БАГІ І ДУХІ ПАДЗЕМНАГА ГАСПАДАРСТВА

Чарнабог

Недзе глыбока пад зямлёю жыве валадар усяго Таго Свету — Чарнабог. Беларусы ўяўляюць яго так: стары, апрануты ва ўсё чорнае i з доўгай чорнай барадой. Чарнабог — стваральнік i гаспадар Таго Свету. Шматлікія Багі i Дyxi холаду, цемры, хвароб i смерці падначалены яму.

Калісьці разам з Белбогам ён ствараў Сусвет, Зямлю, расліны, жывёл. Але пасварыўшыся з Белбогам, Чарнабог пачаў варагаваць i супрацьстаяць яму ў Сусвеце, змагацца за Гэты Свет i чалавека.

Вялес

Бог Падземнага гаспадарства Вялес — апякун багацця i хатняй жывёлы. Гэта магутны волат з доўгімі валасамі i барадой. Ён надзяляе людзей талентам, высокім ростам, добрым голасам, тонкім слыхам. Вялес парадніў чалавека з жывёламі, навучыў выкарыстоўваць ix у гаспадарцы. Ён апякун вешчуноў i спевакоў. Земляробы, шануючы Вялеса, заўсёды пакідаюць яму ў падарунак у полі «бараду» — кавалак нязрэзаных каласоў.

Жыжаль

Падземным агнём распараджаецца Бог Жыжаль, якога беларусы завуць яшчэ Жыж. Жыжаль толькі тое i робіць, што расхаджвае пад зямлёю i выпускае з сябе агонь. Калі ён ходзіць паціху, то агонь невялікі i сагравае зямлю. Калі ж хутка, то выпраменьвае вялікі агонь, i частка полымя прарываецца на паверхню зямлі. Ад гэтага загараюцца лясы, балоты, лугі. Пажары выпальваюць сенажаці, хлеб на палях. Зямля ад перагрэву высушваецца, ад чаго агароды i палі робяцца бясплоднымі.

Ох

Бажок Ох — маленькі барадаты дзядок, які жыве недзе пад зямлёю. Ох літасцівы i заўсёды шкадуе людзей. Калі чалавек, бядуючы, уздыхае i кажа: «Ох! Ох!» — Бог выходзіць з-пад зямлі i пытае: «Чаго па-трабуеш?» Калі чалавек ведае пра гэта ды не спалохаецца i скажа Оху, чаго хоча, то ён яму тое дасць.

Кладнік

Гаспадарамі над схаванымі ў зямлі скарбамі з'яўляюцца Кладнікі. Яны выглядаюць як худыя сталыя мужчыны. Апранаюцца Кладнікі ў срэбраныя світкі, абуваюцца ў гэткія ж лапці, зрэдку — у боты з залатымі насамі. Канічныя шапкі Кладнікаў зробленыя з літага золата, паясы — залатыя ланцугі з вялізным замком. Дарожныя кіі — з чыстага срэбра з залатымі булдавешкамі i наканечнікамі.

Хата i ўсё хатняе начынне Кладнікаў блішчыць золатам, срэбрам, каштоўнымі камянямі. Каштоўныя камяні выкарыстоўваюць яны для асвятлення дома i ў дарозе.

Пры сваіх незлічоных багаццях Кладнікі — беднякі, таму што са свайго велізарнага дабра яны не выкарыстоўваюць на харчовыя патрэбы нічога. Ідзе Кладнік, заліты золатам ды срэбрам, — i ад знямогі ледзьве перастаўляе ногі. У срэбнай кайстры яго валяецца хлебная скарынка, недаедзеная некім ці ўкрадзеная, ці выпрашаная як міласціна, паколькі Кладнікі не грэбуюць самымі бессаромнымі сродкамі здабычы харчавання.

Незвычайная сквапнасць спалучаецца ў Кладнікаў са злосцю не толью на людзей, але i на сваіх братоў. 3 людзьмі яны не ўступаюць ні ў якія здзелкі, а ў братах-Кладніках бачаць пасягальнікаў на дабро, якое ахоўваюць. Кладнікі павінны нарошчваць дабро за кошт ахвяры, а яшчэ лепш — пагібелі душы гэтай ахвяры. Яны загубілі шмат людзей, таму што тыя звычайна самі навыперадкі ідуць да ix. Так будзе i надалей, пакуль людзі не перастануць цягнуцца да скарбаў, як матылі да агню.

Кладнікі сочаць за ўладальнікам дабра, які жадае схаваць яго ў зямлю. Як толькі той прыкрые скарб першым слоем зямлі, Кладнік падхоплівае скарб i нясе яго ў глыбіню. Пасля гэтага чалавек, што паклаў скарб, ужо не гаспадар схаванага дабра. Ён можа зноў убачыць свой скарб толью тады, калі захоча нешта дакласці.

Раз-пораз Кладнік падымае на паверхню зямлі то адзін, то другі скарб для праветрывання. Тэты момант самы зручны для захопу клада без страты для таго, хто яго знайшоў, толькі б на гэтуто пару каля клада не было яго страшнага гаспадара. Але гэта здараецца вельмі рэдка i ўдаецца толькі нязначнай колькасці шчасліўцаў.

Зюзя

Зімою на зямлі Беларусі пануе Зюзя — Бог зімы. Гэта стары з белымі як снег валасамі на галаве i такой жа белай даўжэзнай барадой. Ён нізенькага росту, тоўсты. Апрануты ў белую цёплую вопратку, але ўвесь час ходзіць босы i з непакрытай галавой. Зюзя заўсёды носіць з сабой жалезную булаву.

Большую частку зімы Зюзя праводзіць у лесе. Часам ён заходзіць да людзей у вёскі. Прычыны для гэтага розныя: папярэдзіць сялян, што будзе жорсткая, суровая зіма на будучы год; дапамагчы нечым беднай сялянскай сям’і, а то проста дзеля таго, каб паесці куцці. Беларусы гавораць пра Зюзю з асаблівай павагай: Зюзя на дварэ — куцця на стале. Каб задобрыць Зюзю, беларусы напярэдадні Новага года, гатуючы, як звычайна, куццю, адкладваюць частку яе ў асобную талерку ці міску i паюдаюць на ноч на асобным стале, каб ён пачаставаўся.

Раззлаваўшыся на людзей, Зюзя звычайна стукае сваёю булавой у які-небудзь пень. Ад гэтага магутнага ўдару трасецца зямля, а часам i дамы трэскаюцца. Калі некаму з людзей здаралася быць у лесе ў гэты час i запытаць: «Хто гэта там стукае?», то ён чуў у адказ: «Сам Зюзя стукае, людзей ушчувае».

Калі ідзе снег — гэта значыць, Бог загадаў свайму памагатаму Марозу паслаць пярыну на полі, каб жыта не памерзла. Сцеле Мароз i дарожку, каб людзям добра было вазіць сена з балота. Калі б Бог не даваў снегу, то на Зямлі вымерзлі б усе расліны ды i сама Зямля так прамерзла, што не растала б i за лета.

Мароз i 3іма

Памагатыя Бога зімы Зюзі — Мароз i 3іма.

Мароз з'яўляецца на зямлю тады, калі сонейка адыходзіць далека ад яе. Гэты Дух выглядае як стары, сівы, велізарны дзед. Ён увесь белы, бо апрануты ў снег, лёд ды іней. Толькі губы ды нос у яго чырвоныя. Замест вусоў i барады ўніз спускаюцца ледзяшы аж да долу. У Мароза ёсць любімая сястра — Завіруха.

Мароз вельмі любіць дужацца з сонцам, але не можа яго пабароць. Сонейка шуткуе з Марозам, а ён злуе i кліча сабе на дапамогу Вецер. Кал Мароз у хаўрусе з паўночным ці ўсходнім Ветрам, то ён доўга пратрымаецца, а калі гэтыя вятры не схочуць памагаць Марозу, то ён хутка здасца.

Зюзя пасылае Мароз на карысць людзям, каб ён усюды паслаў масты цераз рэкі, азёры, балоты або якую-небудзь тхлань ці нетру. Людзі дзякуюць Богу, як ён дае «здаравенныя» маразы, бо тады добрая дарога i здаровае паветра.

Пра моцны мароз беларусы кажуць: «Мароз сёння пякун: стары нясецца, ажно барада трасецца». Калі Мароз ляціць па паветры, то з яго сыплецца пыл. Гэта — іней. Як Мароз дыхне холадам, то адразу замярзае тая пара, якой дыхае Зямля. Так i ўтвараецца іней. Людзі не ведаюць, навошта іней, а ён, мабыць, патрэбен, бо так сабе нічога не бывае на свеце, а кожная рэч мае свае прызначэнне.

Начное стуканне i трэск у кутках хаты — жарты Мароза, ян мае звычай садзіцца адпачываць на хаце. Вось ад гэтага i трашчаць бярвёны. Нават тоўсты лёд i то стогне, калі па ім ідзе Мароз. Менавіта таму, каб задобрыць гэтага страшнага дзеда, беларусы запрашаюць яго на калядную вячэру паесці куцці. Гаспадар адчыняе акно i, высунуўшыся з яго, кліча: «Мароз! Мароз! Ідзі куццю есці. Летам не бывай, па межах не хадзі, яравых не губі, пад калодаю ляжы, а то будзем жалезным кнутом секчы».

Адзін гаспадар па звычаі запрасіў да сябе Мароза паесці куцці. Мароз яму ў адказ: «Я ўжо куцці паеў ды на каня сеў. Ідзі толькі патрымай жарабятка». Гаспадар не звярнуў увагі на гэтыя словы i пасля вячэры спакойна лёг спаць. На другі дзень пайшоў паглядзець сваю жывёлу i бачыць, што яго конь некуды знік. Тут ён успомніў учарашнюю размову i здагадаўся, у чым справа. Пасля такога здарэння не ўсе гаспадары запрашаюць Мароза да сябе на вячэру.

Разам з Марозам зімою ў Гэтым Свеце пануе 3іма — старая сівая баба. Яна любіць Мароза i заўжды запрашае да сябе ў госці. Калі часам 3іма не ўгодзіць Марозу, ці ён зазлуе на яе, то доугі час не заходзіць да 3імы ў госці. Тады старая плача, аж халодныя слёзы цякуць.

Як наступае час вясны, на дапамогу Марозу i 3іме з'яўляюцца Пужайла i Пужаніца. Яны ўзыходзяць на ўзгоркі i клічуць Мароз, Завіруху-сястрыцу словамі: «Го-о, Мароз, го-о, Завіруха!» ды палохаюць людзей.

Вясну можна прытрымаць, але нельга спыніць: час панавання Зюзі, Мароза, 3авірухі i 3імы скончыўся.

3 надыходам лета 3іма хаваецца пад зямлёю, а Мароз — пад калодаю. Калі ён з'яўляецца позняй вясной ці ранняй восенню, а тым больш летам, гэта азначае, што Мароза паслалі па загадзе Чарнабога.

Поиск по сайту: