Азалау фольклоры жайлы не білесіз? (естірту)

Естірту– қазаға ұшыраған адамның қайғылы хабарын оның жақын туыстарына хабарлау рәсімі. Ауыр қаза, қайғылы оқиғаны жанашырларына, ел-жұртына өлеңмен Естірту дәстүрі қазақ халқында ертеден бар. Ардақты азаматы не батыр-бағланы өлген үйдің жанкүйер жақын, туыстарын азалы хабарға дайындап, әзірлеп алу үшін естірту, көбінесе, “Аққу ұшып көлге кетті, сұңқар ұшып шөлге кетті, ол адасып кеткен жоқ, әркім барар жерге кетті” деген сияқты салыстырулар түрінде болған. Ауыз әдебиетінде естіртудің мол ұшырасуы қазақ халқының жан дүниесінің тазалығын, қайғы көріп, қаралы болғанға қабырғасы қайысып, ауыртпалықты бірге көтерісетінін танытады. Жалғаншы дүниеде баянды ештеңе жоқ, бәрі де өтеді деген ишарадан кейін барып қана өлең қайғылы халді естіртеді. Яғни естіртудің образдық құрылысында пернелеу, тұспалдау басым. Мұнда поэтикалық образ үшін табиғат құбылыстары, жануарлар, тарихи тұспалар алынады, Қайғылы хабар содан кейін барып естіртіледі. Ал өлеңнің соңғы бөлімі көңіл айтуға - жұбату жырына ауысады.

Мысалы, Байшуақ өлгенде баласы Байғараға Қазбасты шешен келіп:

“Алып арыстан құласа, жан беруші бар ма екен.

Аққан дария құрыса, су беруші бар ма екен” деп естіртеді. Осы секілді Үмбетей жырау да Бөгембай батырдың өлімін өлеңмен естіртіп, оның жау шебіне жалғыз шапқан ерлігін баяндайды.

Бөгенбай қазасын Абылай ханға естірту

Ей, Абылай, Абылай,

Абылай ханым, бұл қалай?

Бұл қалайдан сескеніп,

Сөзімді қойма тындамай.

Талай істер басыңнан

Өтіп еді-ау жасыңнан,

Қиын, қызық әрбір жай.

Жас күнінде, Абылай,

Үргеніштен мұнда кеп,

Сарыарқаны жерім деп,

Қалың қазақ елім деп,

Келмеп пе едің жаяулай?!...

Ей, Абылай, Абылай,

Сөзімді тында тағы да-ай!

Өзіңнен біраз жасы үлкен,

Дөмпеш таудай басы үлкен,

Жасыңда болған сырласың,

Үлкен де болса құрдасың,

Сексеннен аса бергенде,

Қайрылмас қаза келгенде,

Батырың өлді - Бөгенбай!

Иманын айтып өлерде,

Иекке жаны келгенде,

Сәлем айтты үш қайта,

Кеттім деп сізді көре алмай.

Батырды қолдан өткіздім,

Сәлемін міне жеткіздім.

Жыламай тында, Абылай!

Жараға жақсы қасқарар,

Ойбайлап жаман бас салар.

Көріспей айтты демеңіз,

Осы еді біздің келген жай...

Бөгенбай сынды батырдың

Береке берсін артына-ай,

Сабыр берсін халқына-ай.

Жасаған ие жар болып,

Бейіште нұры шалқығай!

Естірту кейде күңіренген күй сазымен де орындалатын болған. Бұған Жошының аң алуап жүріп өлген ұлының өлімін оған күймен естіртуіі дәлел. “Ақсақ құлан” күйі осылай туған. Естіртудің соңы көңіл айтып, қайғылы хабарға ортақтасып, жұбатуға ауысады.

12. Үйлену фольклорына сипаттама бер.

Ұл бала ер жетіп, қыз баласы бойжеткен шақта әрбір ата-ана «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруды» ниет етеді. Қадым замандарда қазақ қыз баланы 13-14 жасында, ұл баланы 14-15 жасында үйлендіретін болған. Жастарды неғұрлым ерте үйлендірсе, жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпағы көп, дені сау, мықты болып қалыптасады деген түсінік - бұл ғұрыптың негізгі себебі. Үйлену салтының осы аталған дәстүрлі бітімі негізінен ХХ ғасырдың орта шеніне дейін некен-саяқ сақталып келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегіне дейін жастар 20-25 жас аралығында үйленіп тұрмыс құратын болып келсе, соңғы ондаған жылдар ішінде некелесу 28-30 жасқа дейін ұзарып келе жатқаны байқалуда. Бүгінгі әңгімеміз бұл жайында емес еді, біздің мақсатымыз - ұмыт қалып, қолданыстан шығып бара жатқан үйлену салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарды бүгінгі қазақ жастарына ұлықтау еді.

Данышпандарымыз "Үйлену оңай, үй болу қиын" дегендей, үйленіп, үй болу адам өмірінің ұмытылмас әрі ең жауапты кезеңі. Жалпы, ұлтымыз ырымшыл, думаншыл-сауықшыл халықтың бірі саналатындығын өзіңіз де жақсы білесіз. Және ғасырлар бойы желісін үзбей келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлер бар, яғни, ата-бабаларымыз екі жасты үйлендірмес бұрын алдымен мынадай шарт қояды: Жігіт Қалыңдықты туыстық араға жеті ата салып іздестіруі керек. Қаны жақын туыс адамдар үйленсе, біріншіден, олардан ақыл-есі дұрыс бала тумайды, туа қалғанның өзінде өмір жасы қысқа болып, саны бір-екіден аспайды. Екіншіден, ағайын, туысқан арасында әдепсіз, жағымсыз қылықтар етек алып, ынтымақ, бірлік бұзылады. Ал туыстық араға жеті ата толған соң ежелден жегжат екі ел сүйек жаңғыртып, қайтадан құда болысады. Осы салт арқылы ел бірлігі сақталады. «Күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деген нақыл сөз осы дәстүрге байланысты қалыптасқан.

Қазақ халқында құда түсу, келін түсіру салты өте маңызды саналып, асқан жауапкершілікпен атқарылады. Сондықтан, ақылдаса отырып, қазақтың салт-дәстүрі бойынша "қыз көру" немесе "жар таңдау" ғұрпы жасалады. Кейбір жерлерде "жаушы жіберу" деген ертеден келе жатқан дәстүр бар. Ол - қыз айттыруға баратын өкіл. Жаушы қыздың әке-шешесімен сөйлесіп, бойжеткенге құда түсіп, "қыз айттыру" дәстүрін орындайды. "Құда түсу" дәстүрі осы кезде белгіленеді. Осылайша екі жақ қазақ халқының салт-дәстүрін біріге орындайды. Тумысынан қонақжай қазақ жаушы келген кезде, қонақжайлық танытып, дастарқанын жайып, қарсы алады. Мал сойылып, табақ тартылады. Қыз бен ата-анасы қарсы болмаса, жаушының өтінішін қабыл алып, екі жақ құда болысады. "Құдалық берік болсын!" деп, жаушыға кәдесін жасап, шапан жауып, ризашылығын білдіреді. Осыдан кейін, жігіт жағы "құда түсуге", ал қыз жағы "қыз ұзатуға" дайындық жасайды.

Құдалықтың да бірнеше түрі бар. Мәслен, екі кісінің достықтары артып, туыс болғысы келсе, балалы болмай жатып, құда болысады. Бұл құдалықтың түрі - "бел құда" деп аталады. Құдалықтың тағы бір түрі - "бесік құда". Екі нәрестені бесікте жатқан кезінен айттырып қояды. Бесікте жатқан қызға сырға салу дәстүрі қалыптасқан. Қыз бойжеткенде, ұл жағы аттастырып қойған қызға құда түсіп келеді. Бұндай құдалықтың бір түрі - қыз бойжеткенде ұл жақ сырға тағып, құда түседі. Оны, әрине қыз бен жігіттің келсімімен жасайды. Белгіленген күнге дайындалған құдалар, жігіт әкесі сенімді бір туысын бас құда қылып, немесе өзі болып, бастап барады. Құдалар саны мен алып баратын қалың малы әр жердің өз салтына байланысты.

Қалың малынан басқа "өлі-тірісі" кәдесіне қосылатын жоралары бар. "Сүт ақы", күйеу апаратын "ілу" дегені болады.

Енді жігіттің ата-анасы болашақ келіндерінің ата-анасының алдынан өткеннен кейін қалыңдығын алып кетуге күйеу жігіт келеді. Сол кезде екі жасқа арналып ақ отау тігіледі. Ақ отауды тігу үстінде мынандай дәстүрлі рәсімдер жүзеге асырылады:

1. Құдай жолы;

2. Кереге керер;

3. Шаңырақ көтерер;

4. Уық шаншар;

5. Туырлық жабар;

6. Түндік жабар;

7. Үзік жабар;

8. Бау-шу байлар;

9. Отау байғазысы;

10. Мойын ұсынар.

Отауға түсу. Түн ортасы ауған кезде күйеу жігіт пен қалыңдық отауда оңаша кездеседі. Мұны «Отауға түсу» деп атайды. Қыз жеңешелері қалыңдық пен күйеуге арнап төсек дайындайды, көрпе үстіне ақ шүберек (неке жаулық) салады, тілеуін тілеп екі жасты бөлек қалдырады. Қалыңдық пәктігін жоғалтпаған болып шықса, онда жеңгелері сүйінші сұрайды.

Қыз жасауы. Қазақта ұзатылатын қызға жасау беріледі. Оны алдын ала әзірлейді. Қыз жасауы тоғыз түрлі. Олар мынандай: Ақ отау. Екі үзік, екі туырлық, бір түндік. Көрпе-төсек. Ағаш төсек, құс төсек, көрпе-жастық, төсеніш көрпе, құрақ көрпе, жүкаяқ, сандық, жағлан. Төсеніш. Бірнеше текемет, сырмақ, откиіз, 4-5 алаша, 2-3 кілем. Киім-кешек. Әрқайсысы тоғыздан тон, ішік, көйлек-көншек, шапан, қамзол, бешпент. Ыдыс-аяқ. Қазан-ошақ, құман, саба, торсық, шара, шөміш, ожау, қасық, тос-таған, күбі, келі, кебеже, асадал, саптыаяқ, тегене. Қару-жарақ. Ер-тұрман, садақ, берік сауыт, қалқан, берен қылыш. Көлік және сауын малы. Әр түлік бойынша бір-бір мал. Сойыс малы. Сойыс малы бір, бір жарым жылға мөлшерлеп беріледі. Құрал-жабдықтар. Балта, шот, балға, ара, егеу, ине, біз, үскі, талыс және т.б.

13. Мұхтар Әуезовтің «әдебиет тарихы» еңбегі.

Әуезов шығармашылық өмірінің апғашқы кезеңінен бастап көркем шығармалар жазумен қатар, әдеби сын, зерттеу еңбектер тудырған. Оның ең алғаш баспа бетінде жарияланған еңбектері әдеби-публицистикалық сын мақалалар еді. Жазушы 1928 ж. «Өз жайымнан мағлұмат» атты Өмірбаянында:

«Алғашқы жазуларым сырлы әдебиет бетінде болмай, жалпы газет, журнал мақалаларынан басталды» деп жазған еді. Әуезов қазақ әдебиеттану ғылымында алғашқылардың бірі болып, әдебиет тарихына байланысты зерттеу мақалапар, оқулық еңбектер жазып, тыңнан жол салды, мол ғылыми мұра қалдырды. 1918 ж. «Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан соңғы ақындар» атты мақалалардан бастап, 20- жылдары «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі», «Қызыл сүңқарлар» (1922-23), «Алтынсарыұлы Ыбырай» (1923), «Халық әдебиеті туралы» (1924), «Қобыланды батыр» (1925), «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» (1926), т. б. мақалалар мен «Әдебиет тарихы» (1927) атты көлемді зерттеу кітабын жариялады. Жазушы осы кезеңнен бастап Өмірінің соңына дейін қазақ ауыз әдебиеті мен жазбаша әдебиетінің тарихы, оның басты екілдері мен негізгі туындылары турапы зерттеу еңбектер жазған. Әуезов әуел бастан әдебиет тарихын халықтың жалпы азаматтық тарихымен тығыз бірлікте қарастыру қажет деп білді. Ол қазақ фольклористикасында ауызша әдебиеттің түрлерін:

1) сыршылдық салт елеңдері;

2) әңгімелі өлендер (батырлар әңгімесі, ел поэмалары, тарихи елеңдер;

3) айтыс-тақпақ;

4) ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ

деп топтастырады.

Салт өлеңдер. «Әдебиет тарихы» зерттеу еңбегінің 1-беліміңде автор сыршылдық салт өлеңдерін: «жалпақ елдің салтымен байланысқан ел елеңдері, дін салты мен ұғымынан туатын елендер, қыз ұзату үстіндегі саж өлеңдер» деп үш түрге беліп қарастырды. Олардың әрқайсысының туып, таралуын халықтың күнделікті тұрмыстық, әдет-ғұрып салтымен тікелей сабақтастырып айқындады. Салт өлеңдерінің кейбірін басқа ел әдебиеттерінде кездесетін үлгілермен де салыстыра отырып қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік өзгешелік-ерекшеліктерін ашып көрсетті. Ал естірту, көңіл айту елеңдерінің де тікелей тұрмыс тауқыметі мен соның қажетінен туғандығын, «қайғы үстіндегі сүйеу сез, көңіл айтып жұбатқан сөз болатынын», яғни егер естіртуде көбіне тұспал, жұмбақпен ауыр хабарға алдын ала дайындап алса, көңіл айтуда «ауыр хабар алғашқы рет естілетін жерде құр ғана қайғының бірін айтып, жараның аузын ашып қоймай, қазақтағы бауырмалдық, туысқандық, жанкүйерлік жолмен соның емі сияқты жұбату да айтылады» деді. Дінмен байланысты өлеңдердің ішінде басқа халықтардың ауыз әдебиетінде кеп кездесе қоймайтын қазақ арасындағы ескі діннің сарқыты саналатын «бақсы сарынының» ерекшеліктері жайлы да жазушының ой-пікірі көңіл аударарлықтай. Әуезов батырлар жырын мағыналық, көркемдік ерекшеліктерімен қатар тарихи тұрғыдан да тексеріп тану қажет деп санайды.

Әңгімелі өлеңдер. «Батырлар әңгімесінің басы ескі түрік бірлігінің заманындағы әңгімелерден шығады... Қазақтағы батырлар әңгімелерін басынан аяғына дейін анықтап, тексеріп қарағанда, бізге тіпті анық қылып тарих бетін ашып береді демесек те, сол ескі тарих келемінде болған ірі мезгілдердің барлығының да ұлы суретін нобайымен, тұспалмен көрсеткендей болады» деп, оларды талдау барысында әрбір жырдың тарихи негізін, ел тарихымен жанасатын тұстарын айырып айқындап, өзіндік таным-болжамын білдіріп отырады. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» мен «Қыз Жібек» көркем, іңкәр ғашықтық жыры болумен қатар кешпелі қазақ елінің өзгеден бөлек тұрмыс-тіршілігінен, салт, кәсібінен көп мағлұмат беретін,«қалың қазақ жайлаған жібектей шалғыны, көлеңкелі ағашы, қоңыр желі, малға шүйгін ақ кедесі бар Сарыарқаның жыры, барлық қазақ елінің ішкі, сыртқы өмірінің күйі, даласы мен кәсібі, салтының жыры» деп жазады

Айтыс өлеңдер.Айтыс өлеңдерінің «қазақ ескілігінде ете жанды, ете қызулы, бағалы сез болғандығын, ...айтыс сөздерінің молдығы мен көп жайылғандығына қарасақ, қазақ елі ақындық теңізі сияқты көрінеді» деп, оны басқа хапықтардың әдебиетіндегі кейбір анда-санда кездесетін елең жарысына ұқсаған шашыранды елеңдерге қарағанда, айтыс «қазақ әдебиетінің езіне ғана меншікті саналады» деген түйінді пікірін білдіреді. Кейінгі зерттеулерінде автор айтыс өлеңдерін: әдет-салт айтысы және ақындар айтысы деп үлкен екі топқа беліп, ақын- дар айтысын сыртқы түр ерекшеліктеріне қарай: түре айтыс және сүре айтыс деп, түре айтысты - қайым өлең, қара елең деп топтап жіктейді. 1946 ж.«Жамбылдың айтыстағы өнері» атты ғылыми баяндамасында Әуезов айтыс ақындарына тән езгеше ерекшеліктерді айқындап, саралай келіп, ол ақындарға халық «суырыпсалма ақын» деген атақ беретінін, олардың «қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, отты, өткір өнер иесі» болатынын;«шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш қыранға меңдес, тұрғыдан томағасын тартқанда алғыр қыран бар еңірді сәтте керіп, шолып етіп, қимыл еткен шөп басын, қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп бұққан түлкі түгін ілезде шалып қалғандай. Айтыс ағымындағы ақпа ақын да сондайлық кемескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт» деп айқындайды. «Әдебиет тарихы» атты кітапта жазушы осы ой-танымын ары қарай кеңейтіп, дамытып, «көшпелі дәуір» деген жалпы атауды нақтылай түсіп, ол кезеңдегі әдебиетті «Зар заман ақындары» деп атайды. Бұл атауды автор Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір елеңнің аты болса да, «Шортанбайдың өлеңі ілгері соңғы ірі ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандық- тан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен елең айтқан ақындардың барлығына «Зар заман ақындары» деген ат қойдық» деп түсіндіреді.

14. Шілдехана және тұсаукесер өлеңдеріне тоқталыңыз.

Шілдехана шілделік, шілде күзет – өмірге келген нәрестенің құрметіне жасалатын той. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы адам өмірге келгеннен кейін, жақындарына сүйінші сұрап жаушы жібереді. Сүйінші хабарды жеткізгендер ұл туса – “ат ұстар” немесе “жылқышы”, қыз туса – “көйлек тігер”, “қырық жеті” немесе “сауыншы туды” деп хабарлаған. Одан кейін туған-туыстар, көршілер және алыс-жақын ағайындар Шілдеханаға жиналады да “бауы берік болсын” деп тілек айтып, шашу шашып келеді. Шілдехана мәні алғаш нәрестені жын-періден қорғап, “күзету” деген сенімге саяды. Сондықтан оны “Шілде күзет” деп те атайды. Бұл ғұрыптың түпкі мәні бала мен ананы тіл-көзден сақтау, жын-шайтандардан қорғау дегеннен туындаған. “Шіллә” (“чілле”) парсы “қырық” деген мағына береді. Дәстүрлі қазақ қоғамында бала үшін туылғаннан 40 күнге дейін қауіпті кезең саналған, оған дейін нәрестеге көп адамды жолатпай, бала мен анасын жақсылап күткен (қ. Қырқынан шығару). Әсіресе, жас нәресте жатқан үйде үш (кейде 40 күнге дейін) күні бойы шам жағылып, “күзетілген”. Кейіннен шілдехана ұлттық ойын-сауық кешіне айналған

Дүниеге келген нәрестенің отбасы (анасы мен әкесі, әжесі мен атасы, т.б.) қуаныштарын көрші-қолаң, ағайын-туысты жинап, той-думан жасап атап өтеді. Ол тойға жақын туыстары мен жора-жолдастары келіп, нәрестенің жақсы азамат болып өсуіне тілектерін білдіріп, шамаларына қарай сыйлықтарын береді, шашу шашады. Баланың анасына туған туыстары ерекше күтіммен қарайды.

Туылған ер баланы отыз күн, қыз баланы қырық күн суға түсіріп, денесін сылап, буындарын созады. Қырқынан шығару жоралғысын қырық күн өткен соң жасайды. Оны ағайын-туысы болып келетін сыйлы, жасы үлкен әйел кісіге тапсырады.

Қазір күндегі Шілдехана тойының сценариі мүлдем басқаша. Дегенмен, түпкі мағынасы сақталған, яғни бала дүниеге келгеніне байланысты қуаныш тойы ретінде аталып өтеді; Шілдехана — сәбидің алғашқы тойы.

Сәби келді өмірге, Сәби келді!

Бір күй кернеп, шалқытты ән іргемді.

Анасы аман босанды, қалжа жесін,

Ат ұстайтын азамат бар үйде енді.

Сәби келді шыр етіп, дүрліктіріп,

Өзінің кім екенін тұрды ұқтырып.

«Сүйінші» - деп Шапқылап бара жатыр,

Інішегім тайына ырғып мініп.

Той басталды толайым – Шілдехана,

Бала бақыт, Мейлі ұл, қыз болса да,

Ағайын айналаға ат шаптырып,

Қуансын «Сүйінші» деп жүз босаға.

Шілдехана қосады ой-тілекті,

Бауы берік болсын, деп Тойшы кепті!

Өмірге тағы да бір Қазақ туып,

Сананы салтанатпен серпіп өтті.

Шілдехана – ұлы той, жан ұшқыны,

Желкілдеді ауылдың намыс туы.

Жігіт болар ертең-ақ, Аман болсын,

Көрінген таудың бар ма алыстығы!?

Әумин

Тұсаукесер. Бала бесіктен белі шығып, еңбектенуден өткен соң, аяғын қаз-қаз баса бастайды. Өз аяғымен туған жерінің топырағын басып, із түсіріп, өз көзімен алдына қарап, таң-тамаша болады. Бұл кішкентай бөбектің ең алғашқы талпынысы, өзі жасаған тіршілігі. Осындайда дана қазақ баланың келешегіне ақ жол тілеп, «балам тез жүріп кетсін» деген ниетпен «тұсаукесер» тойын жасайды.

Халықтық түсінік бойынша, тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады.Тұсаукесер тойы да сүндет той секілді әрбір қазақ шаңырағында ерекше дайындықпен міндетті түрде аталып өтілетін дәстүрлі қуаныш.

Алдымен тұсаукесер күні белгіленіп, арнайы қонақтар шақырылады. Бұл күні кейбір ауқатты адамдар көкпар тартқызып, арты думанды тойға ұласып кетуі ғажап емес. Жиналған көпшілік арасынан көбінесе жүрісі жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттерімен көзге түсетін қағылез, пысық адам таңдалып алынып, нәрестенің тұсаукесерін соған тапсырады. Тұсау кескен адамға сәбидің тұсауына байланып, арнайы «тұсау кесер» сыйлығы беріледі.

Әдетте қазақтар бала тұсауын ала жіппен, қылдан ескен шыжыммен немесе ішекпен кескен. Мұның мәні мынада: қазақ баласын сөзді естіп ұға алатын, айтқанды ептеп істейтін кезінен – осы тұсауы кесілген күннен бастап ұрлыққа, зорлыққа, жырындылыққа барма, жолама деп баулиды. Біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдіргі алма дегенді әу бастан-ақ құлағына сіңісті етеді. Аяқтағы жіптің ала болуы да, оның кесілуі де жоғарыдағыларға жолама, ондайдың жолын қолыңнан келсе кес, дүниенің азы біреудің бір құлаш жібіне ең құрығанда бұзауға бас жіп болар ма деп қызықпа, тұсауындағы жіпті кескендей ондай арам кезіксе, кесіп құртуға тырыс дегені.

Тұсау кесер сәті алдында жиналғандар кең дала, таза ауаға шығып, үсті түрлі тәтті дәмге толы бала-шағаға арналған дастарқан маңына, қызық тамашаға жиналады. Дастарқан жанына қазық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қояды. Тойдың негізгі жанкүйерлері – балалар алыстан жаяу жарысқа жіберіледі, озып келгені арқанды қиып, дастарқандағы бар дәмге ие болады, оған арнайы сыйлық беріледі.

Бұдан соң, «Жүйрік бол!», «Шауып кет!» т.б. тілектерді айта отырып, екі қолынан екі адам жетектеген баланың тұсауын таңдалып алынған адам кесіп жібереді. Тұсауы кесілген соң, сәбиді екі адам ортаға алып шығады да, тез-тез жүгіреді. Осы кезде «Тұсаукесер» жыры шырқалады:

Қаз-қаз, балам, қаз балам,

Қадам бассаң, мәз болам.

Қаз-қаз, балам, қаз балам.

Тақымыңды жаз балам.

Күрмеуіңді шешейін,

Тұсауыңды кесейін,

Қадамыңа қарайық,

Басқаныңды санайық,

Қаз-қаз, балам, жүре ғой...

Балтырыңды түре ғой.

Тай-құлын боп шаба ғой,

Озып бәйге ала ғой.

Қаз баса ғой, қарағым,

Құтты болсын қадамың!

Өмірге аяқ баса бер,

Асулардан аса бер.

Жүгіре қойшы, құлыным,

Желбіресін тұлымың.

Елгезек бол, ерінбе,

Ілгері бас, шегінбе.

Міне, осыдан бастап шынашақтай қазақтың өмір жолының алғашқы ізі жер бетін шимақтайды, қиындығы мен қызығы мол жаңа өмірі басталады. «Тұсаукесер» – баланың осы өмір сапарының сәтті болуы үшін ақ ниетпен жасаған ырымы, Құдайға деген құлшылығы.

15) Жар-жардың әлеуметтік мәні

Жар-жар — қазақ халқының тұрмыс-салт жырларының ежелден келе жатқан жанрлық түрінің бірі. Ол қыздың ұзатылатын тойы аяқталып, аттанар алдында орындалады. Күйеу бастаған жігіттер жағы атқа мініп келіп, отау үйдің сыртынан жабықты ашып өлең бастайды. Сәукелесін киіп отаудағы шымылдық ішінде отырған қалыңдықты қоршаған жақын жеңгелері мен бойжеткен құрбылары қыздың атынан жауап өлең айтады. Осылай айтыс түрінде орындалатын жауаптасу өлеңінде қыздар жағы оң жақта еркелеген қыз ғұмырдың өтіп бара жатқанына, өмірдің өткіншілігіне өкініш білдіреді. Жат жұртқа барғанда ата-анасы мен туған-туысқандарының, құрбы-құрдастарының орыны толмайтындығын өлеңге қосып, әлі де болса ойнап-күліп жүре тұруға мұрша бермей аттандырып жатқан ата-анасына наразылығын білдіреді. Өз кезегінде жігіттер жағы ерге шығып, бала сүйіп, түтін түтетудің атадан қалған жол екендігін айтып, ол жаққа барғанда қайын жұртының туған-туыстарын жоқтатпайтындығын айтады. Жігіттер жағы “Алып келген базардан қара насар, жар-жар-ау, Қара мақпал сәукеле шашың басар, жар-жар-ау, Мұнда әкем қалды деп қайғырмаңыз, жар-жар-ау, Жақсы болсаң, қайын атаң орын басар жар-жар-ау” десе, қыздар жағы “Есік алды қара су майдан болсын, жар-жар-ау, Ақ жүзімді көргендей айнам болсын жар-жар-ау. Қайын атасы бар дейді осы қазақ, жар-жар-ау, Айналайын әкемдей қайдан болсын, жар-жар-ау”, — деп сызылта әндетіп айтатын өлең мәтіні, көбінесе, бір-біріне ұқсас болып келеді. “Жар-жар” сөзі дағдылы қайталанып келіп отыратындықтан да өлең осылай аталып кеткен. Қазақстанның кейбір өңірлерінде оның орнына “үкі-ау”, “ай-ау” сияқты тіркестерді қосып айтатын жағдайлар да кездеседі. Өлең мәтіні 11 буынды қара өлең үлгісімен немесе 7 — 8 буынды жыр ағымымен айтылады. Өлеңнің алғашқы екі жолы, көбінесе, ұйқас үшін алынған, тұспалды білдіретін мазмұнда болады, негізгі ой үшінші, төртінші жолда айтылады. Әдетте, Жар-жарда дәстүрлі қоғамның адамгершілік ұстанымы жырланады, оның мәтінінде қалыптасқан дүниетанымды бұзатындай жаңа шумақтар сирек болады. Кезектесіп, көп дауыспен айтылатын Жар-жар табиғатында ойын-сауықтық сипаттар басым болады да, оның орындалу мәнері дала сахнасындағы театрландырылған көріністі елестетеді. ұұрыптық салт бойынша Жар-жар айтып болған соң жігіттер отау үйдің үзігін сыпырып тартып әкетеді. Бұл отаудың жігіт жұртына көшірілетінін, қыз ғұмырдың аяқталғандығын, қыздың көп ұзамай аттанатындығын білдіретін салт. Жар-жар өзінің мәні жағынан өнегесі мол, өміршең жанр болып есептеледі. Қазіргі заманғы үйлену тойындағы Жар-жар жаңа мазмұнға ие болған, оған ақын-жазушылар жаңа сөз жазып, жаңа әнмен жас жұбайлар тойында міндетті түрде орындалатын өнер туындысына айналған.

Жар, жұбай — ерлі-зайыпты адамдардың бір-біріне жақындығын білдіретін туыстық атау. Ал зайып сөзі, көбінесе, әйелге қатысты айтылады.

Қазақ халқының әдет-ғұрып, ұлттық ойын-сауық ойындарының бір қатарына айтыс-арқау, желі, программалық репертуар болып отырады. Осындай әдет-ғұрып, ойын-сауық айтыстарының бір түрі — «Жар-жар». Ұзатылған қызбен қоштасатын бозбалалардың той үстіндегі айтылатын сағыныш сәлемдері, көбінесе жеке-жеке айтудан гөрі екі жаққа бөлініп көп дауыспен айтылады, бір жағы — күйеу, екінші жағы — қалыңдық. Немесе күйеулер жағы — еркектер тобы да, қалыңдық жағы — әйелдер тобы. Жар-жардың бір ерекшелігі, өзге үйлену салт өлеңдеріне қарағанда, белгілі бір қалыпқа түскен сөзі мен әні болады, көпшілік жағдайда жұрт оны жаттап алып айтады. Күйеу жағы қуанышты, көтеріңкі әнмен айтса, қыздар тобы көбінесе мұңды, қайғылы үнмен айтады. Содан кейін жігіттер тобы қызды жұбатып, барған жеріндегі қайын жұрт, қайын ата, қайын енесі туған үй, туған ата-анадан кем болмайтындығын айтады. Оларды да өз ата-анаңдай, өз ауылыңның адамындай бір туып, бірге өскен бауырыңдай жақсы көр деп үгіт айтады. Мұның бәрін көпшілік жағдайда әзіл-қалжың ретінде жеткізеді. Ал қыздар тобы жігіт жағының жұбатуына қарсы: құрбы-құрдасының ортасында отырып, ойнап-күлгенінің қызығын, туған ел, туған жердің ыстықтығын айтып шағынады. Жат жердің, жат ұяның қалай қарсы алып, қалай қарайтынын ойлап, толғанады. Оны жігіт пен қыздың мынадай сөздерінен байқауға болады:

Жігіттер:

Алып келген базардан қара нөсер,

Жар-жар-ау!

Қара мақпал сәукеле шашың басар,

Жар-жар-ау!

Мұнда әкем қалды деп қам жемеңіз,

Жар-жар-ау!

Жақсы болсаң, қайын атаң орын басар,

Жар-жар-ау,

Қыздар:

Есік алды қара су майдан болсын,

Жар-жар-ау,

Ақ жүзіңді көрерлік айнам болсын,

Жар-жар-ау,

Қайын атасы бар дейді осы қазақ

Жар-жар-ау,

Айналайын әкемдей қайдан болсын,

Жар-жар-ау.

Айтыс осылайша жалғаса береді, ойын қыза түседі

16) Қазақ фольклорының зерттелуі

«Қазақ фольклорының тарихы» деген ұғым мен зерттеу дәл өз мағынасында осы уақытқа дейін арнайы түрде күн мәселесіне қойылған емес. Оның бірнеше себебі болды. Біріншіден, ғылымда фольклорды жеке көркем жүйесі бар, көп өзіндік белгілерімен ерекшеленетін руханият деп түсінбей, оны көркем әдебиеттің бір саласы деп ұғыну орныққан еді. Соның салдарынан фольклор тарихы - әдебиет тарихы деп қарастырылып жүрді. Екіншіден, фольклортану ғылымының өзі де көп уақыт бойы әдебиеттанудың ішінде жүрді және сол әдебиеттанудың теориялық, әдіснамалық амал-құралдарына сүйеніп, соларды пайдаланып келді. Әлбетте, одан ол үлкен зиян шеккен жоқ, бірақ фольклордың көптеген қасиетін толық тани алмады. Үшіншіден, әдебиет тарихы жүйелі түрде, кезең-кезеңге бөлініп зерттелді де, фольклор синхронды түрде, бізге жеткен қалпы бойынша сипатталып, оның тарихи даму жолдары, қандай дәуірлерді бастан кешкені ескерілмеді, жеке-жеке жанрлар ғана зерттеліп жүрді. Әрине, фольклордың, дәлірек айтқанда, қай шығарманың нақ қай жылы немесе қай ғасырда туғанын, оның қандай өзгеріске ұшырағанын дөп басып айту мүмкін емес. Сол себепті де бұрынғы Кеңес Одағы тұсындағы ғалымдар да, қазіргі кезеңдегі оқымыстылар да фольклордың тарихын дәуір-дәуірге бөліп зерттеуге көп бармады, ал барған күннің өзінде маркстік-лениндік әдіснамадан шыға алмай, таптық формациялар бойынша қарастыруға мәжбүр болды. Бірақ бұл жол тұрпайы социологияға ұрындырды. Мәселен, 1950-1960 жылдар аралығында орыс фольклортану ғылымында орыс фольклорының тарихына арналған бірнеше еңбек жарық көрді. Бұл кітаптарда фольклордың тарихы феодализм дәуіріндегі, капитализм кезеңіндегі, совет тұсындағы деп жіктеліп қаралды да, әр дәуірлеудің өзі ғасырлар мен нақты жылдарға бөлінді және фольклордың тарихы көркем ойдың даму тұрғысынан емес, әлеуметтік тұрғыдан, езілуші таптың шығармашылық қабілетін дәріптеу мақсатында зерттелді. Кезінде ол еңбектер үлкен сынға да ұшыраған болатын.

Қазақ ғалымдары да қазақ фольклорының тарихына арналған алғашқы үлкен еңбекті 1948 жылы жарыққа шығарды. Бұл еңбек те (қолжазба күйінде-ақ) кезінде сынға ұшырады, бірақ сын ғылымнан аулақ, саяси-идеологиялық сипатта болды да, аталмыш кітап «зиянды» деп танылып, ғылыми айналымнан алынып тасталды. Ал, шындығына келгенде, бұл еңбек - үлкен жұмыстың игілікті бастамасы еді, өйткені, сол тұстың өзінде-ақ қазақ әдебиетінің тарихын бірнеше том етіп жазу көзделген-ді. Сөз жоқ, бұл кітап - өз дәуіріне тән ғылыми тұжырымдарға сүйенді, сондықтан оның теориялық сапасынан гөрі идеологиялық, саяси ұстанымы басым болды. Дей тұрғанмен, бұл еңбекте фольклордың тарихын жанрлар арқылы зерттеуге талпыныс болғанын айтпасқа болмайды. Мәселен, тоғыз бөлімнен тұратын томның бірінші бөлімі қазақ фольклорының зерттелуіне арналса, содан кейінгі екінші бөлімді пайда болу мерзімі жағынан ең көне деп есептелетін ғұрыптық фольклор мен ескі діни нанымдарға, сондай-ақ шаруашылыққа байланысты туған жанрлар құрайды: салт өлеңдері; мал, шаруашылық туралы өлеңдер; дін салт өлеңдері; наурыз; бақсы сарыны; бәдік, арбау, жалбарыну; жарамазан және жарамазанның батасы; үйлену салт өлеңдері: әдет, салт; тойбастар; жар-жар, сыңсу-жұбату; беташар; мұң, шер өлеңдері: қоштасу, естірту, көңіл айту; жоқтау.

Осыдан әрі қарайғы бөлімдер: ертегілер; батырлық жыры; ғашықтық жырлары; айтыс өлеңдері; шешендік сөздер; тарихи өлеңдер; қазақ совет фольклоры деп берілген. Аталған бөлімдер, негізінен, фольклордың ХХ ғасырға жеткен күйіндегі көркем жанрларды қамтыған, алайда, мұнда ол жанрлардың қай дәуірде қандай күйде болғаны сөз болмайды, неден, қайдан пайда болғаны, қалыптасу барысында нелерге сүйенгені айтылмайды. Сондай-ақ «Қазақ совет фольклоры» деген жеке бөлімнің болуы - зерттеушілердің сол тұстағы одақтық фольклортану мен әдебиеттануға тән ұстанымды басшылыққа алғанын айқын аңғартады. Мәселен, осы бөлімнің тараушалары мынадай: революциялық күрес кезеңіндегі өлең, жырлар; ауылды советтендіру жөніндегі өлең, жырлар; колхоз, өнеркәсіп өміріне байланысты халық әдебиеті; терме, мақалдар; қазақтың халық әдебиетіндегі Ленин, Сталин образы; ерлік туралы жырлар; халық әдебиетіндегі Аманкелді образы; Отан соғысы кезінің жырлары. Көріп тұрғанымыздай, тараушалардағы проблемалар азаматтық тарихтың ізімен, таза әдебиеттану шарттарымен қарастырылған және талданған шығармалардың дені - авторлық өлеңдер мен жырлар. Олар түгелдей таптық, советтік идеология тұрғысынан бағаланып, фольклорға ғана емес, бүкіл әдебиетке тән көркемдік-эстетикалық құндылығы жағынан қарастырылмаған. Сонымен қатар бұл бөлімде сол кездегі концепцияға сәйкес халық ақындары шығармашылығы мен фольклордың ара жігі ашылмай, біртұтас халық әдебиеті деп ұғыну орын алған. Сондықтан Ақмолда, Күдері, Жамбыл, Сәттіғұл, Иса, Нұрлыбек сияқты ақындардың өлеңдері совет фольклоры үлгісінде қаралған. Соның салдарынан бар деп есептелген совет фольклорының өзін дәуірлеу түгелдей дерлік ХХ ғасырдағы тарихи-қоғамдық кезеңдерге сәйкестендіріліп, фольклор өмір ағымына сай жедел өзгеріп отыратын рухани дүние емес екені ескерілмеген. Ал, «совет фольклоры» деген ұғымға келсек, ол көпке шейін ғылымда мойындалып келді.

17) Ғұрып фольклорын Х. Досмухамедұлының саралауы

Белгілі қоғам қайраткері Х.Досмұхамедұлының қазақ фольклортану саласындағы еңбектері назар аударарлық. Х. Досмұхамедұлының фольклортану саласындағы оқшау тұратын еңбегі– «Қазақ халық әдебиеті» атты (1928) очеркі. Бұл очерк іспетті баяндама көлемі жағынан басқа зерттеу кітаптарына қарағанда аз көрінгенмен, маңыздылығы жағынан көтеретін жүгі мол болғандықтан, монография бөлімінде қарастыруды жөн көрдік. Х. Досмұхамедұлының «Қазақ халық әдебиеті» атты баядамасы ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ташкенттен Қазақ жоғары педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқылды [12, 14–34 б.]. Мұнда ол халық ауыз әдебиетінің 47 түрін ажыратқан.Х. Досмұхамедұлы өзінің алғысөзінде қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған басты мақсат пен міндеттерін айқындап берерлік, қазақ фольклортану ғылымының бай тарихын жүйелі зерттейтін т.б. жоба-үлгісін ұсынады.

Х. Досмұхамедұлы қазақ фольклортанушы ғалымдары арасында алғашқылардың бірі болып қазақ фольклорының басылым көрген мәтіндерінің библиографиялық көрсеткішін жасауға да тырысты, яғни үлгінің қай баспадан, қай жылы, қай жерде және кімнің атынан басылым көрген тәрізді т.б. мағлұматтарды бір арнаға жинап, жүйелеуді мақсат еткенін көреміз. Х. Досмұхамедұлының фольклорды жіктеген кестесінде эпостық шығармалардың батырлық жырлар, тарихи жырлар және тұрмыстық жырлар түрлері дұрыс ажыратылған. Соңғысына, лиро-эпикалық шығармаларға: «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Қозы Көрпеш–Баян сұлу» т.б. жырлары тұңғыш рет жатқызылып отыр.

Ғалым саралаған ырым, түс жору, дем салу, бал ашу, үшкіру тәрізді емшілік әдебиетке қатысты жақтары т.б. ұзақ уақыт фольклорды зерттеушілердің, фольклор үлгілерін жинаушылардың тарапынан тыс қалып келді. Ал, ғалым баяндамасында аңыз, шежіре, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар мен айтыс ұғымдарына қатысты толыққанды анықтамалар берілмесе де, сол жанрларға мысал ретінде келтірген фольклор үлгілері [12, 26–28 б.] қазіргі фольклортану ғылымы талабымен қарастырғанда, сол фольклорлық жанрларға дәлме-дәл келуі т.б. – бәрі Х. Досмұхамедұлының өз алдына қойған мақсаты мен түпкі ойының дұрыс екендігін дәлелдейді.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Халел Досмұхамедұлы «Қазақ халық әдебиеті» атты очеркісінде алғаш рет қазақ фольклортану ғылымының бай тарихын жүйелі зерттейтін жоба-үлгісін жасады. Ғалым өз еңбегінде өзіне дейінгі еңбектерді міндетті түрде қарастырған. Сол арқылы ғылыми еңбек жазудың алғышартын орындаған. Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін сөз өнері деп қана қоймай, сондай-ақ халықты танудың әрі этнографиялық, әрі тарихи дерек көзі ретінде дұрыс бағалаған. Ол қазақ фольклортанушы ғалымдары арасында алғашқылардың бірі болып қазақ фольклорының библиографиялық көрсеткішін даярлады. Фольклорды зерттеумен қатар Х. Досмұхамедұлы олардың орындаушыларына да алғаш назар аударды, жүйеледі. Ғалым саралаған ырым, дем салу, үшкіру, бал ашу, түс көру, қарғыс сияқты фольклор түрлері ұзақ уақыт фольклортанушылардың, фольклор үлгілерін жинаушылардың тарапынан тыс қалып келуі, – бәрі ғалым Х. Досмұхамедұлы еңбегінің маңыздылығын арттырады.

18) Сыңсу

Сыңсу - қыз ұзату дәстүріне байланысты туған тұрмыс-салт жырларының бірі. Бұл - қыздың ұзатылар алдындағы ел-жүртымен, ағайын-туыс, құрбы-құрдастарымен, туып- өскен жерімен қоштасуы ретінде айтылады. Сыңсуды ұзатылатын кыз тетелес сіңлілері немесе жас жеңгелерімен үй-үйді аралай жүріп белгілі әуенмен айтатын болған. Сыңсу өлеңдерін ақындар немесе қыздардың өздері шығарады. Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу арқылы жұртқа естірте өзінің мұңын, қайғы-қасіретін шағады. Сыңсуда қыздың жеке басының мұңы әлеуметтік мәселелерімен ұштасып, ескі әдет- ғұрыпты әшкерелеумен қатар қоғамдық ортаның, азаттық аңсаған әйелдер көзқарасы білдірілген. Сыңсу өлеңдері құрылысына қарай 7, 8,11 буынды болып келеді. «Халқымызда тұрмыс салт жырларының ең көп тарағандарының бірі сыңсу». Былайша айтқанда қоштасады (Бірақ бұл дәстүрлі қоштасу емес). Жеңгесін ертіп ағайындарын аралап жүрген қыз жәй жүрмейді. Ол өзінің балалық дәуренінің, оң жақта бұлғақтап өскен бақытты күндерінің өткендігін, аяулы ата анасының, туысқандарының өзін мәпелеп өсірудегі еңбегін өлеңмен айта жүріп өксиді. Ондай өлең жырды сыңсу дейді.Базардан келген құйысқан

Тарамай шашым ұйысқан.

Келіп кетіп жүріңдер,

Сағындырмай туысқан

деп өзінің өтінішін де айта жүреді.

Қыздың сыңсуы жарасымды әрі тәрбиелік мәні бар салтанатты салт. Бұл адамгершілік, әдептілік жағынан алғанда да өте орынды дәстүр. Өйткені балалық күндерден ағайын ортасынан бөлініп кету оңай іс емес. Ал қазақтың қазіргі қыздары бұл дәстүрдің алтын арқауын үзді десе де болады. Өйткені ауыл, үй аралап сыңсу, жылау түгілі, оң жақтан аттанарда күліп, қуанып жүргендерін де көз көрді. Бұл ұлттық тәрбие мен ұлттық мәдениеттің ұмытылғандығынан деп танимыз

19) С.Сейфуллиннің саралауы

Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңес үкіметі дәуірінде 1932 жылы «Қазақстан» баспасынан Сейфолла ұлы Сәкеннің «Қазақ әдебиеті» атты бірінші кітабы (Билер дәуірінің әдебиеті) шықты [13]. Жалпы С. Сейфуллин бұл кітабында ел басқарған хандар, сұлтандар, билер, байлар, батырларды сол дәуірде көсемдік қылған үстем таптың өкілдері ретінде қарастырды. Сондай-ақ бұл дәуір тудырған деген нұсқаларды билер дәуірінің әдебиеті деп те атайды. Еңбекте С. Сейфуллиннің фольклордың ауызекі даму ерекшелігін дұрыс айқындаған. Жалпы С. Сейфуллин фольклорды: эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б. деп жүйелеген. Егер қазақтың тұрмыс-салт жырларын М. Әуезов сыршылдық салт өлеңдері деп қарастырса, С. Сейфуллин салт өлең-жырлар ұғымында алған. Мұндағы қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдеріне М. Әуезов (Әдебиет тарихы, 1927) жар-жар, қоштасу-танысу, беташар үлгілерін жатқызса, С. Сейфуллин зерттеуінде бұлардың қатары, сондай-ақ тойбастар, сыңсыма, жұбату-үгіт, айт келін түрлерімен толықтырылғаны көрініп тұр. Ал, дінмен байланысты өлеңдер деп М. Әуезов бақсы сарынын, жарапазанды атаса, ал С. Сейфуллин бұларды ескілікті дін салтынан туған дей отырып, олардың қатарына, сондай-ақ шақыру, арбау, байлау, күн жайлату, бұлт пен жауын шақыру, бәдік т.с.с. түрлерін жатқызған. Ал, мұндағы фольклордың шақыру, арбау, бәдік түрлері Х. Досмұхамедұлы еңбегінде (Қазақ халық әдебиеті, 1928) ғана кездесуі т.б. . – бәрі де осы монографиялық еңбекті жазу барысында С. Сейфуллин жоғарыда аты аталған М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы еңбектерін бірін-бірі толықтыру үшін алғанға ұқсайды. Дегенмен С. Сейфуллин еңбегінде фольклордың алғаш рет күн жайлату, бұлт пен жауын шақыру түрлерінің ажыратылуы, сөз жоқ, фольклортану ғылымының жетістігі болып табылады. Сондай-ақ С. Сейфуллин ажыратқан Шопан атаға, Жылқышы атаға, Ойсыл қараға, Зеңгі бабаға, Сексек атаға арналған жануарлар турасындағы жыр үлгілері де– алғаш зерттеушілер назарына ұсынылғаны, сөз жоқ, ХХ ғасырдың 30– шы жылдарындағы қазақ фольклортану ғылымы жеткен жетістігі болды.

С. Сейфуллиннің жан-жақты қарастырған фольклор жанры . – ол эпос. Мұндағы С. Сейфуллиннің «жырлы әңгімелер» дегені («Қозы Көрпеш-Баян», «Қыз Жібек») қазақтың лиро-эпостық жырларын, яғни ғашықтық эпосты сөз етіп отырған. Ал, батырлар жыры қатарында: «Едіге батыр», «Алпамыс», «Шора батыр», «Қамбар батыр», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» т.б. үлгілері қарастырылған.

Ғалым С. Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» атты кітабының (1932 ж.) қазақ фольклортану ғылымының біртұтас жүйеге келтірілмеген заманында алғашқылардың бірі болып фольклор жөніндегі күрделі ізденістерді әрі тарихи, әрі әдеби жағынан қарастырып, бір жүйеге келтіруге тырысқан еңбектердің бірі екендігі күмәнсыз. Ендеше ХХ ғасырдың отызыншы жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының негізін қамтуда С. Сейфуллин еңбегінің өзіндік орны елеулі екені даусыз.

20 ) В. Уахатовтың саралауы

Уахатовтың “Қазақтың халық өлеңдері” (1974) еңбегінде тұрмыс-салт жырларының көне түркілік дәуірден бергі үлгілері мен жиналу, зерттелу жайы жан-жақты қамтылып, өлеңдер жанрлық тұрғыдан 4 түрге жіктелген. Алайда халықтың тұрмысы мен салты үнемі өсу, жаңару үстінде болғандықтан жырларды жіктеу де өзгеріске ұшырап отырады. Ғылымдағы соны көзқарастар нәтижесінде тұрмыс-салт жырлары да жаңаша тұрғыдан саралана бастады

Қазақтың халық өлеңдерін тексеріп, жан-жақты жанрлық тұрғыдан саралаушы Б.Уахатов былай дейді: «...Тарихи өлеңдердің шағын түрлерінің көлемі қысқа, эскиз секілді болып келеді де ұзынсонар оқиғаның ішінен тек сол өлеңнің идеясын ашарлық сәттерді ғана даралап көрсетеді және соның өзі айшықты тіл, әсерлі сезім өрнегімен өріле келіп, лирикалық планда беріледі»

(басқа мәлімет жоқ!)

21) 20 ғасырдың бас кезіндегі ғұрып фольклорының зерттелуі

ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклорды теориялық тұрғыдан зерттеу жұмысы Қазан төңкерісінен кейін қолға алына бастады. Бұл кезеңде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын, сондай-ақ қазақ фольклорының жекелеген жанрларын зерттеуге көңіл бөлу өсті. Кеңестік фольклористикада фольклор мен әдебиеттің өзара байланысына ерекше назар аударылды. Бұл мәселені зерттеу жұмыстарының негізі сонау 1920-шы жылдары қалана бастады. Бұл кездегі ғалымдар көзқарастарында қарама-қарсы екі пікір қалыптасты: бірі – әдебиетте фольклордың ізі жоқ дегенге табан тіресе, енді біреулері – керісінше, әдебиетте фольклордың элементтері кездеседі дегенді алға тартты. Сонымен қатар фольклордың теориялық мәселелері де зерттеле бастады. Мәселен, қазақ фольклорының әр түрлі жанрларының өзіндік жеке ерекшеліктерін ажырату, саралау, сараптау т.б. жұмыстарының негізі қаланды. Көбінесе ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары т.б. тәрізді фольклор жанрлары қарастырыла бастады.

Қазақ фольклортану ғылымы тек Кеңестік дәуірде ғана түбегейлі қалыптасты деуіміз Қазан төңкерісіне дейін қазақ фольклоры жайында жүргізілген кейбір зерттеу еңбектерін жоққа шығармайды. Мәселен, Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Г. Потанин, П. Мелиоранский, Ә. Диваев т.б. тәрізді ғалымдар мен ағартушылардың жалпы қазақ фольклоры туралы, оның кейбір жанрлары жайында айтқандары бар. Әрине, мұнда пікірлер үлкен ғылыми зерттеу еңбектерінің міндеттерін атқармаса да, қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуына үлкен әсер еткені күмәнсыз.1920-шы жылдардың басында қазақ халқының ауыз әдебиеті жайында көтерілген мәселелер баспасөз беттерінде үлкенді-кішілі мақалалар, зерттеулер түрінде жариялана бастады. Мұнда қазақ фольклорын жинау, жариялау, зерттеу, бағалау мәселелері көтерілді. Мұның өзі халық ауыз әдебиетін зерттейтін қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуына негіз салды. Сол тұста қазақ фольклоры туралы жазылған кішігірім мақалалардан басталған фольклортану ғылымы идеология майданында таптық күрес, фольклордың тарихи және оның қоғамдағы рөлі жайында көтерілген мәселелерге белсене араласты.

Қазақ фольклорын таптық тұрғыдан, еңбекші халықтың арман-мүддесі тұрғысынан зерттеп бағалау ісіне С. Сейфуллин [33] кейін 1920 жылдардағы С. Мұқанов, Б. Кенжебаев тәрізді біраз әдебиетші фольклористер назар аударды.

1920 жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының көтерген екінші бір үлкен мәселесі қазақ халық ауыз әдебиеті тарихын зерттеу болатын. Бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген М. Әуезов қазақ фольклоры туралы бірнеше зерттеу жазды: «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» (1922 ж.), «Қобыланды батыр» (1925 ж.), «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1927 ж.) т.б. Бұл еңбектерде: қазақ әдебиетінің даму жолдары, қазақ жазба әдебиетінің XVIII-XIX ғасырда қалыптаса бастағаны, бұл әдебиеттің алдында халықтың ғасырлар бойы жасаған бай халық ауыз әдебиеті жатқаны, ол кейінгі жазба әдебиеттің бастамасы екендігі т.б. сөз болады. Сонымен қатар М.Әуезов қазақ жазба әдебиетінің кейбір өкілдерінің шығармашылығы халық әдебиетімен тығыз байланыста екендігін дәлелдейді. Қазақ ауыз әдебиетін іштей жанрларға жіктейді, әрбір жанрдың өзіндік ерекшеліктерін сөз етеді. Қазақтың эпостық жырларына арнайы тоқталып, олардың белгілі бір оқиғаларға, әлеуметтік жағдайларға байланысты туғандығын көрсетеді

Қазан төңкерісінен кейін Кеңестік оқу ағарту саласында кадрлардың жетіспеуі өз алдына, тіпті оқу орындарындағы оқулықтардың жұтаңдығы сол кездегі қазақ зиялыларын толғандырған басты мәселелердің бірі болғандығы анық. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін де белгілі ғалым М. Әуезовтың «Халық ауыз әдебиеті туралы» мақаласы 1924 жылы «Жас қайрат (Ташкент) журналының 4 санында (Б.19) жарияланған [34]. Бұл мақалада автор уақыт өткізбей халық ауыз әдебиеті үлгілерін тездетіп жинап алуға шақырады. Халық ауыз әдебиетін жинауға қолайы бар адамдар, оқыған шәкірттерді тарта отырып, автор оларға қазақ елі тұрмысының ерекшелігіне орай ескі мұраны жан-жақты жинастыру міндетін жүктейді. Ғалым Мұхтар Әуезов халық әдебиетіне өлең, жыр, ертек, мақал, жаңылтпаш, бесік жырлары, діндар өлеңдер, үлгілі әңгімелер, жын, шайтан, аруақтар туралы айтылған әр түрлі хикаялар, халық дәрігерлігі, олардың пері, сиқыршылар, албастылар һәм басқа да осылар сияқты сөздердің бірсыпырасын жатқызады. Демек фольклорды өзінше іштей жіктей отырып, және оның алғаш анықтамасын да береді: «...халық әдебиетінде жоғарғылардың кім айтып, кім шығарғандығы, анық емесі мәлім болмайды. Ескі білетіндерден кім ұ&#

Поиск по сайту: