Першая сусветная вайна пачалася 1 жніўня 1914 г. Царскім урадам заходнія губерні былі аб'яўлены на ваенным становішчы. Забаранялася дзейнасць усіх палітычных партый, правядзенне сходаў, шэсцяў, забастовак, распаўсюджванне газет і кніг. Урад разгарнуў сярод насельніцтва шырокую прапаганду ў «абарону цара і Айчыны», за «перамогу рускай зброі». Сярод палітычных партый толькі бальшавікі выступілі супраць вайны з выкрыццём яе антынароднага характару. Яны адмовіліся падтрымліваць урад. 3 асуджэн-нем вайны выступілі прадстаўнікі беларускага нацыянальнага руху. У занятай нямецкімі войскамі Вільні браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі ўзначалілі Беларускі камітэт дапамогі пацярпелым ад вайны. Ён стаў цэнтрам нацыянальнага руху на тэрыторыі Заходняй Беларусі.
3 пачатку 1915 г. асноўныя сілы Германіі был і засяроджаны на Усходнім фронце, які імкліва набліжаўся да Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага расійскімі войскамi была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. У верасні 1915 г., прарваўшы фронт у раёне Свянцян, групоўка нямецкай арміі захапіла Вілейку і наблізілася да Маладзечна. Толькі велізарным напружаннем сіл расійскай арміі ўдалося спыніць наступление немцаў і адкінуць іх войскі ў раён азёр Нарач і Свір. У кастрычніку 1915 г_ расійска-германскі фронт у межах Беларусі надоўга ўсталяваўся на лініі Дзвінск—Паставы—Баранавічы—Пінск. Пад нямецкай акупацыяй (ваеннай уладай) апынулася 1/4 частка Беларусі, дзе да вайны пра-жывала 2 млн чалавек. Тут усталяваўся акупацыйнырэжым.
2. Баявыя дзеянні моцна паўплывалі на сацыяльна-эканамічнае становішча. Усходняя частка Беларусі ўяўляла сабой прыфрантавую зону. Тут знаходзілася вялікая групоўка салдат і афіцэраў расійскай арміі. Адступленне ў 1915 г. расійскіх войскаў, пагроза нямецкай акупацыі выклікалі масавае бежанства жыхароў Беларусі на ўсход. Царскія ўлады спрабавалі выкарыстаць бежанцаў у якасці таннай рабочай сілы для патрэб фронту.
У вёсцы востра адчуваўся недахоп мужчынскіх рук. За гады вайны толькі ў Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях у расійскую армію было мабілізавана (прызвана) больш за палову ўсіх працаздольных мужчын. Усё гэта разам з бежанствам і бясконцымі адабіраннямі маёмасцей на патрэбы арміі у выніку мела рэзкае скарачэнне пасяўной плошчы і павелічэнне гаспадарак, якія пазбавіліся кароў і коней.
3-за адсутнасці паліва, сыравіны, працоўных мужчынскіх рук у цяжкім становішчы знаходзілася прамысловасць. Разам з тым павялічылі выпуск тыя прадпрыемствы, якія былі скіраваны на выпуск ваеннай прадукцыі. Вялікія ваенныя расходы выклікалі рост цэн на тавары першай неабходнасці і прадукты харчавання, рэзкас зніжэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва.
19. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. і яе ход на Беларусі. Рэвалюцыя 1917г.Прычыны буржуазна-дэмакратычных рэвалюцый былі звязаны з захаваннем галоўнага перажытку феадальнага ладу — дваранска-памешчыцкага землеўладання і нявырашанасцю пытання аб надзяленні сялянства зямлёй. Галоўнымі феадальнымі перажыткамі ў палітычнай галіне з'яўляліся абсалютная манархія (самадзяржаўе) і адсутнасць дэмакратычных правоў у грамадстве.
Асноўныя падзеі рэвалюцыі 1905—1907 гг. у Беларусі былі адзначаны выступленнямі салідарнасці з падзеямі «Крывавай нядзелі» 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу, калі царскімі войскамі было расстраляна мірнае шэсце рабочых да Зімовага палаца.
У кастрычніку 1905 г. працоўныя Беларусі прынялі актыўны ўдзел ва Усерасійскай палітычнай стачцы. Гэтымі выступленнямі ў Беларусі кіравалі кааліцыйныя саветы, куды ўваходзілі прадстаўнікі РСДРП і Бунда. 18 кастрычніка ў гарадах Беларусі быў абвешчаны Маніфест цара Мікалая II ад 17 кастрычніка 1905 г. Паводле яго створаная як дарадчы орган пры цары Дзяржаўная дума надзялялася заканадаўчымі паўнамоцтвамі. У першыню ў гісторыі Расіі абвяшчаліся свабоды слова, друку, сходаў, веравызнання, недатыкальнасць асобы. У Мінску 18 кастрычніка 1905 г. быў расстраляны шматлюдны народны мітынг, на якім абмяркоўваўся Маніфест. Гэта падзея атрымала ў гісторыі назву «Курлоўскі расстрэл» (па прозвішчы тагачаснага губернатара Мінска).
У снежні 1905 г. цар аб'явіў аб правядзенні выбараў у Дзяржаўную думу. Аднак і першая і другая Думы, як непаслухмяныя цару, былі распушчаны яго ўказамі. Так закончылася першая расійская рэвалюцыя 1905—1907 гг., якая не вырашыла набалелыя пытанні. Прычыны, якія яе выклікалі, былі ўскладнены Першай сусветнай вайной, што распачалася ў 1914 г.
2.Лютауская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя. Перамога рэвалюцыі на Беларусі. Пачатак рэвалюцыіі паклалі забастоўкі рабочых 23 лютага 1917. 26 лютага пачалося узброеннае паустанне. Лют. рэв. у Петраградзе перамагла, у выніку чаго закончылася панаванне дынастыі Раманавых. 1 сакав. 1917 г., калі звесткі аб перамозе дайшлі да Беларусі, у гарады і мястэчкі прайшоў мітынг, дэманстрацыі, акцыі непадпарадкавання ўладам. Пачалі стварацца Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 4 сакав. быў створ. Мінскі Сав. раб. дэпут. і Часовы выканаўчы камітэт. Каб аб'яднаць сілы пралетарыяту і салдат 8 сакавіка быў створаны адзіны Мінскі Сав. раб. і салд. Амаль ва ўсіх гарадах Беларусі сталі з'яўляцца "Часовыя грамадскія камітэты парадку". Прыхільн. гэтага былі эсэры, меншавікі і бундаўцы. Такі каміт. быў створ. ў Мінску 4 сакавіка 1917 г. Тым часам, на Беларусі, як і ў Расіі ў цэлым, склалася двоеўладдзе.
Тым часам Лютаўскай– буржуазна дэмакратычнай рэвалюцыі, рухаючай сілай быу народ. Лют. рэв. 1917 г. прывяла да звяржэння самадзяржаўя, але ў выніку асаблівых абставін на Беларусі, як і ў Расіі, утварылася двоеўладдзе. Праіснавала яно з лютага—сакавіка да ліпеня 1917 г. Галоўнымі прычынамі рэвалюцыі з’явіліся класавыя супярэчнасці, цяжкае ваен. становішча, незадаволеннасць вайной рабочых, сялян, салдат, давядзенне да крайняй галечы вайной. ((господствущей)) разрухай выліліся у масав. выступл. супраць царызму, буржуазіі і ваеншчыны.
20.Кастрычніцкая рэвалюц 1917 у Беларусі.Праблема беларускай дзяржаўнасці ў грамадска-палітычным руху Беларусі. Першы Усебеларускі з’езд (снежань 1917 г.) і яго рашэнні. . Утварэнне БНР і дзейнасць яе Рады. 24 – 25 кастрычніка 1917 г. у Петраградзе перамагла сацыялістычная рэвалюцыя. Часовы ўрад быў скінуты. 25 кастрычніка аб перамозе ўзброенага паўстання ў Петраградзе стала вядома ў Мінску. Улада ў горадзе перайшла ў рукі Савета. 1 лістапада 1917 г. у Мінск прыбылі атрады рэвалюцыйных. Іх прыбыццё змяніла суадносіны сіл на карысць бальшавікоў. Разам з утварэннем на Беларусі новых савецкіх органаў улады былі ліквідаваны органы, створаныя Часовым урадам. Першым крокам на шляху зацвярджэння савецкай улады было ўвядзенне рабочага кантролю над вытворчасцю і размеркаваннем. Напрыканцы 1917 г. на Беларусі былі сфарміраваны мясцовыя органы рабочага кантролю. Пачалі праводзіцца рэвалюцыйныя пераўтварэнні і ў вёсцы. Першым крокам у гэтым напрамку былі канфіскацыя ўсёй зямлі. У канцы кастрычніка 1917 г. былі ажыццяўлены меры, накіраваныя на паляпшэнне становішча працоўных Беларусі. Была прынята пастанова аб устанаўленні 8-гадзіннага рабочага дня. Такім чынам, перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі і ўстанаўленне савецкай улады паклалі пачатак рэвалюцыйным пераўтварэнням ва ўсіх сферах грамадскага жыцця беларускага народа. Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі ВБР выступіла за ўтварэнне самастойнай беларускай дзяржавы. Беларускі абласны камітэт (БАК), утвораны на Усерасійскім з’ездзе сялянскіх дэпутатаў, Белнацкам пры СНК РСФСР выказаліся за аўтаномію Беларусі ў складзе РСФСР, Аблвыканкамзах лічыў Беларусь часткай РСФСР. Вялікая Беларуская Рада па дамоўленнасці з БАКамітэтам 15-17 снежня 1917 г. склікала Усебеларускі з’езд (1872 дэлегатаў). З’езд прызнаў Савецкую ўладу ў Расіі, выказаўся за аўтаномію Беларусі ў складзе РСФСР і вырашыў стварыць з складу дэпутатаў часовы, да склікання Устаноўчага сходу, орган улады – Усебеларускі Савет сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў. Гэтым рашэннем Аблвыканкамзах адхіляўся ад улады і ў выніку апошні распусціў з’езд. 18 снежня на падпольным паседжанні члены Савета з’езда аб’явілі сябе пастаянна дзейнічаючым органам, выбралі выканкам. Мірныя перагаворы паміж Германіяй і РСФСР, якія пачаліся 9 снежня 1917г., вяліся напружана. 18 лютага 1918г. германскія войскі пачалі наступленне і хутка наблізіліся да г.Мінска. Быў створаны часовы выканаўчы орган улады - Народны Сакратарыят. 9 сакавіка на пашыраным паседжанні выканкам Савета прыняў 2-ю Статутную грамату, у якой абвяшчалася аб стварэнні Беларускай народнай рэспублікі у межах этнічнага рассялення беларусаў. Выканкам быў пераўтвораны ў Раду БНР. Абвяшчаліся палітычныя свабоды, 8-гадзінны працоўны дзень, скасоўвалася прыватная ўласнасць на зямлю. Гэтыя граматы былі выдадзены ў умовах германскай акупацыі і умовы Брэсцкага міру ад 3 сакавіка 1918 г, па якім тэрыторыя, на якую прэтэндавала БНР, лічылася належачай РСФСР або Польшчы, Германія юрыдычна не прызнала БНР, але дазволіла прадстаўніцтва з яе боку пры нямецкіх акупацыйных органах улады, пэўную самастойнасць у галіне культуры і адукацыі. Пасля перамогі рэвалюцыі ў Германіі і канчатковага вываду войск з Беларусі Рада БНР і сакратарыят таксама выехалі за мяжу. Абвяшчэнне БНР было спробай, а не фактычным утварэннем беларускай дзяржаўнасці, паколькі адсутнічалі рэальная сістэма ўлады, армія, межы, але яна мела значэнне ў фарміраванні нацыянальнай самасвядомасці беларусаў.
Абвяшчэнне БНР.
Ва ўмовах новага германскага наступу , які пачаўся 18 лютым 1918 г , Выканкам Рады Усебеларускага з'езда выдаў загад, у якім заявіў аб пераходзе да яго ўсёй улады ў краі. У дзень захопу Мінска немцамі , 21 лютага 1918 г , Выканкам Рады Усебеларускага з'езда звярнуўся да народа Беларусі з Устаўной граматай , у якой абвясціў сябе ўладай у краі. Выканаўчым органам стаў Народны сакратарыят на чале з І. Я. Варонка. 9 сакавіку 1918 Выканкам Рады прыняў 2- ую Ўстаўную грамату , у якой Беларусь абвяшчалася Народнай Рэспублікай , вызначаліся асноўныя прынцыпы дзяржаўнага ладу і тэрыторыя , правы і свабоды грамадзян , формы ўласнасці і інш 18 Сакавіка 1918 года Выканкам Рады Усебеларускага з'езда быў рэарганізаваны у Раду БНР як вышэйшы заканадаўчы орган. Прэзідыум Рады ўзначаліў І. Н. Серада. 25 сакавіку 1918 Рада БНР прыняла 3-ю Ўстаўную грамату , якой абвяшчалася незалежнасць БНР у этнаграфічных межах пражывання беларусаў. Нацыянальнымі дзеячамі ў якасці дзяржаўнага сцяга быў прыняты бел- чырвона -белы сцяг. Разам з гербам «Пагоня» - гербам Вялікага княства Літоўскага - ён стаў дзяржаўным сімвалам БНР. Як лічаць некаторыя даследчыкі , напісаны В. Теравским на словы М. Краўцова марш « Мы выйдзем шчыльнымі радамі » пазней стаў гімнам самаабвешчанай дзяржавы. Рада БНР спрабавала рэалізаваць незалежнасць дзяржавы пры дапамозе знешніх сіл , што было яе памылкай. 25 красавіка 1918 г. яна накіравала тэлеграму германскаму кайзеру Вільгельму II , у якой выказвалася падзяка "за вызваленне Беларусі нямецкімі войскамі з цяжкага прыгнёту чужога пануючага зьдзеку і анархіі » . «Толькі пад абаронай Германскай імперыі бачыць край сваю добрую долю ў будучыні » , - адзначалася ў тэлеграме. Але кіраўніцтва Германіі афіцыйна БНР не прызнала . Перамога ў Радзе БНР кансерватыўных элементаў , іх пранямецкай арыентацыя , партыйныя рознагалоссі прывялі да вострага палітычнага крызісу . Раду пакінулі эсэры , меншавікі , яўрэйскія сацыялісты . Беларуская сацыялістычная грамада як палітычнае ядро Рады БНР раскалолася. На яе аснове ўтварыліся тры новыя партыі - Беларуская партыя сацыялістаў- рэвалюцыянераў (БПС -Р) , Беларуская сацыял -дэмакратычная партыя (БСДП ) і Беларуская партыя сацыялістаў- федэралістаў (БПС - Ф) . Неўзабаве быў сфармаваны новы склад Народнага сакратарыята , выказаліся за супрацоўніцтва з акупантамі. Былі прызнаныя несапраўднымі дэкрэты Савецкай улады. Такія дзеянні ўсё больш аддаляецца кіраўніцтва БНР ад беларускага народа , пазбаўлялі Раду і ўрад самаабвешчанай дзяржавы яго падтрымкі . Тым не менш яны лічылі сябе прадстаўнікамі гэтага народа , дамагаючыся права на ўдзел у Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919-1920 гг . Краіны Антанты не выказалі выразна свайго стаўлення да беларускага нацыянальнага руху і не стрымлівалі намераў польскага ўрада аднавіць Польшчу ў межах 1772 Для краін Антанты тады было больш важным выкарыстоўваць вайсковыя сілы гэтай дзяржавы супраць Савецкай Расіі. Таму імкненне Рады і ўрада БНР ўдзельнічаць у Парыжскай мірнай канферэнцыі не мела поспеху , а краіны Антанты афіцыйна не прызналі БНР. У поўным сэнсе слова Беларуская Народная Рэспубліка дзяржавай не з'яўлялася . Адукацыя самастойнай дзяржавы прадугледжвае не толькі яго абвяшчэнне , але і функцыянаванне рэальнай сістэмы органаў улады на пэўнай тэрыторыі , прыняцце законаў , ажыццяўленне канкрэтных знешніх і ўнутрыпалітычных функцый. На акупіраванай тэрыторыі Беларусі асноўныя пытанні дзяржаўнага ўзроўню фактычна , вырашаліся не Радай і Народным сакратарыятам БНР , а германскай ваеннай адміністрацыяй. БНР не ажыццяўляла сваіх паўнамоцтваў на ўсёй тэрыторыі пражывання беларусаў , не мела ўласнага войска , органаў улады на месцах , фінансавай і судовай сістэм . Яна не атрымала належнага міжнароднага прызнання . Функцыі ўрада БНР абмяжоўваліся палавіністымі паўнамоцтвамі нацыянальнага прадстаўніцтва пры германскай акупацыйнай адміністрацыі і рашэннем пад кантролем немцаў задач у галіне культуры і адукацыі. Такім чынам , пра БНР можна казаць як пра спробу стварэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці на несавецкай аснове. Не варта ні перабольшваць значэнне абвяшчэння БНР , як гэта робіцца ў некаторых сучасных публікацыях , ні замоўчваць факт абвяшчэння БНР , як гэта рабілася ў савецкай навуковай і вучэбнай літаратуры.
22. Утварэнне БССР. Пасля вызвалення тэрыторыі Беларусі ад нямецкіх акупантаў у 1918 г. савецкая ўлада таксама актывізавала працу па стварэнні беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. Яна зыходзіла з таго , што большасць беларусаў падтрымлівае ўмацаванне саюза з брацкім рускім народам у складзе адзінай дзяржавы . У канцы снежня 1918 ЦК РКП (б ) прыняў рашэнне аб адукацыі БССР . Вялікую падрыхтоўчую работу па стварэнню беларускай дзяржаўнасці ў форме Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі правёў створаны пры Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей РСФСР Беларускі нацыянальны камісарыят. 27 снежня ўжо пры ўдзеле работнікаў Паўночна - Заходняга абласнога камітэта РКП (б ) былі абмеркаваны пытанні пра тэрыторыі рэспублікі , структуры і складзе яе ўрада. Быў падрыхтаваны праект Маніфеста аб абвяшчэнні БССР . I з'езд КП (б ) Б прыняў пастанову аб межах Беларусі, у адпаведнасці з якім у яе склад ўваходзілі Мінская , Магілёўская , Смаленская, Віцебская , Гродзенская губерні з часткамі прылеглых да іх мясцовасцяў , населеных пераважна беларусамі. 1 студзеня Часовы рабоча -сялянскае Савецкі ўрад Беларусі абнародавала Маніфест аб абвяшчэнні Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь ( ССРБ ) . Да 8 СТУДЗЕНЯ 1919 г. ўрад ССРБ пераехала са Смаленска ў Мінск. Яго камісарыяты ствараліся на базе аддзелаў Аблвыканкамзаха. У склад Прэзідыума ўрада ўваходзілі Д. Жылуновіч , А. Мяснікоў , М. Калмановіч . У снежні 1918 - студзені 1919 г. у Беларусі была створана адзіная сістэма дзяржаўнай улады: ліквідаваны ваенна - рэвалюцыйныя камітэты . Саветы сталі адзінымі органамі ўлады , якія працавалі пад кіраўніцтвам партыйных бальшавіцкіх арганізацый . 2-3 лютага 1919 г. у Мінску адбыўся I Усебеларускі з'езд Саветаў рабочых , сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў , на якім было абвешчана пастанова УЦВК "Аб прызнанні незалежнасці БССР». I Усебеларускі з'езд Саветаў прыняў Канстытуцыю БССР , узорам для якой была ўзятая Канстытуцыя РСФСР. У Асноўным законе замацоўвалася дыктатура пралетарыяту і вызначаліся яе важнейшыя задачы - пераход ад капіталізму да сацыялізму , ліквідацыя падзелу грамадства на варожыя класы , знішчэнне эксплуатацыі чалавека чалавекам , адмена прыватнай уласнасці на зямлю , лясы , нетры і вады , на сродкі вытворчасці і ператварэнне іх у агульнанароднае здабытак. Канстытуцыя БССР ўзаконіла раўнапраўе грамадзян незалежна ад іх нацыянальнасці і расы, права на правядзенне сходаў і арганізацыю саюзаў , свабоду слова , бясплатную адукацыю . У адпаведнасці з Канстытуцыяй БССР вышэйшая ўлада ў рэспубліцы належала з'езду Саветаў. У перыяд паміж з'ездамі яе ажыццяўляў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт БССР , адказны перад з'ездам Саветаў.
У сувязі з нападам польскіх войскаў ўрадЛітБел ССР 28 красавіка 1919 г пераехала ў Мінск. Паколькі да сярэдзіны Ліпеня 1919 тры чвэрці тэрыторыі Літоўска- Беларускай ССР былі акупаваныя інтэрвентамі , ліпеня 16 СНК ЛітБел спыніў сваю дзейнасць , а кіраванне свабоднымі паветамі перадаў Мінскаму губревкому . Да вясны 1920 палітычная сітуацыя змянілася. 12 ліпеня 1920 г. у Маскве быў заключаны мірны дагавор паміж урадам буржуазнай Літвы , які называў па месцы знаходжання Ковенскай , і РСФСР. ЦК КП (б ) ЛиБ прыняў рашэнне аб аднаўленні беларускай савецкай дзяржаўнасці.
У працэсе выпрацоўкі «Дэкларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь » міжпартыйная барацьба абвастрылася. Тым не менш ЦК КП (б ) ЛітБел , ЦК прафсаюзаў Мінска і Мінскай губерні , ЦК Бунда 31 ліпені 1920 г. абвясцілі незалежнасць ССРБ . 1 жніўня Дэкларацыя была абвешчана ў Мінску на шматлюдным агульнагарадзкім мітынгу. У дэкларацыі паказвалася таксама , што рэспубліка з'яўляецца самастойным , сувярэннай дзяржавай. 12 кастрычнік 1920 ў Рызе адбылося падпісанне міру паміж РСФСР , УССР , з аднаго боку , і Польшчай - з другога. Інтарэсы Савецкай Беларусі на перамовах прадстаўляла дэлегацыя РСФСР. Сітуацыя на перамовах у Рызе была не на карысць Беларусі. Польская дэлегацыя не прымала ў разлік яе існаванне. 11 ліс 1920 года ЦБ КП (б ) Б , разгледзеўшы з улікам рэкамендацый ЦК РКП (б ) тэрытарыяльнае пытанне , прыняло пастанову: "ЦБ лічыць неабходным існаванне Савецкай рэспублікі Беларусі ў яе сапраўдных межах. Пытанне аб пашырэнні тэрыторыі Беларусі лічыць несвоечасовым » .
13-17 сьнежня 1920 ў Менску праходзіў Усебеларускі з'езд Саветаў. З 218 яго дэлегатаў 155 прадстаўлялі Кампартыю Беларусі , 16 ставіліся да спачуваючым, 5 дэлегатаў было ад Бунда . 1 - ад БПС -Р , т. е. склад з'езду гаварыў аб вядучай ролі КП (б ) Б у кіраўніцтве нацыянальна - дзяржаўным будаўніцтвам. У адпаведнасці з Рыжскім мірным дагаворам ад 18 сакавіка 1921 г. у складзе БССР засталося 6 паветаў Мінскай губерні - Мінскі , Барысаўскі , Бабруйскі , Ігуменскі , Мазырскі , Слуцкі. Іх агульная плошча склала 59.632 км2 . Стварэнне БССР у такім выглядзе выклікала рэзкі пратэст беларускіх сацыялістычных партый.
23. НЭП на Беларусi. Пасля заканчэння грамадзянскай вайны Савецкая дзяржава апынулася ў крызісным стане. Краіна апынулася ў палітычнай ізаляцыі. Кіруючая партыя губляла давер мас. Вынікам палітычнага і сацыяльна -эканамічнага крызісу стала павелічэнне колькасці ўзброеных выступленняў супраць Савецкай улады і яе палітыкі «ваеннага камунізму».Хутка рос недавер да Савецкай улады. Вельмі цяжкім было становішча ў Беларусі. Эканоміка рэспублікі была разбурана. З 715 прамысловых прадпрыемстваў пасля вайны засталося 235. Пасяўныя плошчы скараціліся, панізілася ўраджайнасць , зменшылася пагалоўе жывёлы. Не хапала хлеба , тавараў народнага спажывання. Узмацніліся масавы палітычны і крымінальны бандытызм , крадзеж. Шырока распаўсюдзіліся нелегальныя ( кантрабандныя ) адносіны з прыгранічнымі раёнамі Польшчы , Латвіі , Літвы. Патрабавала вырашэння праблема бежанцаў. Кіраўніцтва бальшавіцкай партыі стала перад выбарам: або ісці на новую грамадзянскую вайну , якую ў дадзеных умовах яно выйграць не магло , або прызнаць свае памылкі і пайсці на адмену ваеннага камунізму , і прапанаваць радыкальную праграму пераадолення крызісу. Быў абраны другі шлях . Новая эканамічная палітыка ( НЭП ) была прынятая на Х з'ездзе РКП (б ) у сакавіку 1921 г. продразверстку была заменена натуральным падаткам. Сяляне атрымалі права распараджацца сваёй прадукцыяй , якая заставалася пасля выплаты падаткаў.
1 жнівень 1922 года уводзіўся адзіны натуральны падатак. Замест 18 відаў харчавання новы падатак павінен быў здавацца шасцю асноўнымі прадуктамі. У гэтым жа годзе ўводзіліся грашовыя падаткі. На пачатак 1923 г. уводзіўся адзіны сельгаспадатку , які выплачваўся часткова прадуктамі , часткова - грашыма. Увядзенне НЭПа ў Беларусі супала па часу з перадачай зямлі сялянам . У 1921 г. сялянства павялічыла сваё землекарыстанне на 11,4 % . У верасні 1922 Прэзідыум ЦВК БССР прыняў закон аб « Працоўным землекарыстанні » , які абвясціў свабоду выбару формаў землекарыстання. За 1923 - 1928 гг . ў Беларусі на хутары выйшла 25 % сялянскіх гаспадарак. У 1929 г. у сельскай гаспадарцы працавала 81,1 тыс. наёмных работнікаў. Хутка расла кааперацыя . У 1929 г. налічвалася 3348 таварыстваў : меліярацыйных , насенняводчых , машынных , крэдытных і інш спажывецкай кааперацыі было ахоплена 30% насельніцтва. Калі ў 1921 г. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 710 калектыўных гаспадарак , то ў 1925 г. іх стала 433 , якія былі ў асноўным створаны на плошчах зямельнага фонду . Да 1927 г. сельская гаспадарка БССР было адноўлена. НЭП ахапіў і сферу прамысловасці. Была ўведзена новая сістэма кіравання буйной нацыяналізаванай прамысловасцю. Дзяржава ў асобе ВСНГ і яго мясцовых органаў забяспечвала кіраўніцтва прадпрыемствамі , якія перакладаліся на гаспадарчы разлік . Глаўкі былі ліквідаваныя , замест іх ствараліся трасты і сіндыкаты . У гады НЭП былі адноўлены і пабудаваны дзесяткі фабрык і заводаў , у іх ліку абіўная фабрыка ў Мінску , абутковая і кандытарская фабрыкі ў Гомелі і інш. Усяго за гады аднаўлення было пабудавана 106 новых прадпрыемстваў. У 1926 г. у дробнай прамысловасці было занята 73 % рабочых , на яе долю прыходзілася 58 % валавога вытворчасці. Аднаўленне народнай гаспадаркі з'явілася не толькі вынікам эфектыўнасці НЭП , але і гераічных намаганняў рабочага класа , сялянства , а таксама дапамогі савецкіх рэспублік. Разам з тым , НЭП мела шэраг супярэчнасцяў. Яна ажыццяўлялася без рэфармавання палітычнай сістэмы , прававой базы. Засноўвалася не на аб'ектыўных эканамічных законах , а на сацыяльным замове , валюнтарызму У 1926 г. быў узяты курс на павелічэнне падаткаў , выцясненне з рынку дробнага вытворчасці і гандлю , скарачэнне грашовага і таварнага крэдыту прыватнікам . Гэта прывяло да згортванню дзейнасці прыватных прамысловых і гандлёвых прадпрыемстваў. Толькі за адзін 1927/28 год колькасць прыватных гандлёвых прадпрыемстваў скарацілася больш , чым на 5 тыс. Каб пераадолець крызіс хлебных нарыхтовак , Сталін запатрабаваў ўжываць надзвычайныя меры - прыцягваць да судовай адказнасці тых , хто адмаўляўся здаваць хлеб дзяржаве . Рэзкае павелічэнне вытворчасці збожжа , павышэнне эфектыўнасці сельскай гаспадаркі ў цэлым партыя бачыла ў абагульванні сялянскіх гаспадарак , стварэнні калгасаў. НЭП , якая выклікала ажыўленне ў прамысловасці , гандлі , сельскай гаспадарцы, у іншых сферах жыццядзейнасці, скончылася.
24. Палітыка індустрыялізацыі i калектывiзацыi ў БССР Курс на індустрыялізацыю быў узяты ў снежні 1925 гады 14 з'ездам ВКП (б). У самым пачатку была выразна вызначаны метады і стратэгія гэтага курса , пры якім меркавалася , што будуць выкарыстоўвацца метады НЭПа . Мэта індустрыялізацыі ў БССР былі рашэнне вытворчых задач і паляпшэнне ўмоў народа ў культурным і жыццёвым плане . З-за таго , што некаторыя фактары не могуць паддавацца дакладнаму рахунку , да прыкладу: знешнепалітычнае становішча , ураджай і г.д. , было выпрацавана 2 варыянты курсу , а менавіта: аптымальны і зыходны (максімальны і мінімальны ) . 1929 пачаў выкарыстоўвацца аптымальны варыянт першай пяцігодкі. Але сродкаў для ажыццяўлення ў жыццё метадаў аптымальнага варыянту не хапала. У выніку чаго шырока пачынае прымяняцца такія спосабы , як: павелічэнне падаткаў , «замарозка» заработнай платы , прымусовая падпіска на дзяржаўны пазыку . Гэта значыць правядзенне індустрыялізацыі ішло за кошт насельніцтва . У пачатку першага пяцігадовага плана , гэта значыць з пачатку 1929 года, асноўная ўвага надавалася харчовай і лёгкай прамысловасці. Гэта было зроблена ў сувязі з тым , што мясцовай сыравіны было дастаткова. Першая пяцігодка індустрыялізацыі БССР прадугледжвала развіццё ўсіх галін народнай гаспадаркі , пры якім асноўная ўвага надавалася прамысловай вытворчасці , якое працавала на мясцовым сыравіну.
Два першыя гады пяцігадовага плана далі цалкам добрыя вынікі , а менавіта: - удзельная вага прамысловасці БССР у прамысловасці СССР павялічыўся ў два разы - У 1929 годзе былі пабудаваны новыя фабрыкі ў Магілёве, у Мінску , запалкавая фабрыка ў Барысаве , абутковая фабрыка ў Гомелі - удзельная вага рабочага класа падвысіўся з 11,3 да 20 % - былі створаны новыя галіны ў прамысловасці: машынабудаванне , станкабудаванне
Другі пяцігадовы план праходзіў у перыяд з 1933 па 1937гг . і праходзіў у трохі іншых умовах , а менавіта: - Многія асобы , якія займаюць адказныя пасады ў апараце БССР былі рэпрэсаваныя - на змену хозразліка прыйшла камандна - загадным сістэма - назіралася падзенне сельскагаспадарчай вытворчасці з-за празмернай калектывізацыі Вынік - прамысловая вытворчасць у БССР вырасла толькі ў 1,9 разоў , што было значна ніжэй запланаваных паказчыкаў. Кваліфікацыя працоўнага класа была нізкай , пісьменнасць пакідала жадаць лепшага . Усю віну ўскладалі на шкоднікаў. Трэцяя пяцігодка праходзіла ў перыяд з 1938 па чэрвень 1941 г. , і была супярэчлівая як у метадах, так і ў выніках . Вынікі індустрыялізацыі ў БССР: За гады 3- х пяцігодак у БССР былі створаны новыя галіны ў прамысловасці , уведзены ў дзеянне больш за 1000 сярэдніх і буйных прадпрыемстваў. Хуткімі тэмпамі развівалася станкабудаванне і металаапрацоўка . Агульная колькасць прадстаўнікоў працоўнага класа павялічылася і складала больш за 700 тысяч чалавек. БССР стала ператварацца ў аграрна - індустрыяльную краіну. Але былі і негатыўныя вынікі індустрыялізацыі: пагаршэнне матэрыяльнага становішча насельніцтва , зарплата дасягнула ўзроўню 1928 толькі ў 1940 г, цана сялянства у правядзенне планаў індустрыяльнага развіцця была высокай.
Палiтыка калектывiзацыi ў БССР. З сярэдзіны 1920- х гадоў , паралельна з індустрыялізацыяй , у БССР развіваліся і розныя формы кааперацыі. Якія ўваходзілі ў кааператыўныя саюзы калектыўныя гаспадаркі аб'ядноўвалі толькі 3 % сельскага насельніцтва. Кіраўнік Наркама земляробства Прышчэпаў аддаваў перавагі простыя формы кааперавання. Этапы калектывізацыі ў Беларусі
1. З 1928 па першую палову 1929 года. Ажыццяўлялася пераважна эканамічнымі метадамі. 2. З канца 1929 па 1934 года. Разам з эканамічнымі метаду праводзілася шляхам адміністрацыйнага прымусу. У 1927 годзе адбыўся 15 з'езд ВКП (б ) і быў названы « з'езд калектывізацыі" . Назіралася драбненне сялянства і зніжэнне іх таварнасці з-за падтрымкі маламаёмных , ўзмоцненага падаткаабкладання заможнай часткі насельніцтва і палітыкі бальшавікоў у гады НЭПа . Фінансаванне індустрыялізацыі павінна было адбывацца за кошт схаванага росту коштаў на прамысловыя тавары. У СССР у 1927-1928 гадах выліўся хлебозаготовочный крызіс , які быў выкліканы тым , што сяляне пачалі прытрымліваць свой хлеб. Цяжкасці з нарыхтоўкамі паўтарыліся і ў 1928-1929 гадах. Кажучы пра метады вырашэння гэтых праблем яны былі адны - гвалтоўнае адабранне хлеба ў сялян . Калектыўныя гаспадаркі існавалі як спосаб зручнага выбівання рэсурсаў з вёскі , і з 1929 года кіраўніцтва пачало фарсіраванаму працэсу калектывізацыі . Гаворачы аб метадах , можна сказаць , што выкарыстоўваліся не толькі адміністрацыйныя меры , але і эканамічныя. Самыя эфектыўныя з мер - раскулачванне , пры якім « кулаком » мог быць абвешчаны любы селянін , які не пажадаў ўступаць у калгас. У студзені 1930 кіраўніцтва КП (б ) Б заклікала завяршыць калектывізацыю і накіравала ліст у Маскву з просьбай абвясціць рэспубліку зонай суцэльнай калектывізацыі . Для забеспячэння высокіх паказчыкаў у вёску былі пасланыя спецыяльныя ўпаўнаважаныя. У дапамогу калектывізацыі на прадпрыемствах і ў гарадах ствараліся спецыяльныя брыгады. Як вынік - да сакавіка 1930 было павялічана колькасць калгасаў практычна ў 10 разоў. Велізарную карысную ролю ў калектывізацыі згулялі МСТ ( Машынна - трактарныя станцыі) . Акрамя МТС выключную ролю адыграў НКВД. У перыяд з 1933 па 1934 года былі выяўленыя і ліквідаваныя больш за 3 - х тысяч ўяўных дыверсантаў. Масавыя рэпрэсіі , заканадаўства , якое было падтрымкай савецкай сістэмы - было характэрным з'явай перыяду калектывізацыі ў БССР .
25. Палiтыка беларусiзацыi.Культурнае жыцце БССР у 1920-1930гг. Па меры станаўлення сістэмы новай эканамічнай палітыкі ў палітыцы Палітыка беларусізацыі камуністычнай партыі мела месца новы напрамак , якое атрымала назву - палітыка беларусізацыі . Асноўнай мэтай палітыкі беларусізацыі з'яўлялася прыстасаванне дзяржаўнага апарату БССР да мовы большасці насельніцтва , а менавіта: да беларускага . Але беларусізацыя закранула не толькі вышэйзгаданы сектар , але і іншыя сферы нацыянальна - культурнага будаўніцтва БССР . Што з'яўлялася перадумовамі да беларусізацыі ? новая эканамічная палітыка, амністыя палітычных зняволеных , якая праводзіцца ў 1923 годзе. Аднак дадзены акт тычылася толькі тых паліт. зняволеных , якія не выступалі супраць улады са зброяй у руках, дзейнасць такіх вышэйшых навучальных устаноў , як БДУ і даследчых - Інбелкульт ( інстытут беларускай культуры ),павелічэнне тэрыторыі БССР дзякуючы яе ўз'яднання, правядзенне якой было ў сакавіку 1924 года Этапы палітыкі беларусізацыі1) 1921-1924 - перадумовы беларусізацыі 2) 1924 - 1928 – ажыццяўленне 3) з 1929 - згортванне гэтай палітыкі Прычынамі згортвання дадзенай палітыкі быў той факт , што дзяржава паступова пачатак вяртацца да ідэалогіі сусветнай рэвалюцыі , да уніфікацыі , цэнтралізацыі ў кіраванні і культуры , а таксама адмова ад НЭПа . 2 сесія ЦВК БССР у ліпені 1924 вызначыла палітыку беларусізацыі як афіцыйны кірунак . Была створана спецыяльная камісія , якая займалася ажыццяўленне гэтай палітыкі. Кіраўніком цэнтральнай камісіі быў прызначаны А.І. Хацкевіч , асноўнай задачай якой ён бачыў у тым , каб прыстасаваць школы , літаратуру , дзярж. апарат да мясцовага насельніцтва . Пры ажыццяўленні гэтай палітыкі асноўны акцэнт рабіўся на колькасныя паказчыкі , а менавіта: паказчык таго , хто авалодаў беларускай мовай , пераклад на мову мясцовага насельніцтва вайсковых статутаў , друку , справаводства . Акрамя гэтага назіралася павелічэнне карэннага насельніцтва ў складзе камандавання Чырвонай Арміі . Многія палітычныя дзеячы бачылі ў ажыццяўляецца палітыкі эвалюцыю савецкай улады , паступовае змяненне напрамкі ў бок дэмакратыі. У сувязі з гэтым многія палітычныя дзеячы вярнуліся на радзіму , каб садзейнічаць яе культурнага і палітычнага дабрабыту . У выніку на Берлінскай канферэнцыі праведзенай ў 1925 годзе, Рада БНР прызнала БССР і заявіла аб самароспуску . Цяжкасці ў ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі: - насельніцтва БССР на той час было , пераважна , шматнацыянальным . Хоць беларусаў і было на той час каля 80 % ад агульнай колькасці насельніцтва , аднак пражывалі яны ў вёсцы , а рускія і габрэі - у мястэчках і гарадах. - нізкі ўзровень эканамічнага развіцця - палітыка паланізацыі - разруха , выкліканая вайной - неразвітасць нацыянальнай формы культуры . Беларуская мова лічыўся як мова халопаў . - у партыйных савецкіх органах было вельмі мала карэннага насельніцтва Такім чынам , палітыка беларусізацыі абудзіла да свядомай нацыянальнага жыцця шырокія пласты насельніцтва Беларусі. За вельмі малы час было створана тое, што ў іншых краін займала вельмі шмат часу , а менавіта: тэатр , кіно , нацыянальнае асвету. Цяжкасці ў гэтай палітыкі былі выкліканыя тым , што яе ажыццяўленне праводзілася камуністычнай партыі , якая была далёка не беларусізаваць . Развіццё культуры Заходняй Беларусі , як і ў БССР , прайшло ў два этапы: 1) 1921-1928 года 2) 1929-1939 года Адрозненне паміж імі было ў тым , што ў Савецкай Беларусі нацыянальна - культурнае адраджэнне падтрымлівалася савецкім кіраўніцтвам , а Заходняй Беларусі адбывалася барацьба за тое , каб дзецям было дазволена вучыцца на роднай мове. Для Заходняй Беларусі таго часу была характэрная яркая публіцыстычная думка . Адным з найбольш вядомых публіцыстаў таго часу быў Антон Луцкевіч . Найбольш галоўны жанр літаратуры ў Заходняй Беларусі быў паэтычны , які дазваляў эмацыйна і хутка рэагаваць на падзеі ў палітычным і грамадскім кірунку. У музычнай культуры Заходняй Беларусі ў 1920-1930 гг . сваёй дзейнасцю сталі вядомыя , такія імёны , як: К.Галковский , Л.Роговский і іншыя. Працу па зборы народных песень і арганізацыю народных хораў праводзілі Г.Цітовіча , А.Гриневич , Р.Шырмы і іншыя. Сярод спектакляў у драматычных калектывах найбольшай папулярнасцю карысталіся : « Паулинка » , моднага «Шляхцюк » і іншыя.
26. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы (1921-1939 гг.). Беларускі нацыянальна вызваленчы рух.У выніку савецка-польскай вайны 1919–1920 гг., паводле Рыжскага мірнага дагавора ад 18 сакавіка 1921 г., вялікая частка тэрыторыі Беларусі з насельніцтвам перайшло ва ўладанне польскай дзяржавы.Заходняя Беларусь і яе насельніцтва апынуліся ў вельмі цяжкім становішчы.На заводах і фабрыках працоўны дзень працягваўся 10–11 гадзін. У сярэднім на аднаго працуючага прыходзілася два беспрацоўныя. Людзі згаджаліся на любую работу і любую аплату.Вельмі цяжка жылося ў вёсцы.Аграрныя пераўтварэнні вялі да ўзрастання дыферэнцыяцыі сялян, колькасць бедных жыхароў вёскі пачала няўхільна павялічвацца.Сяляне павінны былі пастаянна выконваць павіннасці.У пошуках заробкаў, даведзеныя голадам і ўціскам да адчаю, сяляне шукалі выйсця ў эміграцыі.Вядучую ролю ў паланізацыі беларускага насельніцтва адыгрывала каталіцкая царква.У Заходняй Беларусі панаваў жорсткі палітычны рэжым і паліцэйскі тэрор.Такім чынам, сацыяльнае, нацыянальнае і палітычнае становішча працоўных мас на тэрыторыі Заходняй Беларусі штурхала іх на актыўныя антыўрадавыя дзеянні.У пачатку і сярэдзіне 20-х гадоў сацыяльная і нацыянальная барацьба характарызавалася не толькі эканамічнымі забастоўкамі і антыўрадавымі дэманстрацыямі, але і праявамі ўзброеных выступленняў у форме партызанскага руху.Ва ўзмацненні сацыяльнага і нацыянальна-вызваленчага руху значную ролю адыгралі партыі і арганізацыі камуністычнага і нацыянальна-дэмакратычнага напрамку.Выдаваліся газеты, якія па прычыне праследавання ўладамі часта закрываліся.У студзені 1927 г. улады пачалі ліквідацыю гурткоў і камітэтаў БСРГ. Па ўсім краі прайшлі масавыя арышты яе актывістаў.Польскія ўлады чынілі розныя перашкоды для стварэння сеткі гурткоў на месцах, а таксама ажыццяўлялі жорсткі ўціск на перыядычныя выданні.Важную ролю ў грамадска-палітычным жыцці Заходняй Беларусі адыграла культурна-асветная арганізацыя – Таварыства беларускай школы (ТБШ).За перыяд свайго існавання (да 1937 г.) ТБШ заваявала вялікую любоў насельніцтва Заходняй Беларусі. Заслуга ТБШ была не толькі ў асветніцкай ролі, але і ў тым, што яна падрыхтавала і выхавала ў вельмі цяжкіх умовах нацыянальнага прыгнёту значную колькасць беларускай творчай інтэлігенцыі.У канцы 20 – пачатку 30-х гадоў адбыліся значныя палітычныя і эканамічныя змены на тэрыторыі Заходняй Беларусі.
27. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны.Баі на тэрыторыі Беларусі
22 чэрвеня 1941 г. гітлераўскія войскі ўварваліся ў межы Савецкага Саюза. Дзякуючы падрабязнай інфармацыі, сабранай на тэрыторыі рэспублікі з дапамогай агентурнай сеткі, вораг наносіў дакладныя ўдары па аэрадромах, скапленнях ваеннай тэхнікі. Часці Чырвонай Арміі неслі велізарныя страты. Удар групы армій "Цэнтр" прынялі на сябе арміі Заходняй асобай ваеннай акругі. Насмерць стаялі на сваіх рубяжах пагранічнікі. За тыдзень баёў байцы пагранічнай заставы лейтэнанта А. Кіжаватава, што знаходзіліся ў заходняй частцы Брэсцкай крэпасці, знішчылі каля батальёна гітлераўцаў. А. Кіжаватаў загінуў як герой. Сем атак, адна за другой, адбіла застава пагранатрада на чале з лейтэнантам В. Усавым. Лейтэнанта пяць разоў ранілі, але ён працягваў кіраваць боем. Лейтэнант В. Усаў пасмяротна ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза.
Гераічна трымаліся абаронцы Брэсцкай крэпасці. Штаб абароны ўзначаліў капітан I. Зубачоў і палкавы камісар Я. Фамін. Ім давялося абараняць цэнтральную частку крэпасці. Абаронай Усходняга форту кіраваў маёр П. Гаўрылаў.
Толькі нямногім абаронцам удалося вырвацца з крэпасці і прадоўжыць барацьбу з фашыстамі. Большасць з іх пазней падверглася сталінскім рэпрэсіям.
Нягледзячы на ўпартае супраціўленне, савецкім войскам не ўдалося ўтрымаць Мінск. Стойка трымалі абарону 64-я, 100-я, 108-я стралковыя дывізіі. Але гераізм воінаў не мог кампенсаваць адсутнасці рэзерваў і прадуманай сістэмы абароны. Сілы былі няроўныя, і 28 чэрвеня нямецкія танкі прарвалі абарону, уварваліся ў Мінск. У акружэнні праціўніка аказаліся 11 баяздольных злучэнняў. Гэта пазбавіла магчымасці стрымліваць націск праціўніка ў цэнтральнай частцы Беларусі.
Адступаючы на ўсход, часці Чырвонай Арміі працягвалі весці цяжкія абарончыя баі. У пачатку ліпеня арганізуецца лінія абароны па Заходняй Дзвіне і Дняпры. Упартае супраціўленне ворагу было аказана пад Оршай, дзе 14 ліпеня ўпершыню ўступіла ў бой батарэя рэактыўных мінамётаў (камандзір - капітан I. Флёраў). Каля тыдня цягнуліся баі за Віцебск. 23 дні савецкія войскі стрымлівалі націск танкавай групы ў раёне Магілёва. Больш месяца ішлі баі за Гомель. Толькі 19 жніўня цаной вялікіх страт гітлераўцам удалося захапіць горад. Беларусь у пачатку Вялікай Айчыннай вайны
У канцы жніўня была акупіравана ўся тэрыторыя Беларусі. Адказнасць за гэта нясуць перш за ўсё Сталін і яго бліжэйшае акружэнне. Але ўсю віну несправядліва ўсклалі на кіраўніцтва Заходнім фронтам. Яго камандуючы Д. Паўлаў і некаторыя іншыя военачальнікі былі асуджаны і расстраляны.
Разам з тым двухмесячныя абарончыя баі не дазволілі праціўніку рэалізаваць план "маланкавай вайны".
Прычыны няўдач у пачатковы перыяд вайны:
Да пачатку вайны праціўнік меў колькасную і якасную перавагу ў жывой сіле, артылерыі, разведвальнай інфармацыі.
На Германію працавала большасць краін Заходняй Еўропы, і ў яе была перавага ў матэрыяльных сродках вядзення вайны.
Нямецкая армія была добра падрыхтаваная, поўнасцю ўкамплектаваная і аснашчаная навейшай тэхнікай, мела вопыт сучаснай вайны.
Сталін ігнараваў верагоднасць нападу фашысцкай Германіі на СССР. У данясеннях савецкіх разведчыкаў, што паступалі ў Маскву, называлі тэрміны ўварвання, аднак Сталін не прымаў іх пад увагу і разглядаў як правакацыйныя. Ён верыў свайму партнёру па дагаворы аб дружбе і граніцы.
Савецкія войскі не былі прыведзены ў баявую гатоўнасць.
Савецкія войскі былі расцягнуты ўздоўж фронта і ў глыбіню, і нямецкія, зжатыя ў тры ўдарныя кулакі, значна пераважалі на галоўных напрамках.
Узброеныя сілы, у тым ліку і тая іх частка, якая дыслацыравалася ў БССР, былі вельмі аслаблены масавымі рэпрэсіямі. Чырвоная Армія страціла каля 45 тыс. вопытных камандзіраў. У выніку рэпрэсій на пачатак вайны амаль 75 % камандзіраў палкоў і дывізій займалі свае пасады менш года.
