Агульная характарыстыка

Закон – нарматыўна-прававы акт, якi мае вышэйшую юрыдычную сiлу. Дакументы заканадаўства – гэта юрыдычныя дакументы, якія выдаюцца вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады i маюць вышэйшую юрыдычную сiлу ў межах пэўнага дзяржаўнага ўтварэння. Усе астатнiя дакументы права павiнны адпавядаць законам, прынятым у краiне.

1.2. Матэрыялы заканадаўства зямель Русi IX – XIII ст.

На раннiх этапах развiцця дзяржавы закон амаль не адрознiваецца ад судзебнага рашэння па прыватным пытаннi. Так, у Кароткай рэдакцыi «Рускай праўды» за забойства канюшага – штраф 80 грывен, «яко установил Изяслав в своем конюсе, яко же убили Дорогобузьци». Найбольш значныя нормы агульнарускага права X ст. («закона рускага») змяшчаюцца ў дагаворах Русi з Вiзантыяй 911 i 944 гг. Так, згодна артыкулу дагавора 944 г., злодзей павiнен вярнуць не толькi ўкрадзеную рэч, але i заплацiць яе кошт, а калi прадаў украдзенае, то заплацiць у падвоеным памеры («сугубо»). Дагавор змяшчае такую прававую норму, як права кроўнай помсты. Наступны артыкул дагавора ўстанаўлiвае, што за ўдар мячом, кап'ём цi iншай якой зброяй вiнаваты павiнен заплацiць 5 лiтраў срэбра «па закону рускаму». Грашовы штраф за такi ўчынак прадугледжвае i «Руская праўда».

«Руская праўда» – першы з дайшоўшых да нас сiстэматычных зборнiкаў права ўсходнеславянскiх (рускiх) зямель X – XII ст. Яна не з'яўляецца заканадаўчым помнiкам у сучасным сэнсе гэтага тэрмiна, хоць i заснавана на асобных княжацкiх пастановах («Праўда Яраслава», «Устаў Уладзiмiра Манамаха»). У дайшоўшых да нас рэдакцыях «Руская
праўда» – гэта звод пастаноў i судовых звычаяў. Адначасовае распаўсюджванне ўсiх гэтых прававых нормаў на тэрыторыi Беларусi азначанага часу можна аспрэчваць. Але нельга адмаўляць уплыў «Рускай праўды» на так званае мясцовае звычаёвае права i наступныя кодэксы права (Судзебнiк Казiмiра IV 1468 г. i iнш.).

«Руская праўда» з'яўляецца каштоўнай крынiцай для вывучэння сацыяльна-эканамiчнай гiсторыi ўсходнеславянскiх («рускiх») зямель. Яна характарызуе становiшча халопаў i смердаў; толькi з гэтай крынiцы мы даведваемся аб iснаваннi такой феадальна-залежнай катэгорыi, як закуп. Падрабязная «Руская праўда» яскрава акрэслiвае быт феадальнай грамадскай вярхушкi i купецтва, расказвае аб актыўнай гандлёвай дзейнасцi. Яна змяшчае звесткi якраз аб тых баках жыцця, якiя недастаткова цi ўвогуле не асветлены ў летапiсах.

Кiеўская Русь (Кiеўская дзяржава) аб'яднала ўсходнеславянскiя землi толькi на кароткi час (Полацкае княства ўваходзiла ў яе склад крыху больш за 70 гадоў). Гэтая «шматковая» дзяржава аб'ядноўвала землi, дзе дзейнiчала сваё мясцовае звычаёвае права. Насельнiцтва кожнай зямлi «имяху бо обычаи свои, и закон отец своих и преданья, каждо свой нрав».

Звычаёвым правам у перыяд ранняга сярэднявечча рэгулявалiся ўсе сферы грамадскага жыцця: структура i кампетэнцыя дзяржаўных устаноў, правы i абавязкi розных класаў, саслоўяў i сацыяльных груп насельнiцтва, грамадскiя, сямейна-шлюбныя, зямельныя, судова-працэсуальныя, крымi-нальныя i iншыя праваадносiны.

Першыя запiсы звычаёвага права Беларусi былi зроблены ў граматах i дагаворах Полацка, Вiцебска i Смаленска з Рыгай i Лiвонскiм ордэнам. Першы з iх (1229 г.) захаваўся ў некалькiх спiсах, магчыма, перакладзеных з латыні. Значная ўвага ў дагаворах надавалася нормам крымiнальнага i грамадзянскага права. Так, артыкулы 1, 2, 3 прадугледжвалi пакаранне за забойства i калецтва чалавека. За забойства вольнага чалавека спаганялася 10 грыўняў срэбра, у той жа час за халопа (раба) толькi грыўня срэбра. Цiкава тое, што чалавек, нават будучы халопам, мог самастойна ўдзельнiчаць у замежным гандлi i адказваць за даўгi ўласнай маёмасцю (арт. 7). Нормы звычаёвага права змяшчаюцца таксама ў дагаворах палачан i вiцяблян з Рыгай i Лiвонскiм ордэнам, у граматах, дадзеных гэтым землям вялiкiмi князямi лiтоўскiмi; адпаведнiк такiх нормаў знаходзiм у Статутах Вялiкага княства Лiтоўскага i г. д.[xi]

Але ўжо з XIV ст. пачынае развiвацца заканадаўства, якое паступова абмяжоўвае звычаёвае права. Найперш азначаны працэс адбываецца ў форме прывiлеяў (грамат), у якiх юрыдычна замацоўвалiся правы i ільготы феадалаў, акрэслiвалася прававое становiшча саслоўя шляхты, аўтаномныя правы некаторых зямель. Гiстарычна гэта звязана з афармленнем магутнага дзяржаўнага ўтварэння эпохi сярэднявечча – Вялiкага княства Лiтоўскага.

1.3. Заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага

Поиск по сайту: