры.

У 1940 г. Шамякіна прызвалі ў войска. Служыў ён у Мурманску, на зенітнай батарэі, дзе і сустрэў вайну. Вялікую Айчынную прайшоў, як гаворыцца, “ад званка да званка”. Разам са сваім дывізіёнам перамяшчаўся з Поўначы ў Польшчу, затым у Германію. Там пачаў пісаць. Першая аповесць “Помста” адразу выклікала цікавасць, была надрукавана ў 1946 г. Тады ж Іван Пятровіч дэмабілізаваўся, вярнуўся да сям’і, настаўнічаў, пісаў свой першы раман – пра партызан Гомельшчыны: на аснове аповедаў блізкіх жонкі, звязаных з партызанамі. У 1950 г. раман “Глыбокая плынь” быў адзначаны Сталінскай прэміяй.

І. Шамякін – не толькі майстра сюжэту, ён вызначаецца і надзвычай ўдалымі загалоўкамі сваіх твораў. У 2005 годзе, да 60-годдзя Перамогі, на студыі “Беларусфільм” рэжысёр М. Касымава зняла фільм паводле раманаў І. Шамякіна “Глыбокая плынь” і “Снежныя зімы”. Кінастужка атрымала назву “Глыбокая плынь”, і ўжо ва ўмовах іншага часу, праз дзесяцігоддзі пасля заканчэння вайны, яе назва ўяўляецца нават больш сімвалічнай, чым у канцы 40-х гадоў, – дзякуючы напластаванню розных культурных сэнсаў. Само слова “плынь” вызначае дынаміку і пастаянную змену падзей. “Глыбіня” выклікае цэлы ланцуг асацыяцый: “глыбокі” – значыць, важны, неадназначны, мудры. Назва – на гэты раз кінастужкі – нагадвае і пра ўсенародную барацьбу, у якой, безумоўна, не ўсё было адназначна, і пра імклівыя змены ў нашым сённяшнім грамадстве: яны не асабліва і заўважаюцца, а тым больш не заўсёды асэнсоўваюцца ў будзённай, заўсёды павярхоўнай, плыні жыцці, але на самай справе – выключна дынамічныя і для ўважлівага, пранікнёнага, позірку вызначальныя ў фарміраванні будучай культурна-сацыяльнай парадыгмы ХХІ стагоддзя.

Пасля поспеху “Глыбокай плыні” былі іншыя раманы, якія прыносілі ўсё большую папулярнасць пісьменніку, – “У добры час”, “Крыніцы”, “Трывожнае шчасце”. Апошні – пенталогія, складаўся з 5 аповесцей, менавіта аповесць “Непаўторная вясна” стала пачаткам рамана. Пенталогія – адзін з лепшых твораў беларускай літаратуры пра вайну і пра каханне, пра вернасць, чалавечую сардэчнасць, абавязак, патрыятызм. Твор і сёння вельмі добра чытаецца. А назва яго стала крылатай. Сам аўтар асабліва любіў менавіта гэты раман, таму што ён найбольш аўтабіяграфічны. Апошняя аповесць пенталогіі “Мост” расказвае пра надзвычай цяжкае, але тым не менш радаснае жыццё ў першы год пасля вайны. Бадай, пра пасляваенную беларускую вёску больш праўдзівага твора ў беларускай літаратуры няма.

Велізарную папулярнасць у СССР набыў раман “Сэрца на далоні” (1964 г.). Назва твора выяўляе цеплыню чалавечых адносін – увогуле яскравую асаблівасць твораў Шамякіна. У рамане своеасабліва пераплецены падзеі жыцця беларусаў пачатку 60-х гг. – і перыяду Айчыннай вайны; справы інтэлігентаў, тагачаснай бюракратыі, рабочых – са справамі падпольшчыкаў у час акупацыі. Выключна ўдалы вобраз – жывое чалавечае сэрца былой падпольшчыцы Зосі Савіч на далоні хірурга Антона Яраша – робіць назву твора адной з лепшых у беларускай літаратуры, ды, бадай, і ў савецкай таксама. Я пазней неаднаразова сустракала такую ж назву ў публіцыстыцы – нарысах, артыкулах журналістаў. Сэрца на далоні – сімвал дзейснага гуманізму.

Яшчэ адзін маштабны твор І. Шамякіна – “Атланты і карыятыды” (1974) – пра архітэктараў. Назва – таксама сімвалічная. Як вядома, атланты і карыятыды – гэта калоны ў выглядзе антычных скульптур, якія падтрымліваюць стрэхі збудаванняў. У міфалогіі Атлант трымаў на сваіх плячах Неба, уласна, увесь Сусвет. Раман – пра людзей, на якіх трымаецца грамадства, яго культура. Паказальна, што пэўныя ідэі, выказаныя героямі твора (а значыць, аўтарам) адносна горадабудаўніцтва, рэалізуюцца ўжо толькі ў наш час, а некаторыя і да сёння не рэалізаваныя. Раман атрымаўся, як заўсёды ў Шамякіна, чытабельны, сюжэтна напружаны. Цікава, што беларускія архітэктары раптам высветлілі, што “Атланты і карыятыды” – адзіны пра іх значны твор у беларускай літаратуры – так, як медыкі найбольш цэняць “Сэрца на далоні”.

У 70-я гады ўзрастае непрыняцце пісьменнікам шмат якіх з’яў у тагачаснай савецкай рэчаіснасці. Адчуванне трагізму ў функцыянаванні грамадства выявіў раман “Вазьму твой боль” (1979). Раман скіраваны супраць раўнадушша людзей, абывацельскай псіхалогіі. Выдатны фільм паводле рамана зняў наш знакаміты рэжысёр Міхаіл Пташук, а галоўную ролю Івана Батрака сыграў адзін з самых таленавітых акцёраў сучаснасці Уладзімір Гасцюхін. Амаль усе творы Шамякіна экранізаваныя. Гэтая экранізацыя – з ліку найбольш удалых. Ёсць і іншыя, напрыклад “Гандлярка і паэт” па аднайменнай аповесці (рэжысёр Самсон Самсонаў). У свой час аповесць у прэсе грамілі, сёння яе ацэньваюць выключна высока, як твор наватарскі. Праўда, наватарскімі былі, уласна кажучы, амаль усе творы Шамякіна. Ён, скажам, аўтар адзінага ў беларускай прозе маштабнага рамана пра трагедыю Чарнобыля – “Злая зорка” (1987 г.).

Дастаткова актыўна працаваў пісьменнік ў 90-я гады і на пачатку новага стагоддзя – да самай смерці. А сёння даследчыкі са здзіўленнем канстатуюць, што лепш Шамякіна пра “ліхія 90-я” ніхто не напісаў. Праўда, з добрага, надзвычай чалавекалюбівага аўтара ён стаў бязлітасны, выкрывальны, магчыма, нават залішне крытычны.

З 1948 г. Шамякін з сям’ёю жыў у Мінску, дзе ўжо і я нарадзілася (усяго ў Шамякіных было чацвёра дзяцей, мой брат Саша памёр у 1991 г.). Іван Пятровіч вучыўся ў Вышэйшай партыйнай школе, дваццаць шэсць гадоў быў першым сакратаром Саюза пісьменнікаў Беларусі, дзесяць гадоў – галоўным рэдактарам Беларускай энцыклапедыі імя П.Броўкі, стаў акадэмікам. Увогуле розных ганаровых прэмій і званняў меў шмат: Герой Сацыялістычнай Працы, лаўрэат Сталінскай прэміі, некалькіх Дзяржаўных прэмій Беларусі, Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі, рознага роду іменных літаратурных прэмій, узнагароджаны ці не трыццаццю (разам з ваеннымі) ордэнамі і медалямі. Быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР і СССР, Старшынёй Вярхоўнага Савета БССР, Старшынёй Беларускага камітэта міру і інш. Сам Шамякін ужо ў канцы жыцця з усёй сваёй надзвычай актыўнай грамадскай дзейнасці найбольш цаніў работу ў Саюзе пісьменнікаў, свой клопат пра калег: ганарыўся, што адных кватэр для пісьменнікаў “выбіў” у чыноўнікаў каля 200. Сапраўды, гады, калі СП кіравалі Максім Танк і Іван Шамякін, – залаты час для пісьменнікаў.

Кнігі Шамякіна выдаваліся на 57 мовах. Толькі ў Кітаі выйшла больш за 10 кніг Шамякіна – самі кітайскія перакладчыкі прызнаваліся, што з усіх беларускіх, нават савецкіх пісьменнікаў, ім найбольш спадабаўся менавіта Шамякін.

Кнігі, бясспрэчна, забываюцца, але ўсё ж паспрабуем памятаць, што ў нашых сённяшніх поспехах ёсць доля і пісьменніка Шамякіна, які сваімі творамі з добрымі і чалавекалюбівымі героямі выхоўваў дзядоў і бацькоў сённяшняга маладога пакалення беларусаў.

ІВАН МЕЛЕЖ

Стыль прозы Івана Мележа лічыцца ў беларускай літаратуры найбольш гарманічным – зладжаным на розных сваіх узроўнях, і найбольш музычным. Асабліва ўдаваліся пісьменніку шырокія карціны быту і нораваў, паказ розных сфер чалавечай дзейнасці, псіхалагічныя характарыстыкі герояў.

Шамякіны і Мележы доўгі час жылі побач, на адной пляцоўцы дома № 36 па вуліцы К. Маркса ў Мінску, а таксама па суседству і на лецішчах у Ждановічах. Таму я добра ведала Івана Паўлавіча. Моцна паранены на вайне, у гады майго маленства і юнацтва ён быў ужо цяжка хворы. Але менавіта ў гэты час стварыў найбольш знакамітыя свае творы.

Іван Паўлавіч Мележ нарадзіўся 7 лютага 1921 г. у вёсцы Глінішчы Гомельскай вобласці ў звычайнай сялянскай сям’і. Вучыўся ў Хойніках, а паколькі вызначаўся выдатнымі здольнасцямі, здолеў паступіць у Маскоўскі інстытут філасофіі, гісторыі і літаратуры – самую, бадай, элітную навучальную ўстанову ў СССР, дзе вучыліся дзеці наменклатуры і слынных людзей мастацтва. З пачаткам вайны Івана прызвалі ў армію, у артылерыйскі полк. Служыў у Карпатах, удзельнічаў у вызваленні Паўночнай Букавіны. Былі ў яго цяжкія адступленні, баі ў акружэнні, раненні. Умелы хірург выратаваў хлопцу прастрэленую правую руку, якая так спатрэбілася потым, у пісьменніцкай працы. Але нейкі час прыйшлося пісаць левай рукой. Доўга лячыўся ў Грузіі, быў камісаваны, потым пераехаў у Бугуруслан (Малдова), дзе вучыўся ў педагагічным інстытуце. Даведаўшыся пра Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Іван Паўлавіч паехаў у невялікі дачны пасёлак Сходню пад Масквой, дзе БДУ працаваў ў час вайны. Тады Мележ быў ужо жанаты, з маленькай дачкой, а прыходзілася вучыцца, працаваць, стаяць у чэргах за ежай, уладкоўваць быт, ды яшчэ пісаць апавяданні.

Пасля вызвалення Беларусі ў 1944 г., разам з універсітэтам, Мележ пераязджае ў Мінск, дзе жыве ўжо пастаянна да канца жыцця. Скончыў філалагічны факультэт, аспірантуру, працаваў выкладчыкам беларускай літаратуры, потым рэдактарам часопіса “Полымя”. Пачалі выходзіць яго кнігі: апавяданні, аповесці, дзве п’есы, раман “Мінскі напрамак”.

У ранніх творах выразна акрэсліваецца эпічнасць мастацкага бачання свету пісьменнікам. Выяўляецца яна ў розных аспектах: у шырокіх сувязях характараў і абставін, грунтоўнасці матывіровак учынкаў і перажыванняў персанажаў, ва ўменні заўважыць і прасачыць рух характараў.

Знакамітая “Палеская хроніка” неяк зацямніла першы мележаўскі раман – “Мінскі напрамак”. Між тым твор гэты значны і па-свойму цікавы. Раман з’явіўся яшчэ ў 1952 г., затым, у пачатку 1970-х гадоў, аўтар яго істотна перапрацаваў. У рамане выразна адчуваліся запатрабаванні часу – імкненні раманістаў найперш да абавязковай знешняй манументальнасці і панарамнасці. Тут адбіліся і хваробы росту самога аўтара, пошук ім самога сябе, свайго стылю. Аднак ужо ў першым варыянце заўважаліся відавочныя вартасці рамана: імкненне бачыць і паказаць усю Беларусь – і фронт, і тыл – як адзіную панараму барацьбы, гераізму і трагедый ваенных гадоў; удалася лінія камбрыга Чарняхоўскага; звяртаюць на сябе ўвагу шматлікія праўдзівыя дэталі, рысы псіхалогіі і быту.

Большасць твораў пра вайну – выразна аўтабіяграфічныя. Мележ пайшоў іншым шляхам, узяўшыся за шырокае палатно і паказаўшы падзеі, у якіх ён непасрэднага ўдзелу не прымаў. Іван Паўлавіч баяўся, што яго ваенны вопыт – залішне вузкі і не будзе цікавым для чытачоў. Між тым перажытае асабіста – і ёсць самае каштоўнае ў творчасці пісьменнікаў-ветэранаў.

Раман І. Мележа “Людзі на балоце” спачатку задумваўся аўтарам як невялікая аповесць пра меліяратараў Палесся. Але ў выніку, у працэсе работы, атрымалася зусім іншае: раман пра беларускую вёску на пераломе часу – пераходзе сялянства ад аднаасобнай гаспадаркі да калектывізацыі. У апошнія гады, калі адбываюцца, уласна кажучы, працэсы супр

Поиск по сайту: