Паводле ролі, функцыі, якія выконваюць знакі прыпынку, яны падзяляюцца на дзве групы: 1) раздзяляльныя і 2) выдзяляльныя

Р а з д з я л я л ь н ы я знакі – гэта кропка, якая абазначае канец самастойнага закончанага сказа; пытальнік і клічнік, якія ўжываюцца на мяжы сказаў; шматкроп’е, калі яно азначае незакончанасць папярэдняга сказа, раптоўны пераход да новай думкі.

Кропка, пытальнік, клічнік, шматкроп’е як раздзяляльныя знакі ўжываюцца на мяжы сказаў як абазначэнне канца самастойнага, закончанага сказа. Не з’яўляецца раздзяляльным знакам кропка, калі яна ўжываецца пры скарачэнні слоў тыпу П. Панчанка, Ф.М. Янкоўскі, г. Гомель, ст. Наваельня, г. зн. – гэта значыць, і г. д. – і гэтак далей і інш.

Коска, кропка з коскай, двукроп’е і працяжнік як раздзяляльныя знакі ўжываюцца ў межах сказа: коска раздзяляе аднародныя члены сказа, часткі складаных сказаў, паўторы слоў і выразаў; кропка з коскай раздзяляе больш складаныя па граматычнай будове або адносна больш самастойныя па значэнні часткі сказа (часткі складанага сказа, аднародныя члены сказа); двукроп’е раздзяляе абагульняльнае слова і пералічэнне аднародных членаў, часткі бяззлучнікавага складанага сказа, аўтарскія словы і простую мову; працяжнік раздзяляе дзейнік і выказнік, калі прапушчаны дзеяслоў-звязка, і часткі бяззлучнікавага складанага сказа.

В ы д з я л я л ь н ы я знакі прыпынку – дужкі, двукоссе, коскі, працяжнікі – выдзяляюць “з агульнай будовы сказа якую-небудзь спецыфічную частку яго з дадатковым, паясняльным ці ўдакладняльным, значэннем, больш ці менш “аўтаномную” па свайму зместу і г. д.” (Клюсаў Г.Н., Юрэвіч А.Л. Сучасная беларуская пунктуацыя. – Мн.: Вышэйшая школа, 1966. – С. 10).

Дужкі і двукоссе як выдзяляльныя знакі прыпынку заўсёды парныя: дужкі (часцей за ўсё круглыя ( ), радзей квадратныя [ ] і вуглавыя <> ) служаць для выдзялення пабочных выразаў і сказаў, устаўных слоў і сказаў, спасылак на крыніцы пры цытаванні і інш.; двукоссе афармляе чужое маўленне, перададзенае без змен, і мае дзве формы – лапкі (“ ”) і елачкі (« »). Двукоссе не з’яўляецца пунктуацыйным знакам пры ўжыванні для абазначэння іранічнага або непрамога сэнсу слова.

Коскі і працяжнікі як выдзяляльныя знакі прыпынку могуць быць парнымі, калі выдзеленыя часткі сказа (адасобленыя члены сказа, звароткі, прыдаткі, выклічнікі) знаходзяцца ўнутры сказа, і адзіночнымі, калі выдзеленыя часткі знаходзяцца ў пачатку ці ў канцы сказа, у выніку чаго адзін з парных знакаў “паглынаецца” пэўным знакам канца сказа. Параўн.: Грай, мая жалейка, Пей, як салавейка! (Янка Купала), дзе зваротак выдзелены парнымі коскамі, а параўнальны зварот – адзіночнай коскай, паколькі другая “з’едзена” клічнікам.

3. Па суаднесенасці са структурай, сэнсам ці інтанацыяй знакі прыпынку, паводле тэрміналогіі Н.С. Валгінай, падзяляюцца на “граматычныя”, “сэнсавыя” і “інтанацыйныя” (Валгина Н.С. Русская пунктуация: Принципы и назначение: Пособие для учителей. – М.: Просвещение, 1979. – С. 15 – 28].

“Г р а м а т ы ч н ы я” знакі прыпынку абумоўлены найперш будовай сказа, яго сінтаксісам. Яны з'яўляюцца абавязковымі і не могуць быць аўтарскімі. Да “граматычных” можна аднесці кропку ў канцы сказа; знакі прыпынку на стыку частак складанага сказа; знакі для выдзялення разнастайных канструкцый у складзе простага сказа, якія не з’яўляюцца яго членамі; знакі прыпынку пры аднародных членах сказа; знакі, якія выдзяляюць прыдаткі, азначэнні, выражаныя дзеепрыметным зваротам, і азначэнні, выражаныя прыметнікам з залежнымі словамі, якія стаяць пасля азначальнага слова ці адарваны ад яго іншымі членамі сказа.

“С э н с а в ы я” знакі выдзяляюцца тады, калі сэнсавае чляненне маўлення падпарадкоўвае сабе структурнае, калі канкрэтны сэнс дыктуе і адзіна магчымую структуру. Напрыклад: Два-тры дразды на цэлы лес – /Пераклікаюцца, нібыта /На анямелым полі бітвы /З байцом паранены баец. (Н. Гілевіч). Ужыванне працяжніка мяняе сінтаксіс сказа: дзве часткі, два выказнікі – на цэлы лес і пераклікаюцца, а дзейнік у другой не паўтараецца. Такія знакі прыпынку памагаюць таму, хто піша, выразіць тонкія сэнсавыя выдзяленні, завастрыць увагу чытача на важным, паказаць значнасць і выразнасць.

“І н т а н а ц ы й н ы я” знакі – гэта знакі, якія выражаюць інтанацыю. Да такіх можна аднесці кропку на мяжы значнага паніжэння голасу і працяглай паўзы, клічнік і пытальнік, інтанацыйны працяжнік, у многіх выпадках шматкроп’е і інш.

Інтанацыя пры расстаноўцы знакаў прыпынку, зразумела, улічваецца, але сама яна выступае як нешта залежнае, а не асноўнае. Калі ж інтанацыя выступае як эмацыянальны бок маўлення, то пісьмовае яе афармленне адбываецца з дапамогай аўтарскіх знакаў. Так, для паэзіі Н. Гілевіча характэрным эмацыянальным знакам з’яўляецца працяжнік, напрыклад: Толькі зоркі – як вочкі Купаліны. Не складайце ж рук – сабе назло. Самае вялікае – наперадзе.

Калі класіфікацыя знакаў прыпынку паводле фармальна-графічных прыкмет і нават паводле ролі і функцыі не адыгрывае істотнай ролі для методыкі выкладання, то апошняя – паводле суаднесенасці са структурай, сэнсам ці інтанацыяй – надзвычай важная, паколькі на яе аснове грунтуецца адно важнае палажэнне: сучасная беларуская пунктуацыя заснавана на трох прынцыпах – граматычным, сэнсавым і інтанацыйным, што складае спецыфіку методыкі навучання пунктуацыі ў школе.

Падзел знакаў на граматычныя, сэнсавыя і інтанацыйныя важны для размежавання знакаў прыпынку ў сказе і тэксце. У асобных сказах знакі прыпынку абавязковыя і дыктуюцца граматычнай будовай, маюць пад сабой граматычны грунт. А знакі, якія вымагаюцца адценнямі значэнняў і інтанацыяй, можна прызнаць факультатыўнымі. Калі ж аналізаваць знакі прыпынку ў тэксце, то праблема факультатыўнасці, як правіла, не ўзнікае, так як сэнсавыя адценні і інтанацыйныя асаблівасці сказаў у тэксце ўзаемаабумоўлены і дастаткова выразныя. Н.С. Валгіна піша: “Відавочна, што “граматычныя” знакі прыпынку ў ізаляваным сказе і ў сказе, уключаным у тэкст, супадаюць. Што ж датычыць знакаў, якія фіксуюць сэнсавыя адценні і інтанацыйныя нюансы, то тут усё поўнасцю залежыць ад кантэксту і канкрэтнага аўтарскага задання” (Валгина Н.С. Русская пунктуация: Принципы и назначение: Пособие для учителей. – М.: Просвещение, 1979. – С. 75).

Поиск по сайту: