BUDOWA I FUNKCJE KORZENIA 2 страница

e

a b c d f

Ryc. 94. Rodzaje pędów: a, b – wzniesione; c – wijący się; d – czepny; e, f – płożące się

WNIOSKI

1. Pęd – to narząd złożony składający się z osiowego narządu –łodygi i narządów bocznych – liści. Łodyga zapewnia wzrost naziemnej części rośliny, powstaniu nowych pędów, a także transport substancji. Fotosynteza, wymiana gazowa i parowanie wody za zwyczaj zachodzi w liściach.

2. Pąki są zawiązkami pędów. U roślin klimatu sezonowego one są przystosowane do przeżywania niesprzyjających dla wzrostu rośliny okresów roku.

3. Według rozmieszczenia na łodydze wyróżniają pąki wierzchołkowe i pachwinowe. Według budowy, pąki podzielają się na wegetatywne i kwiatowe.

4. Pęd, tak jak i korzeń, jest narządem osiowym, który rośnie przy pomocy wierzchołkowej tkanki twórczej. Od korzenia on odróżnia się obecnością pąka wierzchołkowego, liści i też tym, że na jego powierzchni powstają miejsca wzrostu pędów bocznych.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Pęd, stożek wzrostu, pąk, węzeł, międzywęźle, pachwina liściowa.

PYTANIA KONTROLNE

1.W jaki sposób podział pędu na łodygę i liście jest powiązany z pełnionymi przez niego funkcjami?

2.Co to jest pąk, jakie jego przeznaczenie?

3.Jakie rodzaje pędów znasz?

4.Jakie bywają pędy według ich położenia w przestrzeni i kierunku wzrostu?

ZADANIA

1.Na czym polega podobieństwo i różnica w budowie pędu i korzenia? Przy odpowiedzi na zapytanie podziel wymienione cechy na dwie grupy: 1) właściwe korzeniu; 2) właściwe pędu: a) dzieli się na węzły i międzywęźla; b) rozgałęzienie zachodzi za rachunek wewnętrznych bocznych tkanek twórczych; c) dokonuje odżywianie mineralne; d) dokonuje odżywiania powietrznego (fotosyntezy); e) rozwija się przeważnie w środowisku powietrznym; f) rozwija się przeważnie w glebie; g) szczyt okryty czapeczką; h) na szczycie znajduje się pąk wierzchołkowy ze stożkiem wzrostu; i) rozgałęzia się dzięki pąkom bocznym; j) kierunek wzrostu – przeważnie do światła; k) kierunek wzrostu – przeważnie od światła do centrum Ziemi.

2.Wypraw błędy w twierdzeniach: a) stożek wzrostu pędu jest złożony z tkanki pokrywowej; b) rozgałęzienie się pędu zachodzi dzięki bocznym tkankom twórczym; c) pąki zimujące posiadają zwarte pokrywy, przede wszystkim dla ochrony od mrozów; d) blizna liściowa powstaje na listku uszkodzonym przez szkodniki; e) korzenie boczne tak jak i pędy boczne powstają z pąków pachwinowych; f) wszystkie pędy rosną pionowo do góry.

DLA DOCIEKLIWYCH

Pąki śpiące nie są bezczynnymi. Faktycznie onerokrocznie narastają na grubość pierścienia rocznego pędu, na którym są rozmieszczone, lecz nie rozpuszczają się. Dlatego one zawsze zostają na powierzchni (ryc. 95). One mogą nawet rozgałęziać się z pachwin swoich łuseczek pąkowych. Takie grupy pąków śpiących możesz obserwować na łodygach lipy, akacji białej i innych drzew w postaci dużych półsferycznych narostów. Lecz takie narosty ze śpiących pąków, tak jak u brzozy, sięgają dużych wymiarów i mogą ważyć powyżej tony. Ich nazywają kapami (ryc. 96). Drewnu kapów właściwy bardzo ładny wizerunek na przekroju, właśnie z tego powodu jest ono bardzo cenione przez majstrów po drewnu.

Ryc.95.Narastanie pąka śpiącego Ryc. 96. Kap brzozy

§ 27. ŁODYGA – OSIOWA CZĘŚĆ PĘDU

ü My rozpatrzymy osobliwości budowy łodygi powiązane z jego funkcjami i wiekowymi zmianami budowy wewnętrznej łodygi.

? Jak łodyga rośnie na grubość? Dlaczego przy zdejmowaniu kory wydziela się wiązka substancja? Dlaczego zjawiają się w łodydze pierścienie? Dlaczego wiek drzewa wyznacza się według ilości pierścieni w drewnie? Czy długo żyją rośliny? Jak długo może rosnąć dąb?

Łodyga – osiowy narząd pędu głównie wykonujący funkcję podporową (mechaniczną) i przewodzącą. Podporowa funkcja polega na zapewnieniu najwięcej dogodnego dla fotosyntezy rozmieszczenia liści. Pełniąc funkcję przewodzącą łodyga zapewnia transport obustronny wody z rozpuszczonymi w niej substancjami – od korzeni do liści i odwrotnie.

Budowa zewnętrzna łodygi. Łodyga przeznaczona do prędkiego wyniesienia liści do światła posiada długie międzywęźla i jest częścią pędu wydłużonego. Łodygi z bardzo krótkimi

Długopęd

Krótkopęd

Ryc. 97. Krótkopędy i długopędy topoli

międzywęźlami tworzą krótkopędy umożliwiające gęszcze rozmieszczenie liści. Tak, u topoli długopędy tworzą gałązki szkieletowe, lecz większość liści są rozmieszczone na drobnych krótkopędach (ryc. 97).

Budowa wewnętrzna młodej łodygi. W młodej łodydze, tak jak i w młodym korzeniu rozróżniają skórkę, korę i walec osiowy (ryc. 98).

Skórkanależy do tkanki okrywającej. Ona chroni wewnętrzne tkanki łodygi od uszkodzeń, dokonuje wymiany gazowej, a także parowania wody chroniąc roślinę od przegrzewania.

Pod skórka jest rozmieszczona kora złożona z tkanek miękiszowych. W korze magazynują się substancje odżywcze. W niej także rozmieszczona tkanka wzmacniająca nadająca łodygom wielu roślin podłużnej żebrystości. Tak u turzycy komórki tkanki wzmacniającej tworzą w korze

Miazga Skórka

Łyko Rdzeń Kora

Drewno Miazga

Kora Łyko

Skórka Drewno

Walec osiowy Rdzeń

Ryc. 98. Budowa wewnętrzna młodej łodygi zielnej

Skórka Kora Korek Fellogen

Łyko Łyko

Dodatkowe warstwy łyka

Miazga Miazga

Drewno Dodatkowe warstwy drewna

Rdzeń Drewno

Ryc. 99. Schemat budowy młodej jednorocznej i dorosłej dwuletniej łodygi drzew

trzy ciąży. Przez to jej łodyga w przekroju poprzecznym trójkątna. U mięty i pokrzywy takich ciąży cztery, dlatego ich łodyga czterokątna. Często komórki zewnętrznej warstwy kory posiadają chloroplasty. Dlatego młoda łodyga z reguły jest zieloną i zdolną do fotosyntezy.

Pod korą rozmieszczony walec osiowy. W odróżnieniu od korzenia tworzy jego nie jedna, a kilka wiązek przewodzących. Są one owalnymi w przekroju i złożonymi z drewna rozmieszczonego ze strony zewnętrznej i łyka – ze strony wewnętrznej. Pomiędzy drewnem a łykiem rozmieszczona miazga – tkanka twórcza boczna (wtórna).wiązki przewodzące wykonują funkcję transportową: po naczyniach drewna od korzeni do liści porusza się woda z rozpuszczonymi w niej substancjami, przeważnie - mineralnymi Po rurkach sitowych w łyku od liści do korzenia są transportowane rozpuszczone substancję organiczne powstające w procesie fotosyntezy. Oprócz tego drewno zwiększa mocność łodygi. W młodej łodydze część drewna w porównaniu z tkanką miękiszową niewielka. Taka łodyga giętka i nazywa się zielną.

W samym środku łodygi rozmieszczony rdzeń utworzony spichrzową tkanką miękiszową.

Wzrost łodygi na grubość. Pierścienie roczne.U dorosłych wieloletnich roślin, szczególnie drzew łodygi mogą osiągać znacznej grubości. Zachodzi to dzięki bocznej tkance twórczej – miazdze, która powoduje grubienie łodygi wielu roślin (ryc.99). Miazga w łodydze powstaje w postaci pierścienia przecinającego wiązki przewodzące pomiędzy łykiem a drewnem. W stronę łyka ona tworzy dodatkowe warstwy łyka, a w stronę drewna – dodatkowe warstwy drewna.

W łodydze rośliny drzewnej miazga budzi się wiosną po śnie zimowym i wytwarza najgrubsze naczynia drewna. Dlatego to drewno jest najjaśniejsza. Na koniec okresu wzrostu miazga

Korek Korek

Łyko Łyko

Drewno Rdzeń Drewno Rвzeń

Ryc. 100. Przekroje poprzeczne przez gałązki lipy Ryc. 101. Poprzeczny przekrój

różnego wieku pnia drzewa

wytwarza najcieńsze naczynia, a znaczy i najciemniejsze drewno (ryc. 100). Dlatego pierścień roczny (warstwa drewna powstająca w ciągu roku) jest jaśniejszym w środku i ciemniejszym na zewnątrz.

Na przekroju pnia koncentryczne pierścienie roczna są dobrze obserwowane nawet bez przyrządów powiększających (ryc. 101). Według nich wyznacza się wiek drzewa. Zwróć uwagę, że pierścienie roczne nie są jednakowe. Szerszy pierścień powstaje w ciepłe i wilgotne lata, a węższe – pod czas niesprzyjających dla drzewa warunków klimatycznych. Każdy pierścień szerszy z tej strony pnia, która najlepiej ogrzewa się słońcem.

Oprócz tego u roślin drzewnych nad łykiem stale narasta osobliwa tkanka okrywająca – korek, który stopniowo wymienia obumierającą skórkę i korę młodej łodygi. Korek tworzy się inną tkanką twórczą –fellogenem („ miazgą korkotwórczą”). Komórki korka prędko obumierają, lecz dzięki podziału fellogenu warstwa korka nie zmniejsza sią, a u niektórych drzew – takich jak dąb korkowy – z wiekiem poważnie zwiększa się.

Kiedy człowiek wykorzystuje drewno w gospodarce, to on zdejmuje z pnia tak zwaną „korę drzewną” – korowinę. Odrywanie tkanek korowiny od drewna zachodzi po najwięcej delikatnej tkance – miazdze. Otóż korowina złożona z korka i łyka (ryc. 102).

Pnie, jako surowce do przemysłu.Człowiek wykorzystuje wszystkie części pnia drzew. Z łyka młodej lipy Słowianie z dawnych czasów wyrabiały łyko. Z niego splatały sandały, mocne tkaniny, skręcały sznurki (przypomnij wyraz „Obedrzeć jak lipkę”).

Łyko

Korowina

Warstwy korka Drewno

Miazga

Ryc. 102. Stosunek korowiny, miazgi i drewna w pniu drzewa

Z korka dębu korkowego wyrabiają materiał o tej samej nazwie lekki i sprężysty. Do tej pory korkują nim butelki z różnymi napojami, wyrabiają pływaki, ratownicze kamizelki, stosują w budownictwie. Ze względu na korek dąb korkowy specjalnie uprawiają w Śródziemnomorsku (ryc. 103).

Jednak, osobliwie szeroko człowiek używa drewno. Jest to i materiał budowniczy, i paliwo, i materiał do produkcji papieru, niektórych rodzajów włókna sztucznego i inne. Drewno różnych

Ryc. 103. Zaopatrywanie się korkiem drzewa korkowego

drzew posiada różne właściwości. Lekkie w obróbce drewno sosny i świerka stosują przy pracach budowlanych, twarde drewno buka, orzecha i dębu- do produkcji mebli, miękką lipy – do wycinania naczynia. Twarde drewno przesiąknięte smołami i garbnikami ma modny ciemny kolor, odporne na gnicie – szczególnie cenna w tworzeniu dzieł sztuki. Najlżejszym jest drewno

ogorzałki wełnistej (balsy) – jest ono 5 razy lżejsze od wody. Jego stosują w konstrukcjach samolotów i szybowców, produkują deski do windsurfingu. Najcięższym i najtwardszym jest drewno „drzewa żelaznego” – ono nawet tonie w wodzie. Wcześniej z niego produkowano mocne rzeczy – od kijków brytyjskich policjantów do łożysk i tulei śmigła statków.

WNIOSKI

1.Długość międzywęźli łodygi określa lub szybsze wzniesienie liści ku słońcu, lub więcej efektywne wypełnienie przestrzeni liśćmi.

2.Tkanki wzmacniające i drewno zapewniają łodydze odporność do zginania. Z wiekiem mocność i łamliwość łodygi wzrasta, a giętkość zmniejsza się.

3.Transport substancji łodygą zapewniają wiązki przewodzące.

4.U wielu roślin z wiekiem łodyga znacznie grubieje dzięki bocznym tkankom twórczym, w pierwszą kolej – miazdze.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Łodyga, korek, korowina, pierścień roczny, miazga, fellogen.

PYTANIA KONTROLNE

1.Jakie tkanki pełnię mechaniczno-podporową funkcję w łodydze, gdzie one rozmieszczone?

2.Po jakiej części łodygi i w którym kierunku (wstępującym czy zstępującym) poruszają się substancję organiczne?

3.Po jakiej części łodygi i w którym kierunku (wstępującym czy zstępującym) poruszają się woda i substancję mineralne?

4.Dlaczego roślina ginie, kiedy u niej zdjąć pierścień korowiny?

5.Co to takie pierścienie roczne i jak one powstają?

ZADANIA

1.Porównaj obrazy przekrojów poprzecznych gałązek lipy na ryc. 100. Czy można wyznaczyć ich wiek, jaki on? Jak uważasz, o której porze roku są ścięte te gałązki?

2.Według materiałów danego paragrafu wykorzystując swoją wiedzę o tkankach roślin wypełnij tablicę w zeszycie.

3.Niektóre drzewa rosną w krajach z dwoma wilgotnymi i ciepłymi okresami w ciągu roku. Jak myślisz, czy można obserwować u nich w drewnie pierścienie roczne? Czy będą to pierścienie roczne?

DLA DOCIEKLIWYCH

Największej grubości osiągają pni zdumiewających drzew afrykańskich – baobabów (ryc.104). w okresy suszy one zrzucają liście i wykorzystują wodę zmagazynowaną w pniu. Największe pni osiągały średnicę około 15m. Mieszkance tych miejsc wykorzystują dziupla starych baobabów jak lokale mieszkalne.

Ryc. 104. Baobab

Najstarsze drzewo na Ziemi wiek, którego udało się wiarygodnie ustalić według pierścieni rocznych – sosna w górach południowego zachodu USA: ona żyje już 4800lat. Około 4000 lat żyją sekwoi z kontynentu Południowoamerykańskiego. Z naszych mieszkańców długowiecznymi są dąb i lipa (więcej 1000 lat),buk, klon, świerk, jodła (500 – 700 lat). Grab, olsza, sosna pospolita, jabłoń i modrzew żyją stosunkowo niedługo – 200 -300 lat, jeszcze mniej osika brzoza i jarzębina (do 100-150 lat).

§ 28. LIŚĆ – BOCZNY NARZĄD PĘDU

ü Dowiesz się o podstawowych cechach i różnorodności budowy zewnętrznej liścia, a także o listopadzie i jego znaczeniu dla rośliny.

? Dlaczego liście są tak różnorodne? Dlaczego liściom nerwy? Dlaczego wiosną liście zielone, a jesienią – żółte?

Liść– to boczny narząd pędu głównymi funkcjami, którego są odżywianie powietrzne, fotosynteza, i parowanie wody.

Części liścia. Typowy liść złożony z czterech części: nasady liścia, przylistków, ogonka i blaszki liściowej (ryc.105). Takie liści nazywają się ogonkowymi.

Nasada liścia – część liścia, którą on jest połączony z łodygą i do której są przytwierdzone pozostałe części liścia. U niektórych roślin ona ma wygląd tylko niedużego pagórka w miejscu przytwierdzenia liścia. Jednak często (zboża, koper i in.) nasada liściowa rozrasta się i ogarnia łodygę tworząc pochwę, która chroni pąk pachwinowy (ryc. 106). Taką nasadę nazywają pochwą liściową.

Blaszka liściowa Blaszka liściowa

Przylistki

Ogonek

Przylistki Ogonek

a Nasada liścia b Nasada liścia

Ryc. 105. Podstawowe części liścia: a – schemat budowy liścia; b –liść pelargonii

Przylistki – to para liściokształtnych tworów u nasady liścia z boków od ogonka (ryc. 107). One chronią blaszkę liściową rozwijającego liścia. Dlatego często przylistki przekształcają się w łuseczki pąków (leszczyna, buk). Przylistki często wcześnie obumierają i nie są dostrzegalnymi w rozkrytych liściach (brzoza, dąb, leszczyna, pokrzywa). Spotykają się także liście bez przylistków.

Ogonek – jest to zwężona, czasami prawie cylindryczna, sprężysta część liścia ustawiająca blaszkę liściowe w kierunku promieni słonecznych. Kiedy liść nie posiada ogonka, to jego nazywają siedzącym (bezogonkowym) (ryc. 108).

Blaszka liściowa – płaska część liścia odpowiadająca głównie za fotosyntezę i parowanie wody. Ich wygląd zewnętrzny – ogólne zarysy, kształt brzegu, szczytu i podstawy – jest u różnych roślin bardzo różnorodny (ryc.109). Liście proste posiadają jedną blaszkę liściową na

pochwa

a b a b c

Ryc. 106. Liście traw (a) i Ryc. 107. Liście ogonkowe z Ryc. 108. Liść

selerowatych (b) z nasadami przylistkami: a – głogu, siedzący miodunki

przekształconymi w pochwy b – leszczyny, c – dzikiej róży

ogonku, która może być mniej lub więcej rozciętą po brzegach. Liście złożone mają kilka blaszek liściowych połączonych z ogólnym ogonkiem liściowym swymi krótkimi ogonkami i przy obumieraniu każdy taki listeczek odpada osobnie (ryc. 110).

Ryc. 109. Różnorodne kształty blaszek liściowych

Na blaszkach liściowych dobrze wyróżniają się nerwy (żyłki). Nerw – to zgrubienie blaszki liściowej, w której przechodzi jedna lub kilka wiązek przewodzących. Po nerwach z łodygi nadchodzi woda z substancjami mineralnymi, a produkty fotosyntezy transportują się z liścia do łodygi. Nerwy też służą karkasem oporowym dla blaszki liściowej. Sposób rozmieszczenia nerwów w blaszce liściowej nazywa się nerwacją (ryc.111).

Ulistnienie.U różnych roślin liście na łodydze pędu rozmieszczone w określonym porządku. Ten porządek nazywa się ulistnieniem. Bardzo często u roślin spotyka się ulistnienie skrętoległe, przy którym liście są ustawione w każdym węźle po jednym, kolejno jeden nad drugim tworząc spiralę (trawy, turzyca, dzika róża). Przy ulistnieniu naprzeciwległym liście rosną po dwa w każdym węźle, jeden naprzeciw drugiego, a pary liści ustawione w jednej

Ryc. 110. Przykłady liści złożonych

a b c d e

Ryc. 111. Nerwacja liści: a - -równoległa; b – łukowata; c – dłoniasta; d – pierzasta; e – widełkowata

płaszczyźnie (tojeść rozesłana). Jednak więcej pospolitym jest ulistnienie naprzeciwległe na krzyż, przy którym pary liści obok leżących węzłów krzyżują się pod kątem prostym (mięta, szałwia). Przy ulistnieniu okółkowym z każdego węzła wyrasta po trzy i więcej liści (tojeść pospolita, moczarka) (ryc. 112).

Listopad. Trwałość życia liści od ich rozpuszczania do obumierania u różnych gatunków jest różną. Wiadome rośliny pustyń, u których liście bez wymiany istnieją stuleciami (welwiczja) (ryc. 185, c). Jednak najczęściej liść żyje od kilku miesięcy do kilku lat. W krajach z klimatem umiarkowanym (zwłaszcza na Ukrainie), liście wielu roślin rozpuszczają się wiosną, a jesienią obumierają i opadają. Takie zjawisko nazywa się listopadem. Roczny naturalny listopad zmniejsza na zimę powierzchnię parowania roślin. Także razem z liśćmi roślina pozbywa się szkodliwych produktów czynności życiowych gromadzących się w ciągu okresu wzrostu w wodniczkach jej komórek. Opadanie liści zwykle uprzedza niszczenie chlorofilu maskującego w żywych liściach różnorodne dodatkowe substancje żółtej i czerwonej barwy. Dlatego pozbawione chlorofilu liście jesienne nabywają jaskrawo złocistego i czerwonego zabarwienia.

a b c d

Ryc. 112. Ulistnienie: a – skrętoległe; b – naprzeciwległe; c – naprzeciwległe na krzyż;

d - okółkowe

Na niektórych roślinach zimą zachowują się żywe zielone liście. U takich roślin czas trwania życia wynosi kilka lat. Ponieważ u takich roślin, co roku obumiera i opada tylko część liści, to listopad sezonowy u nich jest niewidoczny. Rośliny, u których liście żyją mniej roku i opadają na zimę (na przykład brzoza, jabłoń) nazywają się liściastymi. Rośliny, u których liście żyją kilka lat i zimą zostają żywymi (świerk, laurowiśnia) nazywają się wiecznozielonymi.

WNIOSKI

1.Liść, jako boczny narząd pędu nie posiada wierzchołkowej tkanki twórczej. Typowy liść składa się z nasady liścia, dwóch przylistków, ogonka i blaszki liściowej.

2.Nerwy tworzą szkielet blaszki liściowej i zapewniają transport substancji.

3.Liście różnych gatunku mają różną trwałość życia. Listopad jest przystosowaniem roślin do sezonowego braku wilgoci zwłaszcza zimą.

TERMINY I POJĘCIA DO ZAPAMIĘANIA

Liść, nasada liścia, przylistki, ogonek liściowy, blaszka liściowa, nerwacja, ulistnienie, listopad.

PYTANIA KONTROLNE

1.Jakie funkcje pełni każda z podstawowych części liścia?

2.Na czym polega różnica pomiędzy prostymi a składnymi liśćmi?

3.Co to jest nerw liścia i jakie funkcje on pełni?

4.Jakie znasz rodzaje ulistnienia?

5.Jakie znaczenie listopada w życiu roślin?

ZADANIA.

Przypomnij liście rozpowszechnione na Ukrainie roślin. Rozpatrz rycyny przytoczone w paragrafie. Czy możesz rozpoznać liście rozpowszechnionych na Ukrainie roślin? Wyznacz cechy przedstawionych liści i wypełnij tablicę w zeszycie.

Поиск по сайту: